Jeopolitik
Tanımlar, Teoriler ve Değişimler Ramazan ÖZEY
5. Baskı
Prof. Dr. Ramazan ÖZEY
JEOPOLİTİK - TANIMLAR, TEORİLER VE DEĞİŞİMLER ISBN 978-605-318-842-1
DOI 10.14527/9786053188421 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir.
© 2020, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic.
A.Ş.’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar;
Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Mayıs 2017, Ankara 5. Baskı: Mayıs 2019, Ankara Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi
Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Tic. Ltd. Şti.
Çetin Emeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B Öveçler-Çankaya/ANKARA
0312 472 58 55 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 46661
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
Bu kitabımı, Dünya platformunda lider bir Türkiye görme özlemi içinde olan ve bu uğurda canla, başla çalışan asil Müslüman Türk gençliğine ithaf ediyorum.
R.Ö
Prof. Dr. Ramazan ÖZEY
1955 yılında, Aydın ili, Bozdoğan ilçesi, Akseki Köyü’nde doğdu.
1979 yılında, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü’nden mezun oldu.
1981 yılında Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Türkiye ve Ülkeler Coğrafyası kürsüsünde asistan oldu.
1991 yılında, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü, Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı’na naklen ataması yapıldı.
1985’de doktor, 1993 yılında Doçent, 1999 yılında Profesör oldu.
2009-2010 Öğretim Yılında, Harp Akademileri, Stratejik Araş- tırmalar Enstitüsü’nde (SAREN), “Jeopolitik ve Jeostratejik” dersle- rini yürütmüştür.
2001-2012 yılları arasında, Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi bölüm başkanlığı ve anabilim dalı başkanlığı görevlerini yürütmüş- tür. 26 Aralık 2012- 26 Aralık 2015 yılları arasında, Marmara Üni- versitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi dekanı olarak görev yapmıştır.
Halen Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı’nda, öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. 2014’den beri Or- tadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü, Coğrafya ve Jeopolitik Anabilim Dalı program başkanlığını yürütmektedir.
40’ı aşkın kitabı, 140’yi aşkın Türkçe ve İngilizce dillerinde ya- zılmış bilimsel makalesi, aylık dergilerde 320’ü aşkın makalesi ve çeşitli gazetelerin düşünce köşelerinde gündem ile ilgili çok sayıda yazıları yayınlanmıştır. Özey’in kitaplarından ve makalelerinden ba- zıları değişik dillere çevrilmiştir. “Afetler Coğrafyası - Hazards Ge- ography” kitabı, Tebriz Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Muhammed Zaheri tarafından Farsça’ya çevirisi yapılarak yayınlanmıştır.
Evli, dört çocuklu olup, İngilizce bilmektedir.
vi Jeopolitik - Tanımlar, Teoriler ve Değişimler
Özey, bugüne kadar yurdun çeşitli şehir ve kasabalarında, gün- dem ile ilgili çok sayıda konferanslar vermiş ve vermeye devam et- mektedir.
Özey, “Yesevi 2001 Yılı Sevgi ve Hoşgörü Ödülleri” töreninde,
“Türk Dünyası Araştırmaları” dalında, “Yılın Bilim Adamı Ödülü”nü almıştır. Özey, Prof. Dr. Mümtaz Turhan Sosyal Bilimler Lisesi tara- fından, 2014 Yılı, Coğrafya Dalında, Kristal Lale Ödülü’nü almıştır.
ÖN SÖZ
Jeopolitik kelimesinin sözlük anlamı; ekonomik ve siyasal coğ- rafya verilerine göre dış siyasetin saptanmasıdır. Yer Politikası veya Siyasi Coğrafya demektir. Daha geniş anlamıyla jeopolitik; devlet- lerin coğrafi özellikleri ile siyasetleri arasındaki ilişkileri inceleyen bilimdir. Diğer bir ifadeyle de, uluslararası siyasette, coğrafi etmen- lerin güç ilişkileri üzerindeki etkisinin incelenmesidir.
Klasik jeopolitik kavramı, ilk dönem jeopolitik görüşleri içer- mektedir. Jeopolitik ilk defa 1899 yılında İsveçli Rudolf Kjellen ta- rafından kullanılmıştır. Ancak daha öncesinde 1887 yılında Halfrod Mackinder bu kavramı belirtmemiş olsa da aslında ortaya attığı
“Kara Hâkimiyet Teorisi” tam da jeopolitik açıdan yapılmış bir ça- lışmadır.
Jeopolitikte gerileme, 1945 yılından sonra başlamıştır. 1945’te Almanya’nın yenilgisi ve 1946’da Karl Haushofer’ın ölümü, Alman jeopolitik okulunun çöküşüne yol açmıştır. Ve 1970’li yıllara kadar devam etmiştir. Jeopolitikte yeniden canlanma, hem analistler hem de politika yapıcılar tarafından, değişen uluslararası koşullara ve mevcut A.B.D küresel stratejisinin mantığına yol açmıştır. Ancak, birçok açıdan 1950-1970 döneminde jeopolitiklerin gerilemesi, ye- niden doğuş için iyi koşullar sağlamıştır.
Eleştirel jeopolitik, klasik jeopolitik teorilerin gösterdiği gibi coğrafya ve politika arasındaki ilişkinin doğal bir süreç olmadığını söyleyen kısmen yeni bir inceleme alanıdır. Eleştirel jeopolitik ulus- lararası alanda 1980’lerin başından itibaren gelişmeye başlayan ulus- lararası ilişkiler ve siyasi coğrafya içerisinde bir bakış açısıdır.
Modern jeopolitiğin mekânsal uygulamaları ve mekân temsil- cileri ele alındığında, jeopolitiğin ilk dönemleri akla gelir ve mekân temsilcisi olarak jeopolitik söylemlerde bulunur. İngiliz jeopolitiği (1815-1875), mekân temsilcisi olarak medeniyet jeopolitiğidir. İm- paratorluklar arası rekabet (1875-1945), doğallaştırılmış jeopolitik- tir. Soğuk savaş jeopolitik düzeni (1945-1990), ideolojik jeopolitik-
viii Jeopolitik - Tanımlar, Teoriler ve Değişimler
tir. Ulus ötesi liberalizm jeopolitiği, 1991 yılında başlar ve günümüze kadar devam eder. Jeopolitik genişleme söz konusudur.
Post-modern jeopolitik, jeopolitikte modernliğin sonu, dünya siyasetinde Amerikan hegemonyasının göreceli olarak gerilemesi ile koşullanmış gibi görünmektedir. Toplumların ekonomi ve siyaset ara- lıkları boyunca giderek artan şekilde yaygınlaşması, yeni bilgi tekno- lojileri, faks makineleri, uydu teknolojileri, kişisel bilgisayarlar, kablo- lu televizyonlar ve son yıllarda ağa bağlı bilgisayar, kablosuz iletişim ve internet araçlarının yaygınlaşması gibi önemli gelişmeler olmuştur.
Jeopolitik kayma, genelde dünya üzerinde ılıman orta kuşak- ta olmaktadır. Avrupa, Amerika Birleşik Devletleri, Anadolu, Orta Asya, Hindistan ve Çin önemli kayma bölgeleridir. 14. yüzyıldan 18.
yüzyıla kadar Anadolu ve çevresi, ana jeopolitik tiyatro çevresidir.
19. yüzyıldan itibaren jeopolitik tiyatro çevresi, İngiltere olmuştur.
20. yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri’ne kaymıştır. Bir ara, jeopo- litik kayma, AB’ye doğru kayma eğilimi göstermişse de, AB’nin yan- lış politikaları neticesinde kayma durmuştur. 1990 yıllardan sonra A.B.D yanında Rusya, Türkiye ve Çin’e doğru bir kayma gözlenmek- tedir. Günümüzde ise, Orta Asya ve Güneybatı Asya toprakları da, jeopolitik levhalar olmaya yeniden adaydır. Özelikle Rusya, Türkiye ve Çin önemli jeopolitik bölgeler olmaya başlamıştır.
Kitabı, siz değerli okuyucularımıza yakışan bir baskı kalitesiyle yayınlayan Pegem Yayınları yetkililerine, teşekkürü bir borç biliriz.
En büyük teşekkürü, eşim ve çocuklarıma yapmam gerekiyor. Çün- kü uzun süren bu çalışmalarım sırasında, maddi ve manevi destekle- rini benden hiçbir zaman esirgemediler. Maddi olarak evde olmama rağmen bilgisayarın başında çalışmaların içine çok yoğun bir şekilde dalışım ve uzun süre manevi anlamda evden uzak kalışıma, büyük bir sabır ve metanetle karşıladılar. Desteklerinden ve sabırlarından dolayı aile bireylerime, ayrı ayrı teşekkürü bir borç bilirim. Kitabı başından sonuna kadar, büyük bir titizlikle okuyup, gerekli düzelt- meleri yapan meslektaşım Dr. Ali Osman Kocalar’a teşekkür ederim.
ix Ön Söz Her kitabımızda hatırlattığımız gibi, bu eser hatasız değildir.
Gözümüzden kaçmış ve özellikle daktilo hatası diyebileceğimiz küçük hatalar olabilir. Doğrular okuyucuya, hatalar bize aittir. Ha- talar tarafımıza bildirildiği takdirde, kitabın bundan sonraki bas- kılarında şüphesiz düzeltilecektir. Hatalarımızı, hatırlatmalarınızı ve kitap hakkındaki görüş ve düşüncelerinizi, email adreslerimize (ramozey@hotmail.com) veya (rozey@marmara.edu.tr) gönderme- niz halinde, kitabımızı gelecek baskılarında daha mükemmel gör- meniz mümkün olacaktır.
Bu kitap, “Jeopolitik nedir?” sorusuna cevap arayanların başvu- ru kaynağı niteliğinde hazırlanmıştır. Bu nedenle, kitabın Jeopolitik alanında önemli bir başvuru kaynağı olacağı beklenmektedir.
Prof. Dr. Ramazan ÖZEY 10 Ekim 2018 Maltepe-İSTANBUL
İÇİNDEKİLER
Prof. Dr. Ramazan Özey ... v
Ön Söz ...vii
1. BÖLÜM JEOPOLİTİK NEDİR? Jeopolitik Konum ... 8
Jeopolitik, Siyasi Coğrafya ve Reel Politik ... 9
Jeopolitiğin Diğer Bilimler ile İlişkileri ... 10
Jeopolitiğin Alt Birimleri ... 12
Klasik Dönemde Jeopolitik ... 13
Jeopolitikte Yaşanan Gerileme ... 18
Günümüzde Jeopolitik ... 20
Eleştirel Jeopolitik ... 23
Jeopolitik, Modern Jeopolitik ve Post-Modern Jeopolitik ... 25
Meta-Politik ve Meta-Jeopolitik ... 33
Jeopolitik Kayma ... 36
Jeopolitiği Anlamak ... 37
Jeopolitik Yapılar ... 39
Jeopolitik Amiller: Jeopolitik Yapma ... 41
2. BÖLÜM JEOPOLİTİK KAVRAMLAR Mekân ve Bölge ... 45
Yer ve Siyaset ... 47
Ölçek Politikası ... 49
Hâkimiyet ... 51
Güç ve Yer ... 53
Millet ve Ülke ... 54
xii Jeopolitik - Tanımlar, Teoriler ve Değişimler
Devlet ... 55
Devlet Şekilleri ... 55
Yuvarlak Şekilli Devletler ... 56
Çıkıntı Şekilli Devletler ... 56
Uzun Şekilli Devletler ... 56
Parçalanmış Devletler ... 56
Nüfuz Edilmiş Devletler ... 57
Enklavlar ... 57
Eksklavlar ... 58
Denize Kıyısı Olmayan Devletler ... 58
Devlet Çeşitleri ... 59
Devlet Yönetimlerindeki Değişim ... 63
Çekirdek ve Çevre ... 65
Kalp Sahası (Heartland) ... 67
Astropolitik ve Jeopolitik ... 76
Çevre, Sağlık ve Kaynak Jeopolitiği ... 81
3. BÖLÜM JEOPOLİTİĞİN UNSURLARI Jeopolitiğin Değişmeyen/Az Değişen Unsurları ... 90
Konum ... 90
Yeryüzü Şekilleri ... 93
İklim Özellikleri ... 93
Hidrografya Özellikleri ... 94
Toprak Özellikleri ... 94
Doğal Bitki Örtüsü Özellikleri ... 95
Doğal Yaşam ... 96
Stratejik Yeraltı Kaynakları ... 97
Jeopolitiğin Değişen Unsurları ... 98
Ülkelerin Alanları... 98
xiii İçindekiler
Ülkelerin Biçimleri ... 99
Ülkelerin Sınırları ...100
Nüfus Özellikleri ...103
Göçler ...103
Sağlık Durumu ...105
Sanat ve Spor ...106
Irklar ve Yapıları ...107
Dil Yapısı ...108
Eğitim, Kültür ve Medeniyet Durumu ...108
Din Yapısı ...110
Ahlak Yapısı ...112
Örf, Adet, Gelenek, Görenek ve Töre ...112
Etnik Yapı ...112
Askeri Güç ...115
Yerleşme Özellikleri ...117
Ülke Başkentleri ve Yer Değiştirmesi ...118
Tarım ve Hayvancılık Özellikleri ...119
Balıkçılık Faaliyetleri ...121
Ormancılık Faaliyetleri ...122
Enerji Kaynakları ...123
Madencilik Faaliyetleri ...124
Sanayi Faaliyetleri ...124
İletişim ve Teknolojik Özellikleri ...124
Turizm Faaliyetleri ...125
Ulaşım Faaliyetleri ...125
Ticaret Faaliyetleri ...125
xiv Jeopolitik - Tanımlar, Teoriler ve Değişimler
4. BÖLÜM
JEOPOLİTİĞİN TARİHSEL GELİŞİMİ
Antik Dönem ...127
İslam Medeniyetleri Dönemi ...132
Coğrafi Seyahatler Dönemi ...135
Emperyalizmin Gelişmesi ...137
Afrika’da Emperyalizm ...143
Ortadoğu ve Kafkaslar’da Emperyalizm ...145
Hindistan’da Emperyalizm ...146
Çin’de Emperyalizm ...148
Japonya’da Emperyalizm ...149
Güneydoğu Asya ve Pasifik Adalarında Emperyalizm ...150
Latin Amerika’da Ekonomik Emperyalizm ...152
Emperyalizmin Etkileri ...153
NATO ve Yeni Emperyalizm ...153
Küreselleşme ...155
Dünya Yeniden Şekillendiriliyor ...157
5. BÖLÜM JEOPOLİTİK GÖRÜŞLERİN GELİŞİMİ VE TEORİLER Jeopolitik Teorilerine Etki Eden Fikirler ...161
Jeopolitik Teoriler ...164
Emperyalist Jeopolitik Görüşler ...164
Soğuk Savaş Jeopolitik Görüşler ...165
Yeni Dünya Düzeni Jeopolitikçilerinin Görüşleri ...165
Çevresel Jeopolitikçiler ...167
Anti Jeopolitikçiler ...167
Büyük Türkiye Hâkimiyet Teorisi ...169
xv İçindekiler
6. BÖLÜM JEOPOLİTİK REKABET
Jeopolitik Rekabet’in Tanımı ...173
Büyük Oyun ...174
Süper Güç, Hipergüç ve Büyük Güç ...177
Bölgesel Güç ...178
Hegemonya ...179
Yeni Sömürgecilik, Yeni Emperyalizm ve Süper Emperyalizm ...181
Afrika‘nın Talanı ...183
Silahlanma Yarışı ...184
Diplomatik Devrim ...188
Soğuk Savaş ...192
7. BÖLÜM JEOPOLİTİK BÖLGELER Dünya‘da Jeopolitik Bölgeler ...197
Amerika Birleşik Devletleri’nin Jeopolitiği ...199
Rusya Federasyonu’nun Jeopolitiği ...222
Kaynakça...233
Jeopolitik, bugünkü ve gelecekteki politik düzeyde güç ve amaç ilişkisini fiziki ve siyasi coğrafyayı esas olarak incelemelerini yapar.
Jeopolitik; geçmiş, bugün ve gelecekteki iktidar ilişkilerinin in- celenmesidir. Politika ve coğrafya, demografi ve ekonomi arasındaki ilişkinin, özellikle bir ulusun dış politikasına göre anlatımıdır. Jeo- politik, uluslararası siyasette, coğrafi unsurların güç ilişkileri üzerin- deki etkisinin incelenmesidir. Kara ve deniz alanının stratejik değe- rini ulusal ekonomi ve askeri güç bağlamında değerlendiren siyasi coğrafyanın bir koludur. Devletin alanı veya toprakları kontrol etme gücü ve bireysel devletlerin dış politikasını şekillendirmesi ve ulus- lararası siyasi ilişkileri incelemesi bakımından önemlidir.
Jeopolitik; bölge, nüfus, stratejik yer ve doğal kaynak kaynakları- nın ekonomi ve teknoloji tarafından değiştirildiği coğrafi faktörlerin devletlerarasındaki ilişkileri ve dünya hâkimiyeti mücadelesini nasıl etkilediği ile ilgilidir. Jeopolitik kuramcıları doğal sınırlara ulaşma, önemli denizyollarından yararlanma ve stratejik önem taşıyan kara parçalarının denetim altında tutma gibi kaygıların ulusal politikala- rın belirlenmesindeki önemini göstermeye gayret etmişlerdir.
Jeopolitik, coğrafi gerçeklikler ile uluslararası meseleler ara- sındaki ilişkileri açıklamayı vaat eden coğrafyanın bir alt kolu ola- rak tanımlanır. Coğrafya (Geo: yer, Graphien: Tasvir), yerin tasvir edilmesidir. Daha geniş anlamıyla; Yeryüzünün tamamında veya bir parçasında, doğal, beşeri ve ekonomik olayların dağılışlarını, arala- rındaki bağlantıları ve sebep ve sonuçlarını inceleyen bilimdir. Je- opolitik (Geo: Yer, Politika: Siyaset), yer siyaseti yapmak demektir.
