Bilginin Arkeolojisi

Bilginin Arkeolojisi

M IC H EL FO U CA U LT

M ic h el F o u c a u lt 1 9 2 6 ’da P o itie rs’d e d o ğ m u ştu r. 19 4 6 ’da Fransa’n ın e n ö n e m li e ğ itim k u ru lu la rın d a n Ecole Normale Supérieure’e k abul edilir. Felsefe ve psi­

k o lo ji o k u r. 1 9 5 0 ’d e g irdiği Fransız K o m ü n ist P artisi’n d e n 1 9 5 2 ’d e ayrılır.

B ir süre h astan elerd e p sik o lo g olarak çalışır. 1 9 5 3 ’te A lth u sser’in y e rin e Ecole Norm ale’d e felsefe asistanı o lu r ve psikoloji e ğ itim in e d ev am eder. Paris P siko­

loji E n stitü sü ’n d e n p sik o p ato lo ji ve deneysel p sikoloji d ip lo m a la rı alır. M arksist b ir bakış açısıyla yazdığı ilk k itabı Maladie mentale et personnalité''den ( \9 5 4 , A k ıl Hastalığı ve Kişilik) so n ra G eo rg es D u m é z il’in tavsiyesiyle İsveç U p p sala’daki M a iso n d e F ra n c e ’a d ire k tö r olur. B u rad a Histoire de la folie à l ’âge classique (K la­

sik Çağda Deliliğin Tarihi) ü z e rin e çalışmaya k o yulur. Deliliğin T arihim tam a m ­ layıp C le rm o n t-F e rra n d Ü n iv ersite si’n d e psikoloji d ersleri v erm ey e başlar. A r­

d ın d a n C le r m o n t- F e r ra n d ’da felsefe b ö lü m ü n ü n başına geçer. A ynı yıl Gilles D e le u z e ’le tanışır. B ir yıl so n ra G e o rg es B ataille’m k u rm u ş o ld u ğ u Critique d erg isin in yayın k u ru lu n a g irer ve Naissance de la clinique (Kliniğin Doğuşu) adlı k ita b ım yayım lar. 1 9 6 6 ’da ilk baskısı b ir ayda tü k e n e n ve b ü y ü k tartışm alara n e d e n o lan Les mots et les choses (Kelimeler vefieyler) çıkar. 1 9 6 9 ’da F o u c a u lt’n u n Kelimeler ve fieyler d e kullan d ığ ı y ö n te m i açıklam a d e n em esi o lan L ’Archéologie du savoir (Bilginin Arkeolojisi) yayım lanır. 1 9 7 0 ’te Fransa’n ın e n prestijli k u r a m ­ la rın d a n C o llè g e d e F ra n c e ’ta kendisi için k u ru la n “ D ü ş ü n c e S istem leri T arih i”

k ü rsü s ü n e seçilir. B u n u n ard ın d an G ro u p e In fo rm a tio n su r les P riso n s (G.I.P.

— H ap ish a n eler Ü z e rin e E n fo rm a sy o n G ru b u ) adlı o lu şu m u n k u ru c u la rın d a n b iri olur. G e re k b u g ru p gerek adalet, tıp, psikiyatri ve cinsellikle ilgili b ir dizi m ü ca d ele çev resin d e yeni b ir p o litik e tk in lik b iç im in in ö n c ü lü ğ ü n ü yapar.

G elen ek sel p arti p o litik ala rın ın dışına çık an b u e tk in lik b içim i y en i b ir eylem ve e n te le k tü e l anlayışını da b e ra b e rin d e getirm iştir. 1 9 7 3 ’te Sartre ve M a u rice C lavel’le b irlik te Libération gazetesin in k u ru lu şu n a katılır. 1 9 7 5 ’te Surveiller et punir: Naissance de la prison (G özetlem e ve Cezalandırma: Hapishanenin Doğuşu) yayım lanır. İk tid ar ilişkileri, te k n ik le ri, stratejileri ve tak tik le rin in ; yani m o d e rn B atı to p lu m la rın d a öznelliği k u rm a b iç im le rin in analizini yaptığı b u kitap ola­

ğan ü stü b ir ilgi g ö rü r. 1 9 7 6 ’da Histoire de la sexualité (Cinselliğin Tarihi) başlıklı ve altı cilt olm asını planladığı d izin in ilk k itabı La volonté de savoir (Bilme İstenci) çıkar. Ö z g ü rle şm e n in y e rin e a lte rn a tif olarak k e n d in i yaratm ayı ve arzu n u n özgürleşm esi y e rin e zevki y o ğ u n laştırm ay ı ö n e ç ık aran bakış açısını b u so n k i­

tab ın ın ard ın d a n geliştirir. A ltı yıl so n ra yayım lanan Cinselliğin Tarihi’n in ikinci ve ü ç ü n c ü c iltle rin e k ad ar g e çe n süre için d e ö n d e g elen Fransız e n te le k tü e l­

leriyle b irlik te Ispanya’d an P o lo n y a ’ya çeşitli baskıcı rejim lere karşı y ü rü tü le n uluslararası kam panyalara katılır. B ü tü n b u süreç iç in d e irili ufaklı b irç o k kitap, m ak ale ve söyleşisi yayım lanır. Söz k o n u su m ak ale ve söyleşilerinin yanı sıra d ü n y a n ın çeşitli ü lk e le rin d e verdiği dersler 1 9 9 4 ’te d ö rt cilt olarak ve Dits et écrits (Söylenmiş ve Yazılmışlar) başlığı altında b ir araya g etirilip kitaplaştırılır.

[Dits et écrits’d e n yapılan kapsam lı b ir seçm e Seçme Yazılar (I Entelektüelin Siyasi İşlevi, I I Ö z n e ve İktidar, III B ü yü k Kapatılma, I V İktidarın G ö zü , V Felsefe Sahne­

si, V I Sonsuza Giden Dil) adıyla A y rın tı Y ayınları tarafından yayım landı.)

A y rın tı: 235 1meleme Dizisi: 602 B ilg in in A rk eo lo jisi

Michel Foucault K ita b ın Ö z g ü n A dı L'archéologie du savoir F ransızca’d an Ç e v ire n

Prof. Dr. Veli Urban Y ayım a H azırlayan

İlkay Özkiiralpli D ü z e lti Esra Koç

© E d itio n s G allim ard , Paris, 1969 B u k ita b ın T ü rk ç e y ayım h ak ları

A y rın tı Y ay ın ları’na aittir.

K ap ak R e sm i Bharati Chaudhuri / SuperStock

Getty images Turkey

K ap ak D ü z e n i Gökçe Alper

D izg i Hediye Giimetî

B askı

K ayhan M a tb a a c ılık San. v e T ic . L td. Şti.

D av u tp aşa C a d . G ü v e n San. Sit. C B lo k N o .:2 4 4 T o p k a p ı/İs ta n b u l T e l: (0212) 6 1 2 31 85

S ertifik a N o .: 1 2 156 B irin c i B a sım 2011 İk in c i B a sım 2014 B askı A d e d i 2000

IS B N 9 7 8 -9 7 5 -5 3 9 -6 2 5 -5 S ertifik a N o .: 1 0 704

A Y R IN T I Y A Y IN L A R I B a sım D a ğ ıtım T ic . S an. v e L td . Şti.

H o b y a r M a h . C e m a l N a d ir S o k . N o .: 3 C a ğ a lo ğ lu - İstanbul Tel.: (0212) 5 1 2 15 0 0 Faks: (0212) 5 1 2 15 11 w w w .a y rin tiy a y in la ri.c o m .tr & in fo @ a y rin tiy a y in la ri.c o m .tr

Michel Foucault

B ilginin Arkeolojisi

a

AYWiTl

İ N C E L E M E D İZ İS İ

Y EŞİL P O L İT İK A //. Porrin M A R K S , F R E U D VE G Ü N L Ü K H A Y A TIN E L E Ş T İR İS İ/B . Broun K A D IN L IK T A H A K K Ü M V E D İR E N İŞ S A N A T L A R I //C . S e m S A Ğ L IĞ IN G A S P I//. Illirh - * S E V G İN İN B İL G E L İĞ İ/A Finkiclkraııt •**' K İM L İK VE F A R K L IL IK / IV Comıally A N T İP O L İT İK Ç A Ğ D A P O L İT İK A /G . Mülgan -* r Y E N İ B İR S O L Ü Z E R İN E T A R T IŞ M A L A R /H . Waininright D E M O K R A S İ VE K A P İTA LİZM /.S. Bou'tes-H.

Giııtis - * r O L U M S A L L IK , İR O N İ V E D A Y A N IŞ M A //?. R o n y O T O M O B İ L İN E K O L O JİS İ//? Freınıd-G.

M anin Ö P Ü Ş M E . G ID IK L A N M A VE SIK IL M A Ü Z E R İN E //1 . Phillips İM K Â N S IZ IN P O L İT İK A S I/

J.M . Besnier ■ * G E N Ç L E R İÇ İN HAYAT B İLG İSİ EL K İT A B I/R . Vaneigem E K O L O JİK B İR T O P L U M A D O Ğ R U /A /. Bookıhin İD E O L O J İ/T Eaglaon ■ * D Ü Z E N VE K A L K IN M A K ISK A C IN D A T Ü R K İ Y E //! . İnscl A M E R İK A // Bandrillard P O S T M O D E R N İZ M V E T Ü K E T İM K Ü L T Ü R Ü /A /. Feaihersloııe ■ * E R ­ KEK A K IL /G . U oyd B A R B A R L IK /A Í. Henry K A M U SA L İN S A N IN Ç Ö K Ü Ş Ü /R . Sen neti P O P Ü ­ L E R K Ü L T Ü R L E R /D . R oıre ■'*' B E L L E Ğ İN İ Y İ T İR E N T O P L U M /R Jatoby ■ * G Ü L M E /H . Bağımı ■ * Ö L Ü M E K A R Ş I H A Y A T /N . O. Brom, - * SİVİL İT A A T S İZ L İK /ü rr.: Y Coşar A H L Â K Ü Z E R İN E T A R T IŞ M A L A R //.

Nıtttall T Ü K E T İM T O P L U M U / / Bandrillard E D E B İY A T V E K Ö T Ü L Ü K /C . Balaille Ö L Ü M C Ü L H A S­

TA LIK U M U T S U Z L U K /S . Kierkegaari ■ * O R T A K B İR Ş E Y L E R İ O L M A Y A N L A R IN O R T A K L IĞ I//!. Ungís V A K İT Ö L D Ü R M E K /R Feyerabend VATAN AŞKI/.V/. Viroh -«■' K İM L İK M E K Â N L A R I/D . Morley-K. R a ­ him D O S T L U K Ü Z E R İ N E /S . Lynch KİŞİSEL İL İŞ K İL E R /H . U Follene K A D IN L A R N E D E N Y A Z­

D IK L A R I H E R M E K T U B U G Ö N D E R M E Z L E R ? /D . Leader * * D O K U N M A /G .Josiponici * İT İR A F ED İL E ­ M E Y E N C EM A A T/.W . Blancltot F L Ö R T Ü Z E R İN E /.- !. Phillips FELSEFEYİ Y A Ş A M A K /R . Billinglon - * P O L İT İK K A M E R A /A /. Ryan-D. Kelliler C U M H U R İY E T Ç İ L İK //? Penit P O S T M O D E R N T E O R İ /S . Best-O. Kelliler ■ * M A R K S İZ M V E A H L Â K /S . Lııkes V A H ŞETİ K A V R A M A K //./? Reemtsma S O SY O L O JİK D Ü Ş Ü N M E K /Z . Banman P O S T M O D E R N E T İK /Z . Banman T O P L U M S A L C İN S İY E T VE İK T İD A R / R . W Connell ■ * Ç O K K Ü L T Ü R L Ü Y U R T T A Ş L IK / H; Kynılicka - * K A R Ş ID E V R İM VE İS Y A N /H . Marense K U S U R S U Z C İN A Y E T //. Bandrillard T O P L U M U N M c D O N A L D L A Ş T IR IL M A S I/G . R itzer K U S U R S U Z N İ H İL İS T /K ./!. Pearson H O Ş G Ö R Ü Ü Z E R İN E /A /. İ l i / a r 21 .Y Ü Z Y IL A N A R Ş İZ M İ/D ı-r./. A,«tıs &J. Bo- ım ı M A R X 'IN Ö Z G Ü R L Ü K E T İĞ İ/G . G . Brenkerl M EDYA VE G A Z E T E C İL İK T E E T İK S O R U N L A R / D e t: A . Belsey & R . Chadwiik - * H A Y A TIN D E Ğ E R İ //. Harris - * P O S T M O D E R N İZ M İN Y A N IL S A M A L A R I/'/.' Hagletoıı D Ü N Y A Y I D E Ğ İŞ T İR M E K Ü Z E R İN E /.V /. LSıry Ö K Ü Z Ü N A ’S I/B . Sanders TA H A Y Y Ü L G Ü C Ü N Ü Y E N İD E N D Ü Ş Ü N M E K /D c r.: G. Rolünsen & J. Runde« T U T K U L U S O S Y O L O J İ/.!. Game &

A . \etealfe E D E P S İZ L İK , A N A R Ş İ VE G E R Ç E K L İK /C . Sanuvll K E N T S İZ K E N T L E Ş M E /A /. Baokc- lıin Y Ö N T E M E K A R Ş I//? Feyerabend H A K İK A T O Y U N L A R I//. Forrester T O P L U M L A R NASIL A N IM S A R ? /!» Cmtnerlon Ö L M E H A K K I/S . İıneoğhı A N A R Ş İZ M İN B U G Ü N Ü /D ™ . Hans-Jurgen De­

ğen * * M E L A N K O L İ K A D IN D I R /D . Binken SİYAH A N 'L A R I- II//. Bandrillard M O D E R N İ Z M , EV­

R E N S E L L İK VE B İR E Y /? . Benlıalıib K Ü L T Ü R E L E M P E R Y A L İZ M //. Tonılinson G Ö Z Ü N V İC D A N I/R . Sent,en - * K Ü R E S E L L E Ş M E /Z . Banman E T İĞ E G İR İŞ //1 . Pieper D U Y G U Ö T E S İ T O P L U M /S . Alesıra- wf ED EB İY A T O L A R A K H A Y A T//1. Nehamas İM A J/K . Rolıhıs M E K Â N L A R I T Ü K E T M E K // Urry - * YAŞAM A S A N A T I/G . Sarnm-ll - * A R Z U Ç A Ğ I / / Kaoel - * K O L O N Y A L İZ M P O S T K O L O N Y A L İZ M //1 . Leoıııba - * K R E Ş T E K İ Y A B A N İM . Phillips Z A M A N Ü Z E R İN E /N . Elias T A R İH İN Y A P IS Ö K Ü M Ü /.4 . Munslow F R E U D S A V A Ş L A R I// Forrester Ö T E Y E A D IM /A /. Blaııeltot P O ST Y A P ISA L C I A N A R Ş İZ ­ M İN SİYASET F E L S E F E S İ/T M ay - * A T E İZ M /R . Le ft.ii/.m i AŞK İL İŞ K İL E R İ/O ./? Kernberg - * PO ST - M O D E R N L İ K VE H O Ş N U T S U Z L U K L A R I/Z . Batanan Ö L Ü M L Ü L Ü K , Ö L Ü M S Ü Z L Ü K V E D İĞ E R HAYAT S T R A T E J İL E R İ/Z . Banman T O P L U M VE B İL İN Ç D IŞ I/K . Utedakis B Ü Y Ü S Ü B O Z U L M U Ş D Ü N Y A Y I B Ü Y Ü L E M E K /G . R itzer ■ * K A H K A H A N IN Z A F E R İ/B . Sanders E D E B İY A T IN Y A R A T IL IŞ I//:

Dııponr - * P A R Ç A L A N M IŞ H A Y A T /Z . Banman K Ü L T Ü R E L B E L L E K //. Assmann M A R K S İZ M VE DİL F ELSEF ES İ/ V. .V Volojittov ^ M A R X T N H A Y A L E T L E R İ//. Derrida E R D E M P E Ş İ N D E /.! .Maelntyre D E V L E T İN Y E N İD E N Ü R E T İM İ //. Stevens * Ç A Ğ D A Ş SOSYAL B İL İM L E R F ELSEF ES İ/B . Fay K A R ­ NAV ALDAN R O M A N A /A f. Bakinin PİY A SA //. O ’.Vri// A N N E : M E L E K M İ.Y O S M A M l î / f . l / l l t / H m ı K U T SA L İN S A N /G . Agamben - * B İL İN Ç A L T IN D A D E V L E T /R . L o u r a u -* Y A Ş A D IĞ IM IZ S E F A L E T /.!. G e n

YAŞAM A S A N A T I FEL SE F E S İ//1. Sıha m a s K O R K U K Ü L T Ü R Ü //? Fnredi E Ğ İT İM D E E T İK //;H jj-rı.-i D U Y G U S A L Y A Ş A N T I/D . Uıptoıı E L E Ş T İR E L T E O R İ / R . G euss A K T İV İS T İN EL K İT A B I/R . Slıaır K A R A K T E R A Ş 1N M A S 1/R . Sentten M O D E R N L İK V E M Ü P H E M L İK /Z . Banman N IE T Z S Ç H E : B İR A H L Â K K A R Ş IT IN IN E T İĞ İ/R Berkom t: ■ * K Ü L T Ü R , K İM L İK VE SİY A SET I S a f i z Tok A Y D IN L A N M IŞ A N A R Ş İ/.V /. Kaııfitıattn M O D A VE G Ü N D E M L E R İ/D . Crane ^ B İLİM E T İG İ/D . Resnik C E H E N N E ­ M İN T A R İH İ//L K . Ttırner Ö Z G Ü R L Ü K L E K A L K IN M A //1 . Sen K Ü R E S E L L E Ş M E V E K Ü L T Ü R //. 7imı- lîııson SİYASAL İK T İS A D İN A B C s i/R . Haltııel E R K E N Ç Ö K E N K A R A N L lK /K .R > ım » ıı ■ * M A R X VE M A H D U M L A R I// Derrida * * A D A L E T T U T K U S U /R .C . Saloman H A C K E R E T İĞ İ/P ffin ıa rm ı K Ü L T Ü R Y O R U M L A R I/7 e rry Eagleton H A Y VAN Ö Z G Ü R L E Ş M E S İ//? Singer - * M O D E R N L İ Ğ İN S O S Y O L O JİS İ//?

Il'agner D O Ğ R U Y U S Ö Y L E M E K /A /. Foueanlı S A Y G I/R . Sennett - * K U R B A N S A L S U N U /A /. Basaran F O U C A U L T ’N U N Ö Z G Ü R L Ü K S E R Ü V E N İ//. W Bernatter D E L E U Z E & G U A T T A R I//? Goodclıild İK T İD A R IN PSİŞİK Y A Ş A M I//. Bul/cr Ç İK O L A T A N IN G E R Ç E K T A R İH İ/5 .D . Coe & M .D . Cae ■ * D E V R İ­

M İN Z A M A N IM . Negri - * G E Z E G E N G E S E L Ü T O P Y A T A R İ H İ //! . M andarı G Ö Ç , K Ü L T Ü R . K İM L İK //.

Chambers A TEŞ VE S Ö Z /G .A /. Ramírez M İL L E T L E R V E M İL L İY E T Ç İL İK /E '/. Hobsbauın - * H O M O L U D E N S //. Htıiziıma M O D E R N D Ü Ş Ü N C E D E K Ö T Ü L Ü K /.Ç . Nrim ım Ö L Ü M VE Z A M A N /E . L h ’inas G Ö R Ü N Ü R D Ü N Y A N IN E Ş İĞ İ/K . Silnermaıı - * B A K U N IN ’D E N L A C A N 'A /5 . N etim an O R T A Ç A Ğ ­ DA E N T E L E K T Ü E L L E R // he C o ff HAYAL K IR IK L IĞ I//™ Craib H A K İK A T V E H A K İK A T L İL İK /B . Williams R U H U N Y E N İ H A S T A L IK L A R I// Kristefa Ş İR K E T //. Bakan A L T K Ü L T Ü R /C .J e n k s B İR AİLE C İN A Y E T İ/.M . Fmıeanlt ■ * Y E N İ K A P İT A L İZ M İN K Ü L T Ü R Ü /ft.d ı« * / Sennett D İ N İN G E L E C E - Ğ VSantiago Zakata Z A N A A T K Á R /R if/w rí/ Scnıtett M E L E Z L İĞ E Ö V G Ü / A f t M Boıırse S E R M A Y E VE D İL /Clıristian M arazzi SAVAŞ O Y U N L A R I/R os;e r Stahl BİR. İD EA O L A R A K K O M Ü N İZ M /.-i/aııı Badion

& Slanoj ¿ iz e k N İH İ L İZ M /B ü le n t Diken M A D D E S İZ /A n d r e C arz

İçindekiler

Sunuş...7

G ir iş ... 13

B irinci B ölüm Söylem sel D ü z e n le r SÖ Y LEM İN B İR L İK L E R İ...33

SÖYLEMSEL O L U Ş U M L A R ...45

N E S N E L E R İN O L U Ş M A S I... 55

İFADE B İÇ İM L E R İN İN O L U Ş M A S I... 66

KA V RA M LA RIN O L U Ş M A SI... 72

ST R A T E JİL ER İN O L U Ş M A SI...81

U Y A R ILA R VE S O N U Ç L A R ... 89

İkinci B ö lü m İfade ve A rşiv

İFADEYİ TA N IM LA M A K ... 99

İFA D EN İN İŞL E V İ...109

İFA D ELER İN B E T İM L E N M E S İ...129

SEYREKLİK, D IŞA RD A LIK ,Y IĞ ILIM ... 143

T A RİH SEL A P R IO R I VE A R Ş İV ... 152

Ü ç ü n cü B ö lü m A rk e o lo jik B e tim lem e A R K EO LO Jİ VE D Ü Ş Ü N C E T A R İH İ... 160

O R İJİN A L VE D Ü Z E N L İ...166

U Y U Ş M A Z L IK L A R ... 175

KARŞILAŞTIRM A LI O L G U L A R ... 184

D EĞİŞİM VE D Ö N Ü Ş Ü M L E R ... 194

BİLİM VE BİLGİ...207

S o n u ç ... 227

D iz in ... 245

Sunuş

B

rak te m e ld e b irb irin d e n farklı iki kanalda d evam edegelm iştir:

A d a’da insan z ih n in in d o ğ u ştan b oş b ir levha o ld u ğ u n u d ü şü n e n ampirizm, K ıta’da b ilg in in insan z ih n in d e d o ğ u şta n g eldiğini ö n e sü­

re n rasyonalizm. B e n z e r b ir b iç im d e , X X . yüzyılda da A d a’da R u s ­ sell, W ittg e n ste in , Ayer, R y le , A u stin ve Q u in e gibi d ü şü n ü rle r tara­

fın d an a m p iriz m d e n b eslen e re k gerçek leştirilen felsefe çözüm leyici b ir dil felsefesi n iteliğ in i taşırken; K ıta’da, yani A lm anya ve Fransa’da daha ç o k teo riy e, ta rih e ve edebiyata y ö n e lm e k suretiyle farklı b ir yol izlem iştir. K ıta A v ru p a’sında çağdaş felséfenin başlatıcıları olarak A lm anya’da E d m u n d H u sse rl’in, Fransa’da H e n r i B e rg so n ’u n adı anı­

labilir. B e rg so n ’dan sonra Je a n -P a u l S artre’da son derece ed eb i b ir us- lu b a kavuşm uş olan Fransız felsefesi, p arlak ed e b i h ü n e rle rin yanı sıra, A d a’da eg e m e n olan çö zü m sel d isiplinden uzak b ir ö zg ü rlü k le te o ri

k u rm a ö zelliğine sahip olur. İşte F o u cau lt çözü m ley ici felsefenin k a­

tılığ ın d an ve sıkıcılığından ziyade B e rg so n ’u n ve N ie tz sc h e ’n in felsefi u slu b u n d a n gelen canlılığı işleyen b u g elen e ğ in iç in d e y er alır. T arihe y ö n elerek irdeleyici b ir gözle B a tı’n ın geçm işin d e y er alan “ deliliğe karşı toplum sal davranışların e v rim i” , “ m o d e rn iz m öncesi tıb b ın ta­

r ih i” , “ b iy o lo ji” , “ d ilb ilim ” ve “ e k o n o m in in kavram sal k ö k le ri” gibi büy ü ley ici ve d o k u n u lm a m ış bazı alanlara el atan F o u cau lt karm aşık ve anlaşılması güç en tellek tü e l b ir kişiliğe sahiptir.

R ö n e sa n sm başlangıcından b u yana, B atı d ü şü n c esin in üç b ü y ü k d ö n e m in i gö steren bilgi sistem lerini b irb irin d e n ayırm aya ve o n la­

rı b etim le m e y e çalışmış o lan F o u cau lt b u d ö n e m le re Rönesans, K la­

sik Çağ ve Modern Çağ adını verir. Ç alışm aların ın h e m e n tam am ın ı R ö n e sa n s düşüncesiyle çağdaş d ü şü n c e arasında sınırlam ış olm akla b irlik te o, d erin le m e sin e olan araştırm aların ı özellikle Klasik Ç a ğ (X V II. ve X V III. yüzyıllar) ile M o d e rn Ç a ğ ’da (X IX . yüzyıl ve so n ­ rası) bilginin ve bilimin o lu şu m u ü z e rin d e yoğunlaştırır. F o u c a u lt’n u n k e n d in e özgü te rm in o lo jis in in en ö n e m li kav ram ların d an birisi olan bilgi (savoir), h e r tü r bilgiyi iç in d e b arın d ıra ca k genişliğe ve d erin liğ e sahiptir. D ilim izd e k i karşılığı kazıbilim olan arkeoloji daha ç o k ta rih in , geçm işten şim diye u za n an b ir zam an dilim i iç erisin d e olm uş b itm iş şeylerle ilgili bilgiyi o lu ştu ru rk e n b ir araştırm a y ö n te m i ve aracı ola­

rak b aşv u rd u ğ u , yard ım cı b ilim k o n u m u n d a d ır. B ir d ü şü n c e sistem le­

ri tarihçisi olan F o u cau lt da arkeolojiye b ir y ö n te m olarak başvurur.

Fakat o n u n h e m ta rih e h e m de arkeolojiye y ü k le d iğ i anlam , söz k o ­ nusu te rim le rin g eleneksel an lam ların d an o ld u k ç a farklıdır. Ç ü n k ü Deliliğin Tarihi’n d e n Cinselliğin Tarilıi’n e k adar u zan an y irm i k ü su r yıllık süre içerisinde, çağdaş k ü ltü rd e k i bazı u y gulam aları tarihsel b ir p e rs p e k tif iç in e o tu rta ra k b u n la rın kavram sal te m ellerin i b u lm a k n i­

yetiyle h are k et ed e n F oucault, esas am ac ın ın “ şim d in in ta rih i” n i yaz­

m ak o ld u ğ u n u ö n e sürer.

F o u cau lt n e b ir m e d en iy e t tarafından k o ru m a altına alınm ış m e ­ tin le rin ta m am ın ı n e de b u m e d e n iy e tin y ık ım ın d a n kurtarılab ilm iş kalın tıların b ü tü n ü n ü , arşiv diye ta n ım la m a zk en b ir k ü ltü r içerisin d e ifad elerin ortaya çıkışını ve y o k o lu şu n u , olayların ve şeylerin sü rek ­ liliklerini, paradoksal varoluşlarını b elirleyen kurallar o y u n u n u arşiv diye adlandırır. Bilginin Arkeolojisi’y \e b ir d ü şü n c e tarihçisi olarak bil-

£ in in iç in d e h e r b iri ayrı b ir ifadeler b ü tü n ü olan söylem sel o lu şu m ­ ları, pozitiflik leri, ifadeleri, b u n la rın o lu şu m koşullarını, özel b ir alanı ortaya çıkarm aya çalışır, yani b ir arşiv araştırm ası yapar.

F ou cau lt’nun; n e o to n o m n e de kendi k en d in e yeterli o ld ukları­

nı, hatta sınırlı b ir b ö lg e n in ço k k ü ç ü k b ir parçasının b u lu n u p ortaya çıkarılm asının söz kon u su o ld u ğ u h e r defasında, b irb irlerin d e n destek alm aları gerektiğini söylediği, Deliliğin Tarihi, Kliniğin Doğuşu, Kelimeler ve Şeyler adlı eserlerinin problem atiği, y ukarıda dile getirildiği gibidir.

Deliliğin Tarilıi’n d e “psikiyatrinin arkeolojisi” , Kliniğin Doğuşu’nda “ tıb ­ bi bakışın arkeolojisi” , Kelimeler ve Şeyler’de “ insan b ilim lerin in arke­

olojisi” şeklinde alt başlıklara yer verildiğine ve Kelimeler ve Şeyler’in ön cek i adının da “Yapısalcılığın A rkeolojisi” o ld u ğ u n a bakılırsa arkeo­

lojik in celem en in , F o u cau lt’da tem el b ir yaklaşım ı o lu şturduğu söyle­

nebilir. Kelimeler ve Şeyler’d e n sonra yayınlanm ış olan Bilginin Arkeolojisi, F o u cau lt’n u n araştırm alarında başvurduğu y ö n te m in ilkelerinin tespit edilm esi, sınırlarının gösterilm esidir b ir bakım a. Ç ü n k ü o arkeolojinin n e b ir b ilim n e de gelecek b ir bilim in tem elleri olarak sunulam aya- cağım açıkça söylem ektedir. B ilginin arkeolojisi b ir y ö n te m , b ir çağın söylem lerinin norm atifliğini, b ilg in in n orm alleşm e biçim lerin i ve o lu ­ şum kurallarını inceleyen sıkı b ir y ö n te m d ir; am a b ir b ilim değildir. A r­

keoloji, tarih, bilgikuram ı, sosyoloji ve tarihsel psikoloji gibi b ilim lerin y ö n te m le rin i sınırlam akla etkili olan geniş b ir y öntem dir. A rkeolojinin b u disiplinlerle karıştırılm am ası g erekir ç ü n k ü o, k o n u su n u adı geçen disiplinlerin ö zg ü n alanlarının ü stü n d e tu ttu ğ u ve ken d in i hepsinin en p o z itif tarihsel y ö n te m i kabul ettiğinden, on ların tü m ü n ü aşar.

F o u c a u lt’ya göre arkeoloji sö z cü ğ ü n ü n , b ir şeyi ö n c e d e n d ü ­ şü n ü p b ild irm e gibi b ir işlevi yok tu r. A rk eo lo ji sadece ifad en in ve arşivin düzey in i, ifade d ü z e n le rin i ve pozitiflik leri g ö sterir; oluşum , ark eo lo jik tü re m e ve tarihsel a priori kuralların ı o yuna sokar. F o u ­ cault ile b irlikte, süreksizlik k av ram ın ın tarihsel disiplinlerde ö n em li b ir y er tu ttu ğ u g ö rü lü r. Bilginin Arkeolojisi tarafından ö n e sürülm üş olan te o rik p ro b le m le r ve süreksizlik, k o p m a, eşik, sınır, seri, d ö n ü şü m kavram ları o y u n u n u n b etim le n m e si k o n u su n d a ortaya çıkar. Bilginin Arkeolojisi’n d e söylem sel o lu şu m lar ve ifad eler h ak k ın d a geliştirilm iş olan gen el te o rin in , Kliniğin D oğuşu’n u n ö n sö z ü n d e y ö n te m le ilgili o larak so ru lm u ş b ir soruya verilm iş cevap o ld u ğ u söylenebilir.

D ü şü n c e alan ların ın varlığı, eğ e r d ü şü n c e k u ru lm u ş ise d ü ­ şünce alanlarının k o p u k lu ğ u n u da iç e rir d iyen M a rie tti’ye göre;

F o u cau lt’n u n Bilginin Arkeolojisi'nde g ö sterm ey e çalıştığı şey, dilin bölgesi, arşivin anlam ı ya da söylenm iş olan şeylerin alanıdır. A rk e­

o lo jin in , söylem leri arşivin iç in d e özelleşm iş p ratik ler olarak b e tim ­ lediğini ö n e süren F o u cau lt, söylem sel o lu şu m ve ifad e lerin b ir kez baştan sona k atetm iş o ld u ğ u alana, b ir kez tasarlanm ış genel te o rile r ve m ü m k ü n uygulam a alanları h ak k ın d a yapılm ış çö zü m le m e y e arke­

oloji adını verir.

K itab ın içeriğ i ile ilgili olarak b ü tü n b u sö y led ik lerim izd en so n ­ ra, çeviri h ak k ın d a da söylenm esi g ere k en bazı şeyler o ld u ğ u n u d ü ­ şü n ü y o ru m . E lin izd e b u lu n a n eseri çe v irirk en Fransızca asıl m e tn in T ü rk ç e ’ye aktarılm ası kolay olm ayan b ir m e tin o ld u ğ u n u n b ilin ­ ci için d ey d ik . B urada, söz k o n u su zo rlu ğ u n kaynaklandığı b ir kaç noktaya işaret edilebilir. B u n lard an bize göre b elk i en ö n d e geleni, F o u cau lt’n u n e serlerin in h e m e n tü m ü n ü n köşe taşlarını o lu ştu rd u ­ ğu söylenebilecek olan, y u k arıd a b ir kısm ına işaret edilm iş b u lu n a n , k e n d in e özgü b ir kavram dağarcığı kullanm ış olm asıdır. Söz k o n u su kavram dağarcığında y er alan te m e l kavram lara y ü k lediği anlam lar yakalanabildiği ö lçü d e, o n u n m e tin le rin d e anlatm ak istediği anlam ın içine n ü fu z e tm e olanağı vardır.

M e tin le rin in anlaşılm ası ve anlaşılm ış o lan an lam ın b ir başka dilde ifade edilm esini zorlaştıran n o k talard an b iri de F o u c a u lt’n u n , u z u n ve çetrefilli cü m lelerd en oluşan b ir an latım b iç im in i tercih etm iş o l­

masıdır. Sözü ed ilen b u zorluklara, T ü rk ç e ’ye çevirisi yapılm ış b u ­ lu n a n asıl m e tn e e g e m e n olan te m e l k avram ların T ü rk ç e ’de o n ları g erektiği gibi ifade etm ey e y etec ek karşılıklarını b u lm a k ta çek ilen sık ın tın ın da ek len m esi gerekir. B u d u r u m karşısında, yapılm ış olan çe v irin in ç o k iddialı b ir çeviri olm asını b e k le m e m e k g erektiği apaçık o rtadadır. Ş u n u söylem ek istiyorum : B u eser T ü rk ç e ’ye çevirilirk en F o u cau lt’n u n te m e l k av ra m ların ın anlam larını, b iz im kavrayış g ü c ü ­ m ü z ü n yettiğ i ve T ü rk ç e ’n in de o n la rı ifade etm ey e elverdiği ölçüde, asıl m e tn in k u rg u su n a da olab ild iğ in ce sadık kalarak dilim ize ak tar­

m aya ö z e n gösterdik. T ü m eksiklikleriyle b irlik te b u çe v irin in felsefe k ü ltü rü m ü z e b ir k atk ı sağlayacağını u m u y o ru z.

Veli Urhan / Ankara 20Î1

Giriş

arihçiler, d ik k a tle rin in b e k le n m e d ik siyasi olaylar ve o n la rın ik in c i d e re c e d e n o lguları etkisinde, böy le u z u n d ö n e m le re y ö ­ n eldiği g ü n ü m ü z d e n o n yıl k adar ö n c e te rc ih e n , istikrarlı ve b o z u l­

ması z o r d en g e le ri, g eri d ö n d ü rü le m e z süreçleri, değişm eyen d ü z e n ­ le m eleri, d o ru k n o k tasın a ulaşan ve yüzyıllardan b e ri süreg eld ik ten sonra tersin e d ö n m e eğilim i gö steren olayları, yığılm a h are k etle rin i ve ağır d o y g u n lu k la rı, olayların y o ğ u n lu ğ u ile ü stü ö rtü le n g ele n e k ­ sel an latıların düzensizliğ in in b u lu n d u ğ u hareketsiz ve sessiz b ü y ü k p la tfo rm ları d ü z e n e sokm aya çalışıyordu. B u analizi y ü rü tm e k için, tarih çiler, b ir ö lç ü d e b iç im le n d ird ik le ri b ir ö lç ü d e d e hazır b u ld u k ları araçlara sahipti: e k o n o m ik b ü y ü m e m o d e lle ri, m ü b a d ele akışlarının niceliksel analizi, d em o g ra fik ile rlem e ve g e rile m e profilleri, iklim in

ve o n u n d eğ işim lerin in in celen m esi, sosyolojik d evam lılıkların o r­

taya çıkarılm ası, te k n ik d ü z e n le m e le rin dağılm a ve sü rek lilik lerin in tanım lanm ası. İşte b u araçlarla ta rih in alanı için d e, çeşitli to rtu l ta­

b akaları ay rıştırm a olanağı b u ld u la r; o g ü n e kad ar araştırm a k o n u su o lm uş çizgisel art arda gelişler y erin e , b ir d e rin e in m e o y u n u geçirildi.

Siyasal h are k etlilik te n “ m a d d i m e d e n iy e t” e ö zg ü yavaşlamalara kadar, analiz dü zey leri çeşitlilik g ö sterir: H e r b irin in k e n d in e ö zg ü k ırılm a ­ ları vardır, h e r b iri an cak k e n d in e ait o lan b ir parçayı içine alır; ve daha d e rin p latfo rm lara d o ğ ru inildiği ö lçü d e, b u kırılm alar g id e re k geniş­

ler. Y ö n e tim le rin , savaşların ve k ıtlık la rın altüst ettiği ta rih in gerisinde, ilk bakışta h e m e n h e m e n hareketsiz g ö rü n e n zayıflam aya eğilim li ta­

rihler, oluşur: d en iz yolları ta rih i, b u ğdayın ya da altın m a d e n le rin in ta rih i, k u rak lığ ın ve sulam anın ta rih i, a lte rn a tif ü r ü n e k im in in tarih i, açlık ve ço ğalm a arasında insan tü r ü tarafından elde ed ilen d e n g e n in ta rih i. U y u m su z olaylar arasında nasıl b ir b ağ k u ru lab ilec eğ i, b u n la rın aralarına z o ru n lu b ir tutarlılığ ın nasıl yerleştirilebileceği, b u n la rı aşan sürekliliğin ya da o lu ştu rm a k la sona e rd ird ik le ri b ü tü n lü ğ ü n an lam ı­

n ın n e o ld u ğ u , b ir b ü tü n lü ğ ü n ta n ım la n ıp tanım lanam ayacağı ya da art arda gelişlerin y e n id e n oluşturm asıyla yetin ilip y etin ilm em e sin in gerekliliği gibi geleneksel analizin eski so ru la rın ın y erin i, artık başka tip so ru lar alm ıştır: H a n g i tabakaları b irb irle rin d e n ayırm ak gerekir?

H a n g i tip serileri k u rm a k gerekir? B u n lard an h e r b iri için h an g i d ö - n e m le ştirm e ö lç ü tle rin i b e n im se m e k gerekir? H a n g i ilişkiler sistem i (hiyerarşi, eg e m e n lik , k a t kat sıralam a, tek an lam lı belirlem e, döngüse!

nedensellik) tam olarak b etim len eb ilir? S erile rd e n h an g i seriler k u ­ rulabilir? Farklı olay dizileri, geniş b ir k ro n o lo jid e , h an g i tablo iç e ri­

sinde gösterilebilir?

O y sa yaklaşık olarak aynı d ö n e m d e , başlıklarına rağ m en , b ü y ü k kısm ı ta rih ç in in ve y ö n te m le rin in dışında kalan, fik irlerin , b ilim le rin , felsefenin, d ü şü n c e n in , ed eb iy atın (özg ü llü k leri b ir an için d ikkate alınm ayabilir) ta rih i adı da v erilen b u disiplinlerde dikkat; “ çağlar”

ya da “ y üzyıllar” olarak ta n ım la n an geniş b irim le rin aksine, k ırılm a yaratan olaylara y ö n eld i. D ü ş ü n c e n in b ü y ü k sü reklilikleri k o lle k tif b ir r u h u n ya da zih n iy etin kalın ve h o m o je n g ö rü n ü şle ri b aşlangıcından itib aren tam am lanm aya ve varolm aya d ö r t elle sarılm ış b ir b ilim in kararlı o lu şu m u ve b ir tü rü n , b ir b iç im in , b ir disiplinin, te o rik b ir

etk in liğ in devam ı altında, şim di k o p u şların etkisi ortaya çıkarılm aya çalışılıyor. K o n u m u ve doğası ç o k çeşitli o lan kopuşlar, G. B achelard tarafından tan ım lan m ış o lan epistemolojik eylemler ve eşikler. B u n lar ta­

nım sız b ir bilgi y ığ ın ın ı geçici b ir süre iç in askıya alır, yavaş ilerleyen o lg unlaşm alarını k ırar ve o n la rı yeni b ir d ö n e m in iç in e sokar, a m p irik kay n ak ların d an ve ilk g ü d ü le n m e le rin d e n ko p arır, hayali karm aşık ­ lık ların d an a rın d ırır. B öylece tarihsel an alizden artık sessiz başlangıç­

ların araştırılm asını ya da ilk h abercilere d o ğ ru sonu gelm ez b ir geriye gidişi değil; fakat yen i b ir rasyonellik tip in in ve o n u n çeşitli e tk ile ri­

n in tespitini isterler. K avram ların yer değiştirmesi ve dönüşmesi: B u n a G.

C a n g u ilh e l’in analizleri m o d e llik edebilir; b u analizler, b ir kavram ın ta rih in in , sadece o n u n sürekli ilerlem esinin, sürekli artan rasyonelli­

ğ in in , soyutlam a eğ ilim in in ta rih i o lm adığını; fakat o n u n k u ru lu ş ve geçerlilikle ilgili çeşitli alanların ta rih i, b irb irin i takip e d e n kuralların kullanım ı, o n la rın ö z ü m le n ir hale gelişinin izlendiği ve tam am landığı yer olan çeşitli te o rik o rta m la rın ta rih i o ld u ğ u n u gösterir. O layların ve so n u ç la rın ın aynı b iç im d e dağılm ış b u lu n m a d ığ ı b ilim le rin ta rih i­

n in gözle görülebilecek büyüklükte ve görülemeyecek küçüklükteki ölçekleri arasında, y in e G. C a n g u ilh e m tarafından yapılm ış ayrım ; B ir buluş, b ir y ö n te m in ortaya k o n u lu şu , b ir b ilim in sa n ın ın eseri ve başarıları bile aynı etkiye sahip olam ayacağı gibi, b irb irleriy le aynı d üzeyde ve aynı b iç im d e de tan ım lanam az; bu, şurada ya da burada, anlatılm ış o lu n acak o lan aynı ta rih değildir. Ş im diki hali değişikliğe uğradığı ö lç ü d e, b ir ve aynı b ilim için, b irço k geçm işi, b irço k art arda geliş b iç im in i, b irç o k ö n em lilik derecesini, b irç o k b elirlem e ağını, b irço k erekselliği g ü n y ü z ü n e çıkaran, geri dönen yeniden dağıtmalar. Ö y le ki tarihsel b etim le m e ler, z o ru n lu olarak b ilg in in aktüelliği iç in d e yer alır, o n u n d ö n ü şü m le riy le çe şitlenir ve k en d ileriy le b irlik te çevrele­

rin i de parçalam aya d evam e d e r (bu fe n o m e n h ak k ın d a M . Serres, m a te m a tik alanında b ir te o ri ö n e sürdü). M . G u e ro u lt tarafından ç ö ­ zü m le n d ik le ri gibi etkiler, g elenekler, k ü ltü re l süreklilikler h a k k m - daki değil de daha ziyade iç tutarlılıklar, aksiyom lar, tü m d e n g e lim halkaları, uy u şm alar h ak k ın d ak i ta n ım ın u y g u n o ld u ğ u , sistem lerin arşitektonik birlikleri. N ih ay e t, hiç k u şku y o k ki en radikal kopuşlar,

“ b ir bilim i g eçm işin in id e o lo jisin d en ayırarak ve b u geçm işi id e o lo jik

olarak açım layarak k u r d u ğ u ” 1 zam an, te o rik b ir d ö n ü şü m işlem iyle gerçekleştirilm iş o lan kopuşlardır. B u n d a n böyle artık, k en d in i birlik olarak g ö re n ed eb i analizi; b ir d ö n e m in ru h u n u ya da duyarlılığını değil, “ g ru p la r” ı, “ e k o ller” i, “ kuşaklar” ı veya “ h are k e tle r” i değil, h a­

yatını ve “ eser” in i b irb irin e bağlayan değiş to k u ş o y u n u n u n iç in d ek i yazarın kişiliğini bile değil; fakat b ir esere, b ir kitaba, b ir m e tn e özgü yapıyı, hiç kuşkusuz b u n a ek lem e k g erekecektir.

B u tarz tarihsel analizlerde k e n d in i g ö sterecek o lan ve gö steren en b ü y ü k p ro b lem ; artık h an g i yollarla sürek lilik lerin ortaya çıkabildiği­

ni, b u n c a farklı ve ardışık d ü şü n c e b iç im i için b ir ve aynı olan tasarı­

n ın h an g i b iç im d e devam edebildiğini ve te k b ir u fu k o lu ştu ra b ild i- ğini, han g i eylem b iç im in in ve h an g i dayanağın intikaller, y e n id en ele geçirm eler, u n u tm a la r ve tekrarlam alar o y u n u n u içerd iğ in i, kaynağın ken d i k u ralın ı k en d isin in ç o k ö tesin e ve h iç b ir zam an g erçek leşm e­

miş olan b u tam am lanm aya k adar nasıl yayabildiğim b ilm e k değildir.

P ro b le m artık g elen e k ve iz p ro b lem i değil, k o p m a ve sınır p ro b le­

m idir; p ro b le m artık sü rü p g id e n te m e l p ro b lem i değil, te m e l ve te ­ m e lle rin yenilenm esi olarak d eğ e r kazanan d ö n ü şü m le r p ro blem idir.

B öylece b azıların ın b irb irin e ö n c e d e n y akınlık iç erisin d e b u lu n d u ­ ğu ve b u yen i ta rih b iç im in in b unlarla k en d i te o risin i hazırlam aya çalıştığı b ü tü n b ir so ru alanının açıldığı g ö rü lü r: Süreksizliği (eşik, k o p m a , kırılm a, değişm e, d ö n ü şm e) d ü şü n m e olan ağ ın ı veren farklı kavram lar nasıl açıkça b elirlenebilir? “ B ilim nedir? E ser nedir? T eo­

r i nedir? K avram n edir? M e tin n e d ir? ” so ru ların a atfedilen birlik ler han g i k rite rle rle b irb irin d e n ayırt edilebilir? B unlara y erleştirilebilen ve h e r b irin in k o p u k lu k la rı ve analiz b iç im in i içerdiği d ü zey ler nasıl çeşitlenir? O lu ş u m u n m e şru d üzeyi n edir? Y o ru m lam an ın m e şru d ü ­ zeyi n edir? Yapısal analizin m e şru d üzeyi nedir? N ed e n selliğ e tahsis edilm iş o la n ların m e şru d üzeyi nedir?

S o n u ç olarak, g erçek anlam ıyla ta rih , b ü sb ü tü n kısa olan ta rih , d e ­ ğişm eyen yapıların yararın a olayların ak ın ım o rtad a n kald ırıy o r gibi gözükse de d ü şü n c e n in , b ilg in in , felsefenin, e d e b iy a tın tarih i k ırıl­

m alarım çoğaltıy o r ve süreksizliğin b ü tü n b e lirtile rin i araştırıyor gibi g ö rü n ü r.

★ 1. L.Althusser, Pour M arx, s. 168.

F akat b u çaprazlaşm a yanıltm asın. Başka disiplinler b ir süreksizlik­

le r ço k lu ğ u n d a n kesintisiz b ü y ü k b irliklere g ittik le ri halde, g ö r ü n ü ­ şe b akarak bazı tarihsel disip lin lerin sürek lilik ten süreksizliğe gitm iş o ld u k la rın ı d ü şü n m e m e k ; siyasetin, k u ru m la rın ya da e k o n o m in in an alizinde küresel b elirlem elere g ittik ç e daha duyarlı o lu n d u ğ u n u fakat fik irlerin ve b ilg in in çö z ü m le n m e sin d e d ik k a tin g id e re k fark­

lılık o y u n la rın a y ö n eld iğ in i d ü şü n m e m e k ; b ir kez daha b u iki b ü y ü k ta n ım la m a b iç im in in b irb irle rin d e n habersiz b ir şekilde kesiştiklerine in a n m a m a k gerekir.

A slında b u n la r şurada b u rad a so ru lan fakat g ö rü n ü şte ters so n u ç­

lara yol açan aynı pro b lem lerd ir. B u p ro b le m le r te k kelim eyle ö ze tle­

nebilir: dokümanın y e n id en g ö z d e n g eçirilm esi. Yanlış anlaşılm a yok:

A çık tır ki ta rih gibi b ir disiplin var o ld u ğ u n d a n b e ri d o k ü m a n lard an yararlanılır, b u n la r so rg u lan ır ve ü z e rle rin d e n k e n d i k en d im iz i sor­

gularız; sadece söylem ek istedikleri şeyler değil fakat gerçeği söyleyip sö y lem ed ik leri ve o n u h an g i sıfatla ö n e süreb ild ik leri, açık yü rek li ya da aldatıcı, bilgili ya da bilgisiz, ö z g ü n ya da b o zu lm u ş o lu p o lm a d ık ­ ları o nlara so ru ld u . F akat b u soru lard an h e r b iri ve b ü tü n b u b ü y ü k k ritik kaygı aynı am aca y ö n elikti: B u d o k ü m a n la rın sö y led ik lerin ­ d e n h arek etle b azen de g erisini söylem eye gerek kalm adan, k e n d i­

sin d e n d o ğ d u k la rı ve şim di k e n d ile rin in ç o k uzağında yitip gitm iş o lan geçm işi y e n id e n k u rm a k ; d o k ü m a n h e r zam an şim di sessizliğe in d irg e n m iş b ir sesin dili, o n u n n azik fakat m u h te m e le n çö zü leb ilir işareti olarak in celen m işti. O ysa, b u g ü n e ait olm ayan fakat h e n ü z ta­

m am lanm am ış o ld u ğ u n a dair hiç k u şku b u lu n d u rm a y a n b ir değişim le ta rih , d o k ü m a n ın karşısında d u r u m u n u değiştirdi: T arih , d o k ü m a n ı y oru m lam ay ı değil, o n u n d o ğ ru y u söyleyip sö ylem ediğini ve g erçek d e ğ e rin in n e o ld u ğ u n u belirlem ey i değil, o n u iç e rd e n o lu ştu rm a y ı ve ö z ü m le n ir hale g etirm e y i ilk görevi sayar. T arih d o k ü m a n ı organize eder, parçalara ayırır, dağıtır, d ü z e n e sokar, seviyelere ayırır, serileri gerçekleştirir, d o ğ ru olanı d o ğ ru olm ayandan ayırır, elem an ları tespit eder, b irlik leri tanım lar, ilişkileri açıklar. D e m e k ki d o k ü m a n , ta rih için, insanların y ap tık larım ya da söylediklerini, geçm işte o lu p b ite n ve g eriye sadece d ü m e n suyu kalan şeyleri, k en d isin d e y e n id e n k u r­

m aya çalışan cansız b ir m a d d e d eğildir; o, d ö k ü m a n te r d o k u n u n k e n ­ disinde b irlik leri, b ü tü n lü k le ri, serileri, ilişkileri tanım lam aya çalışır.

T arihi, u z u n zam an d ır hoşlandığı ve an tro p o lo jik doğru lam asın ı b u l­

d u ğ u im ajd an ayırm ak gerekir: H atıra la rın ın canlılığını y e n id en b u l­

m ak için m ad d i d o k ü m a n lard an yararlanan b in yıllık ve k o lle k tif b ir hafıza im ajı. B u im aj çalışm a ile b irlikte, h e r zam an ve h e r yerde, h e r to p lu m d a k im i zam an k e n d iliğ in d e n kim i zam an süreklilikler tarafın­

dan ö rg ü tle n m iş b iç im le ri ortaya koyan m ad d i d o k ü m a n ın (kitaplar, m etin ler, öyküler, siciller, belgeler, kuruluşlar, k u ru m la r, y ö n e tm e lik ­ ler, te k n ik le r, nesneler, ö rfler vs) kullanılm asıdır. D o k ü m a n k e n d in d e ve itiraza y er kalm ayacak b iç im d e hafıza olacak olan b ir ta rih in eşsiz aleti d eğildir; ta rih , b ir to p lu m için, k e n d isin d e n ayrılm adığı b ir d o ­ k ü m a n yığınına b ir statü ve hazırlık v e rm e n in belirli b ir b içim idir.

Kısa kesm ek için d iyelim ki geleneksel b iç im i iç in d e ta rih , g eç­

m işin anıtlarını «belleğine yerleştirm ek», o n la rı doküman haline d ö ­ n ü ş tü rm e k ve ç o ğ u n lu k la k en d iliğ in d e n sözlü olm ayan ya da ses­

sizce söylediği sö y le d ik le rin d en başka olan b u izleri k o n u ştu rm a k g irişim in d e b u lu n u y o rd u ; ta rih , g ü n ü m ü z d e dokümanları anıtlar h aline d ö n ü ştü rü rk e n , insanlar tarafından bırakılm ış iz lerin çö z ü ld ü ğ ü ve b u lu n d u k la rı oyu k ta tanınm aya çalışıldıkları yerde, ay ırm an ın , g r u p ­ la n d ırm a n ın , anlam lı kılm an ın , ilişkiye so k m a n ın , b irlik ler o lu ştu r­

m a n ın söz k o n u su o ld u ğ u b ir ö ğ e le r yığ ın ın ı gösterir. T arih , dilsiz an ıtların , cansız izlerin , bağlantısız n esn e le rin ve geçm işe te rk edilm iş şeylerin disiplini olarak, ark e o lo jin in ta rih e y ö n eld iğ i ve ancak ta rih ­ sel b ir söylem in y e n id e n kurulm asıyla anlam kazandığı b ir zam andı;

k elim eler ü z e rin d e biraz oy n am ak suretiyle d en ileb ilir ki g ü n ü m ü z d e, ta rih arkeolojiye, an ıtın esas ta n ım ın a , yönelir.

B u n u n bazı so n u çları vardır. Ö n c e lik le daha ö n c e işaret ettiğ im iz y üzey etkisi: D ü şü n c e ta rih in d e k i k o p u k lu k la rın çoğalm ası, g erçek anlam daki ta rih in iç in d e u z u n d ö n e m le rin ortaya çıkışı. A slında tarih , geleneksel b iç im i altında, g ö rev in in ta rih i belirli olg u lar ya da olaylar arasındaki ilişkileri (basit nedensellik, d ö n g ü sel belirlem e, uyuşm azlık, ifade) tan ım lam ak o ld u ğ u n u sanıyordu: V erilm iş o lan dizide h e r ele­

m a n ın yakınlığını b elirle m e k söz k o n u su y d u . B u n d a n böyle pro b lem , serileri o lu ştu rm a k tır: H e r b irin in ö ğ e le rin i tanım lam ak, sınırlarım tespit e tm ek , h e r seriye özel olan ilişki tip in i ortaya çık arm ak , b u ­ n u n k u ralın ı o lu ştu rm a k ve böylelikle daha sonra se rilerin se rilerin i ya da «tablolar»ı g e rç ek le ştirm e k için, farklı seriler arasındaki ilişki—

leri tanım lam ak. İşte b u n u n iç in k a tm an ların çoğalışını, b irb irleriy le ilişk ilerin in kesilm esini, o nlara ö zgü olan zam anın ve k ro n o lo jile rin özelliğini b elirlem e k ; işte b u n u n için, (u zu n b ir so n u çlar zinciriyle b irlikte) artık sadece ö n e m li ve k ü ç ü c ü k olayları değil de (bazıları kısa, bazıları te k n iğ in gelişm esi ya da p ara n ın seyrekleşm esinin ar­

tışı gibi o rta süreli, n ihayet bazıları da b ir d em o g ra fik d e n g e veya e k o n o m in in ik lim değişm esine sürekli o larak ayar edilm esi gibi ya­

vaş gidişli) tam am iy le farklı d ü z e y d e n olay tip le rin i b irb irin d e n ayır­

m a k z o ru n lu lu ğ u n u belirlem ek ; işte b u n u n iç in e n d e r olaylardan ya da tek rarlan ab ilir olaylardan k u ru lm u ş, geniş ayar n o k ta la rı b u lu n a n serileri g ö ste rm e n in o lanağını b elirlem e k . B u g ü n ü n ta rih in d e u z u n d ö n e m le rin ortaya çıkışı ta rih felsefelerine, d ü n y an ın b ü y ü k çağları­

na ya da m e d e n iy e tle rin ö m rü y le belirlen m iş evrelere b ir g e ri d ö nüş d eğildir; se rilerin y ö n te m se l olarak tasarlanm ış hazırlanışınm so n u ­ cu d u r. O ysa fik irlerin , d ü şü n c e le rin ve b ilim le rin ta rih in d e aynı d e ­ ğişim ta m tersi b ir sonuca yol açtı: O b ilin c in gelişm esiyle oluşm uş u z u n seriyi ya da aklın erekselliğini veya insan d ü şü n c esin in e v rim in i parçalara ayırdı; uzlaşm a ve ta m am lan m a k o n u la rın ı y e n id e n g özden geçirdi; tam laşm anın olan ak ların a kuşkuyla baktı. Söz k o n u su değişim yan yana b u lu n a n , b irb irin i izleyen, b irb irin in ü stü n e b in e n , çizgisel b ir şem aya in d irg e n m ek sizin çaprazlaşan farklı serileri bireyleşm eye g ö tü rd ü . B öylece, aklın b u kesintisiz k ro n o lo jisin in y erin e, d eğ işm e k - sizin, b azen kısa ö m ü rlü , b irb irin d e n ayrı, ç o ğ u n lu k la h e r b irin e özgü ve kazanan, gelişen, k e n d in i b ile n b ir b ilin c in g en el m o d e lin e in d ir­

g e n e m e z b ir ta rih tip in in taşıyıcısı olan, b en zersiz b ir yasaya uym ayan basam akların, erişilm esi olanaksız kaynağa, o n u n k u ru c u başlangıcına g eri g ö tü rü ld ü ğ ü gö rü lü r.

ik in c i sonuç: Süreksizlik kavram ı, ta rih disiplinlerinde b ü y ü k b ir yer tutar. Klasik b iç im i iç in d ek i ta rih için süreksizlik h e m verilm iş h e m de d ü şü n ü le m e z olan idi: kararlar, rastlantılar, başlangıçlar, keşif­

ler gibi d ağınık olaylar tü r ü altında verilen ve olayların sürekliliğinin g ö rü n m esi için, analiz yoluyla sınırlandırılm ası, indirgenm esi, silinm esi g ereken şey. Süreksizlik, ta rih ç in in tarih i o rtad a n kald ırm ak koşuluyla sahip o ld u ğ u b u zam ansal dağınıklığın iziydi. O şim di tarihsel çö z ü m ­ le m e n in te m el u n su rların d a n b iri olm uştur. Süreksizlik tarihsel analiz­

de üçlü b ir rol altında g ö rü n ü r. O , ilkin ta rih ç in in kesinleşm iş (tarihe

rağ m en in c ele m e k zo ru n d a o ld u ğ u m atery eld en aldığı şeyleri değil) b ir faaliyetini o lu ştu ru r; ç ü n k ü ta rih çi şem atik h ip o te z başlığı altında en azından, analizin m ü m k ü n düzeylerini, h e r b irin e özgü olan y ö n ­ te m le ri ve b u y ö n te m le re u y g u n dü şen d ö n e m le ri b irb irin d e n ayır­

m ak zo ru n d ad ır. Süreksizlik aynı zam anda ta rih ç in in tanım lam asının so n u c u d u r da (o n u n analizinin etkisiyle o rtad a n kalkm ası gereken şey değil); ç ü n k ü ta rih ç in in ortaya koym aya çalıştığı şeyler, b ir sürecin sı­

nırları, b ir e ğ rin in eğilm e noktası, düzenleyici b ir harek etin tersine çevrilm esi, b ir değişim in sınırları, b ir çalışm anın eşiği, döngüsel b ir nedenselliğin b o zu lm a anıdır. N ih ay e t süreksizlik kavram ı, çalışm anın (beyaz ve iki o lu m lu biçim i arasında ayrım ı bulu n m ay an b ir ü n ifo rm a gibi o n u ihm al ed ecek yerde) özelleştirm eye devam ettiği kavram dır;

o tahsis edildiği alana ve düzeye göre özel b ir b iç im ve görev üstle­

nir: E pistem o lo jik b ir eşik, b ir nüfus eğrisinin tersine kıvrılm ası ya da b ir te k n iğ in yerin i b ir başkasının alması b etim le n d iğ i zam an, aynı süreksizlikten söz edilm iş olur. Süreksizlik kavram ı paradoksal b ir kav­

ram dır; ç ü n k ü o araştırm anın h e m aleti h e m de k o n u su d u r; ç ü n k ü so n u c u o ld u ğ u o yolu sınırlayandır; ç ü n k ü o alanların bireyleştiril- m esine ancak b irb irlerin e kıyaslanm aları yoluyla olanak verir. S onuç olarak belki, o sadece ta rih ç in in söylem inde m e v c u t b ir kavram değil, ta rih çin in gizli olarak varsaydığı b ir kavram dır: E ğ e r tarih i ve kendi tarih in i, k e n d in e nesne olarak sunan bu k o p u k lu k ta n hareketle değilse gerçekte, n ere d en hareketle konuşabilecekti?Y eni ta rih in en te m el çiz­

g ile rin d e n birisi, hiç şüphesiz süreksizliğin b u alan değiştirm esidir: e n ­ g elden uygulam aya geçişi; in d irg e m ek z o ru n d a o ld u ğ u dışarıdan gelen b ir zo ru n lu lu ğ u değil de kullanılan işlemsel b ir kavram ın ro lü n ü o yna­

dığı yer olan, ta rih ç in in söylem i ile b ü tünleşm esi ve kendisi sayesinde tersine çe v rilen işareder yoluyla artık o tarihsel o k u y u şu n olum suz (arka y ü zü , başarısı, g ü c ü n ü n sınırı) değil fakat k o n u su n u belirleyen ve analizini geçerli kılan o lu m lu b ir elem andır.

Ü ç ü n c ü sonuç: B ir global tarih tem ası ve im kânı o rtad a n kalkm aya başlar ve genel tarih adı verebilecek b ir tarih in , ço k değişik b ir tasarısının ortaya çıktığı görülür. G lobal tarih projesi, b ir m e d en iy e tin b ü tü n lü k biçim ini, b ir to p lu m u n m addi ya da m anevi ilkesini, b ir d ö n e m in b ü tü n fe n o m e n lerin d e k i o rtak anlam ı, o n la rın bağlantılarını açıklayan yasayı, m etafo rik olarak b ir d ö n e m in «çehresi» d en ilebilecek şeyi y eniden k u r­

maya çalışan b ir projedir. Böyle b ir proje iki ya da ü ç hip o teze bağlanır:

iyi tanım lanm ış uzay-zam ansal b ir alanın b ü tü n olayları ve izlerini ye­

n id e n yakaladığım ız b ü tü n fen o m e n ler arasında, onlardan h e r b irin in türetilm esi olanağını veren nedensellik ağını, b irb irlerini nasıl sem boli­

ze ettik lerin i ya da b ü sb ü tü n b ir ve aynı olan m erkezi d ü ğ ü m ü nasıl ifa­

de ettiklerini gösteren, b en z er b ir h o m o je n ilişkiler sistem inin kuru la­

bilm esi gerektiği varsayılır. Ö te yandan yin e b ir ve aynı olan tarihsellik b iç im in in e k o n o m ik yapıları, sosyal istikrarı, zihniyetlerin d u rg u n lu ğ u ­ n u, te k n ik alışkanlıkları, siyasal davranışları b era b erin d e g ö tü rd ü ğ ü ve o n ların hepsinin aynı d ö n ü şü m tip in e bağlı b u lu n d u ğ u varsayılır. N ih a ­ yetinde ta rih in kendisinin, bağlantı ilkelerini ken d ilerin d e b u lu n d u ran b ü y ü k birlikler, d ö n e m le r ya da evreler halinde eklem lenebildiği var­

sayılır. Bunlar, yeni tarih in serileri, k o puklukları, sınırları, iniş-çıkışları, d engeleri, k ro n o lo jik özellikleri, tekil süreklilik b içim leri ve m ü m k ü n ilişki tiplerini incelediği zam an y en id en gözd en geçirdiği postüladardır.

Fakat bu o n u n yan yana ve b irb irin d e n bağım sız halde b u lu n a n bir tarih ço k lu ğ u n u elde etm eye çalışması değildir. K u ru m ların ta rih in in yanında ek o n o m in in tarihi ve o n la rın da yanında bilim lerin, d inlerin ya da edebiyatların tarihi; b u o n u n yalnızca b u farklı ta rih ler arasındaki zam an birlikteliklerim ya da b içim ve anlam b en zerliklerini gösterm eye çalışması da değildir. O halde ortaya çıkan ve genel tarih in görevini belirleyen problem , hangi ilişki b iç im in in b u farklı seriler arasında yasal olarak tanım lanabileceğini belirlem ektir. O n la rın hangi düşey sistemi oluşturm aya elverişli o ld u ğ u n u belirlem ektir; aralarındaki bağlantılar ve egem enlikler o y u n u n u n ne o ld u ğ u n u belirlem ektir; deng elen m elerin , farklı zam ansallıkların, çeşitli sürekliliklerin neyin sonucu olabildiğini belirlem ektir; hangi farklı b ü tü n le rin içinde bazı elem anların eşzam an­

lı olarak bulunabildiğini belirlem ektir; kısacası, han g i serileri değil fa­

kat han g i “ serilerin serilerin i” ya da b ir başka deyişle hangi «tablolardı o lu ştu rm a n ın m ü m k ü n o ld u ğ u n u belirlem ektir. G lobal b ir tanım lam a ilke, anlam , akıl, dünya görüşü, b ü tü n lü k biçim i gibi b ü tü n fen o m e n le­

ri, te k b ir m erkez etrafında topladığı halde, tam tersine genel tarih bir dağılm a m e k ân ın ı gösterecektir.

2. Son aylaklara, (hiç kuşkusuz kelimenin bütün anlamıyla) bir «tablomun, biçimsel olarak bir «seriler serisi» olduğunu gösterm ek gerekir mi? Herhalde, bu, o yaşlarda şüphesiz sinemanın canlılığını tercih edecek olan çocukların en büyük düş kırıldığı için bir fene­

rin önüne yerleştirilen küçük, sabit bir imaj değildir.

N ih ay e tin d e , son sonuç: y en i ta rih , şim di ta m a m ın ın o n u b e lirg in - leştirdiği, hiç kuşkusuz, b ir ç o ğ u n u n k e n d in d e n ö n c e de geniş b iç im ­ de varolan, belli sayıda y ö n te m se l so ru n la karşılaşır. Sayacak olursak b u n la rın arasında: D o k ü m a n la rın tutarlı ve h o m o je n b ü tü n lü ğ ü n ü n (açık ya da kapalı, sonlu ya da sonsuz b ü tü n le r) k u ru lm ası, d o k ü m a n y ığ ın ın ın eksiksiz b ir b iç im d e in c e le n m e k istenm esine, ö rn e k istatis­

tik y ö n te m le rin e bağlı b ir ö rn e k le m e n in yapılm asına ya da en tip ik elem a n la rın ö n c e d e n b elirlen m ey e çalışılm asına göre b ir seçim ilke­

sinin tespit edilm esi; analiz d ü ze y in in ve o n u n için u y g u n olan ele­

m a n la rın tanım lanm ası (in ce len e n m a tery elin içinde, sayısal b elirtile r;

olaylara, k u ru m la ra , pratik lere açık ya da gizli g ö n d e rm e le r; o n la rın k u lla n ım k uralları ve b u k u ralların b elirttiğ i sem an tik alanlarla b irlik ­ te, kullanılm ış sö zcü k ler ya da ö n e rm e le rin biçim sel yapısı ve o n la rı birleştiren b ağlantı tip le ri ortaya çıkabilir); in celen m iş olan m ateryali (bölgeler, d ö n em ler, b irleştirici süreçler) eklem leyen b ü tü n le rin ve a lt-b ü tü n le rin sınırlandırılm ası; b ir b ü tü n ü b elirg in le ştirm e k olana­

ğını veren ilişkilerin belirlenm esi yani, sayısal ya da m antıksal ilişkiler, fonksiyonel, nedensel, analojik ilişkiler söz k o n u su olabilir; anlam lan­

dıralım anlam landırm anla ilişikisi söz k o n u su olabilir.

B ü tü n b u pro b lem ler, b u n d a n böy le ta rih in y ö n te m se l alanında y er alır, ik i se b ep te n dolayı b u alan d ik k a te alınm aya değer. İlkin, söz k o n u su alan daha yeni yeni ta rih felsefesini k u ra n şeylerden ve o n u n (oluşun rasyonelliği ya da gayeliliği, tarihsel b ilg in in göreceliliği, geç­

m işin durağan lığ ın d a ve şim d in in tam am lan m am ış b ü tü n se lliğ in d e b ir anlam ı b u lm a n ın ya da o lu ştu rm a n ın im k â n ı k onusunda) sord u ğ u soru lard an h a n g i n oktaya k adar k u rtu ld u ğ u n u g ö rd ü ğ ü m ü z d e n d o ­ layı d ik k ate değer. İkinci olarak, ö r n e ğ in dilbilim i, etn o lo ji, ek o n o m i, ed eb i analiz ve m ito lo ji gibi başka alanlarda, b u ld u ğ u m u z so ru n la­

rın belirli n o k ta la rın d a y e n id e n k o p u k lu k la ra sahne olm ası n ed e n iy le d ik k ate değer. B u p ro b lem lere, eğ e r istenirse kısaca yapısalcılık adı verilebilir. B u n u n la b irlik te b irç o k koşul altında, b u pro b lem ler, ta ri­

h in y ö n te m se l alanını sadece k endisine m a le tm e k şöyle d u rsu n ; ancak ö n e m i analiz alanları ve düzey leriy le b irlik te değişen b ir parçasını işgal eder. B elirli sayıdaki n isp e te n sınırlı d u ru m u n iç in d e yalnızca b u n la r b u g ü n k ü alışılmış g üzergâha göre d ilb ilim d e n ya da e tn o lo ji­

d en ithal edilm edi; fakat bizzat ta rih in alanı içinde, özellikle e k o n o ­

m i ta rih in in alanı iç in d e ve o n u n so rd u ğ u so ru lar vesilesiyle d o ğ d u ; n ih a y etin d e ta rih in b ir yapısallaşm asından veya en azından yapı ile oluş arasındaki b ir «çatışma» ya da b ir «zıtlık»ı aşma g irişim in d e n söz etm ey e h iç b ir şekilde izin v erilm ed i. Ş im di ta rih ç ile rin canlı, kırılgan, titrey en «tarih»i k u rta rıp k u rta rm a d ık la rın ı k e n d ile rin e so rm a gereğ i­

ni d uym aksızın, yapıları tespit, tasvir ve tahlil e ttik le ri güzel zam anlar.

Y apı-oluş zıtlığı, h iç k u şk u y o k ki n e tarihsel alanın n e de yapısal b ir y ö n te m in ta n ım ı için u y g u n d u r.

★

T arih in b u ep iste m o lo jik değişim i, b u g ü n h e n ü z tam am lanm ış değildir. B u n u n la birlik te, b u değişim in ilk anı hiç kuşkusuz M a rx ’a kad ar g ittiğ in e göre, d ü n e de ait değildir. F akat e tk ile rin i g österm esi u z u n zam an alm ıştır. G ü n ü m ü z d e , özellikle d ü şü n c e ta rih i için, d ilb i­

lim d ö n ü şü m le ri g ib i ç o k daha yeni başka d ö n ü şü m le r yazıldığı halde, b u değişim n e yazıldı n e de d ü şü n ü ld ü , in sa n la rın k en d i fik irlerin i ve ken d i b ilg ilerin i anlattıkları b u ta rih in için d e süreksizliğin, serilerin , sınırların, b irlik le rin , özel d ü z e n le rin , o to n o m ile rin ve farklılaşm ış bağım lılık ların gen el b ir te o risin i o lu ştu rm a k , sanki özellikle z o r o l­

m u ştu . B aşlangıçları araştırm aya, ö n c ü lle rin çizgisini sonsuzca geriye g ö tü rm e y e , g ele n e k le ri y e n id e n k urm aya, e v rim eğ rile rin i izlem eye, ereksellikleri yansıtm aya ve sürekli olarak hayatın m e tafo rların a baş­

vu rm ay a alışık o lu n u la n yerde, sanki farkı d ü şü n m e d e, m esafeleri ve dağılm aları b etim le m e d e , k im liğ in g ü v en v erici b iç im in i ayırd etm ed e özel b ir isteksizlik gösteriliy o rd u . D a h a d o ğ ru su , şu eşik, d ö n ü şü m , bağım sız sistem , sınırlı seri k avram ları h ak k ın d a - g e r ç e k te n ta rih ç i­

le r tarafından kullanıldıkları gibi— te o ri o lu ştu rm a k ta , genel sonuçlar elde e tm ek te, h atta m ü m k ü n o la n b ü tü n so n u çları tü re tm e k te sanki g ü çlü k çekiliyordu. Başka olanı k en d i d ü şü n c em izin zam anı için d e d ü şü n m e k te n sanki k o rk u y o rd u k .

B u n u n b ir sebebi vardır. E ğ e r d ü şü n c e ta rih i, kesintisiz sürekli­

lik lerin yeri olarak kalabilse, h iç b ir analizin soyutlam a yapm aksızın bozam ayacağı art arda gelişleri sürekli b irb irin e eklese, insanların söyledikleri ve y aptıkları şeylerin çevresinde o n u ö n c e d e n sezen, h a­

zırlayan ve sınırsız b iç im d e o n u geleceğ in e d o ğ ru g ö tü re n belirsiz

sen tezleri düzenleseydi o zam an, b ilin cin eg em en liğ i için o im tiyazlı b ir sığınak olacaktı. S ürekli ta rih , ö z n e n in k u ru c u görevi iç in gerekli olan korelattır: ö z n e d e n k u rtu la n herşey in o n a g eri d ö n e b ile c e ğ in in garantisi; zam an ın , y e n id e n o lu ştu ru lm u ş b ir birliğ in iç in d e ö zneyi y e n id en k u rm a d a n h iç b ir şeyi dağıtm ayacağının hakikati; ö z n e n in b ir g ü n , tarihsel b ilin ç b iç im i altında, a y rım yoluyla uzakta tu tu lm u ş b ü ­ tü n b u şeylere y e n id e n sahip olabileceğ in in , b ir g ü n y e n id e n e g e m e n ­ liğini k u rab ilece ğ in in ve o n u n b arın a ğ ı o ld u ğ u söylenebilecek şeyi b u la b ile ce ğ in in vaadi. S üreklilik h ak k ın d ak i söylem i tarihsel b ir analiz haline ve h e r o lu şu n ve h e r u y g u la m an ın asıl ö zn esin i insan bilinci haline g e tirm e k aynı d ü şü n c e sistem in in iki veçhesidir. Z a m a n orada tam laşm anın sınırları olarak anlaşılır ve d e v rim le r orad a asla b ilin cin g an im eti değildir.

Farklı fo rm lar altında, b u te m a X IX . y üzyıldan b e ri değişm ez b ir rol oynadı: b ü tü n m e rk e z d e n kaym alara karşı, ö z n e n in ü stü n lü ğ ü n ü ve a n tro p o lo jin in ve h ü m a n iz m in ikizleşm iş fig ü rlerin i k u rta rm a k . Ü re tim ilişkileri, e k o n o m ik b elirlem e le r ve sın ıf m ü c ad e lesin in ta rih ­ sel analizi yoluyla M a rx ’ın gerçekleştirdiği m e rk e z kaym asına karşı, X IX . y ü zy ılın so n u n a d o ğ ru b u tem a, b ir to p lu m u n b ü tü n farkları­

n ın , te k b ir biçim e, b ir d ünya g ö rü ş ü n ü n ö rg ü tle n m esin e, b ir d eğ e rler sistem inin ortaya k onm asına, tutarlı b ir m e d e n iy e t tip in e g ö tü r ü le ­ b ile ce k global b ir ta rih araştırm asına y e r verdi. N ietzsc h ec i soybilim i tarafından gerçekleştirilm iş olan m e rk e z kaym asının karşısına, rasyo­

nelliği insanlığın amacı haline g e tire n ve d ü şü n c e n in b ü tü n ta rih in i b u rasyonelliğin k o ru n m asın ı, b u am açlılığın d evam e ttirilm e sin i ve hep b u te m ele d o ğ ru z o ru n lu d ö n ü şü gerçek leştiren b ir ilk te m elin araştırılm asını k oydu. N ih ay e t, son zam anlarda, psikanaliz, dilbilim i, etn o lo ji h ak k ın d ak i araştırm alar, ö zn ey i a rz u su n u n ilk elerin e, d ilinin fo rm ların a, ey lem in in k urallarına, m itik ya da masalsı sö y lem lerin in oy u n la rın a bağlı o larak m e rk e z d e n kaydırdığı zam an; insanın k e n ­ disinin n e o ld u ğ u ü z e rin d e n sorg u lan an cinselliğini ve bilinçsizliği­

ni, d ilin in sistem atik fo rm la rın ı ya da u y d u rm a la rın ın d ü zenliliğini açıklayam adığı apaçık ortaya çıktığı zam an, ta rih in sürekliliği tem ası y e n id e n canlılık kazandı: K opuş değil oluş, ilişkiler o y u n u değil iç din a m iz m , sistem değil ö zg ü rlü k için v erilen sıkı e m ek , b iç im değil k en d i k en d in i y e n id en ele alan ve şartlarını e n so n u n a kadar zorlayıp