1 8 9 7 ' d v İ S T A N B U L * İ S T A N B U L ! W 1 8 9 7 A l İ C e v a d Ç e v . D o ç . D r . R a m a z a n Ö Z E Y7 Ö Z E T İ s t a n b u l , k u r u l u ş u n d a n b u g ü n e ç o k sayıda m e d e n i y e t l e r e m e r k e z l i k y a p m ı ş t ı r . B u özelliğini, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u d ö n e m i n d e d e k o r u m u ş t u r . İ s t a n b u l vilayeti, O s m a n l ı Ü l k e l e r i ' n i n y ü z ö l ç ü m ü b a k ı m ı n d a n e n k ü ç ü ğ ü d ü r . A n c a k d e v l e t i n b a ş k e n t i n i i ç i n d e b u l u n d u r m a s ı dolayısıyla, b ü y ü k Ö n e m e sahiptir. O s m a n l ı P a d i ş a h l a r ı , İ s t a n b u l ' a ayrı b i r ö z e n g ö s t e r m i ş l e r d i r . G e r ç e k t e n İ s t a n b u l , O s m a n l ı d ö n e m i n d e s a d e c e b a ş k e n t o l m a k l a k a l m a m ı ş , : a y n ı z a m a n d a d e v l e t i n e n b ü y ü k k ü l t ü r , sanayi v e t i c a r e t m e r k e z i özelliği k a z a n m ı ş t ı r . B u m a k a l e , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n s o n d ö n e m l e r i n i k a p s a y a n yıllarda ( 1 8 9 7 ) , İ s t a n b u l v i l a y e t i n i n coğrafi özelliklerini ayrıntılı b i r şekilde {anlatmaktadır. B u g ü n k ü İ s t a n b u l ' u n ç o k sayıdaki s o r u n l a r ı n a ç ö z ü m l e r ü r e t i l m e s i a ş a m a s ı n d a , 1897 y ı l ı n d a k i İ s t a n b u l ' u a n l a t a n b u m a k a l e n i n ışık t u t a c a ğ ı u m u l m a k t a d ı r .
' Bu makale; 1897 yılında, Dersaadet'de (istanbul'da), M a h m u t Bey Matbaası tarafndan yayınlanan, Toptaşı Askeri Rüşdiyc ve Üsküdar Mülkiye İdadi Mektebi Coğrafya Muallimi Kolağası Ali Cevad'ın uMemaiik-i Osmaniye'nin T a r i h ve Coğrafya Lflgatı" adlı kitabın, 1
Cildinin 72 - 91 sayfalarında yeralan " İ s t a n b u l * maddesi bölümünden, aslına uygun kalınarak, G ü n ü m ü z Türkçest'ne çevrilip, sadeleştirilerek hazırlanmıştır.
7 D o ç . D r . Ramazan ÖZEY; Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, Coğrafya Eğitimi
Bölümü'nde Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır. 103
- A B S T R A C T
istanbul h a s b e e n c e n t e r of different civilizations«since it was f o u n d e d . T h e O t t o m a n E m p i r e was n o e x c e p t i o n .
D e s p i t e t h e fact m a t i s t a n b u l P r o v i n c e h a d t h e smallest l a r i d a a r e a a m o n g s t t h e O t t o m a n P r o v i n c e s i t was hugely i m p o r t a n t since i t c o n t a i n e d t h e c a p i t a l o f t h e E m p i r e . T h e O t t o m a n S u l t a n s gave p a r t i c u l a r p r i o r i t y t o i s t a n b u l , i s t a n b u l was n o t only t h e ' c a p i t a l b u t i t was also t h e c e n t e r o f c u l t u r e i n d u s t r y a n d t r a d e
i n t h e E m p i r e .
T h i s p a p e r studies t h e g e o g r a p h i ç a l features o f i s t a n b u l i n t h e tast p e r i o d o f t h e E m p i r e ( 1 8 9 7 ) . I t i s h o p e d t h a t t h i s p a p e r will serve t o i l l u m i n a t e ansvvers t o m a n y o f I s t a n b u l ' s p r o b l e m s t o d a y .
G İ R İ Ş
i s t a n b u l ; Devlet-i E b e d - i M ü d d e t O s m a n i y e ' n i n eşsiz p a y i t a h t ı ( b a ş k e n t i ) v e İ s l a m i y e t ' i n kutsal hilafet m e r k e z i o l a n m e ş h u r bir b e l d e s î d i r .
İ s t a n b u l , Avrupa ve Asya k ı t a l a r ı n ı n b i r b i r i n e b i r l e ş m e d e r e c e s i n d e yaklaşmış olduğu n o k t a d a v e K a r a d e n i z ile M a r m a r a a r a s ı n d a bir n e h i r y a t a ğ ı n a t e k a b ü l e d e n K a r a d e n i z b o ğ a z ı n ı n (Bosfbr) girişinde ye b o ğ a z ı n iki y a k a s ı n d a ; yer a l a n k a r a ve sayfiyelerin t ü m ü n ü i ç i n e alır.
Ayasofya C a m i s i ' n İ n m i n a r e s i n d e n g e ç e n b o y l a m dairesi, B a ş l a n g ı ç ! M e r i d y e n i kabul edildiğine g ö r e ; 0 (sıfır) d e r e c e b o y l a m ı n d a ve 41° 00' 16" kuzey e n l e m i n d e yer a l d ı ğ ı n d a n , Y e r k ü r e s i ' n i n en latif ve m u t e d i l n o k t a s ı ve e s k i d e n beri k a r ı ş m a m e r k e z i o l a r a k a d v e r i l m e k t e v e itibar o l u n m a k t a d ı r . İ s t a n b u l a d ı v e D i ğ e r A d l a n İ s t a n b u l ş e h r i ; İ s t a m b o l , K o s t a n t i n i y e v e d a h a eski o l a r a k A n t o n i y o n , Vizantiyon, B i z a n s i y o n adlarıyla b i l i n m e k t e d i r . t . B i n a e n a l e y h Eski a d l a r ı , T a r i h i d u r u m u b a h s i n d e z i k r e d i l m e k t e d i r . A n c a k İ s t a n b u l v e t s l a m b o l a d l a r ı n ı n fetihten s o n r a m e v z u o l d u ğ u h a k k ı n d a k i rivayet d a h i kesinlik k a z a n m a m ı ş t ı r . G ü y a İ s t a n b u l kelimesi, R u m c a " İ s t i n " v e " P o l i r r " k e l i m e l e r i n d e n b i r l e ş t i r i l m i ş v e " Ş e h r e " veya " Ş e h i r d e " m a n a s ı n ı ifade e d e n t s t i n p o l i n ' d e n değiştirilmiştir. İ s l â m b o l d a h i m ü s a i t bir telâffuz şekli o l a n İ s t a n b u l k e l i m e s i n d e n değiştirilmiştir. .
. Hasılı bu son i s m i n r e s m i y a z ı ş m a l a r d a ve m e z a r t a ş l a r ı n d a yazılmış o l u n d u ğ u n a bakılırsa, O s m a n l ı l a r a r a s ı n d a hayli yaygınlaştığı anlaşılır.
İ s t a n b u l ' u n İ d a r i B ö l ü n ü ş ü
' Büyük İ s t a n b u l ş e h r i ; b i r i n c i olarak, sur i ç i n d e yer a l a n ü ç g e n ş e k l i n d e o l a n ş e h r i n k e n d i s i ile s u r u n , d ı ş ı n d a k i M a r m a r a s a h i l i n d e yer a l a n Ayastefanos (Yeşilköy)'dan t a a E y ü p ' e k a d a r d e v a m e d e n b i r h a t d â h i l i n d e yer a l a n ^ m a h a l l e r i kapsar.
İ k i n c i olarak; H a l i c ' i n karşı y a k a s ı n d a yer a l a n G a l a t a ile birlikte Beyoğlu v e H a l i ç s a h i l i n d e yer a l a n S ü t l ü c e , H a s k ö y , K a s ı m p a ş a , b o ğ a z s a h i l i n d e Beşiktaş ile S ü t l ü c e ' d e n Şişli d a h i l o l m a k ü z e r e B e ş i k t a ş ' a k a d a r d e v a m e d e n h a t d a h i l i n d e k i mevkilerdir.
Ü ç ü n c ü olarak; A n a d o l u y a k a s ı n d a v e h e r iki kısmırr karşılığında yer alan Ü s k ü d a r ile K a d ı k ö y birlikte, M a r m a r a s a h i l i n d e yer a l a n C a d d e b o s t a n i s k e l e s i n d e n Ç a m l ı c a t e p e l e r i n d e n g e ç e r e k K u z g u n c u k ' a k a d a r u z a n a n h a t d a h i l i n d e k a l a n yer ve m a h a l l e l e r i i ç i n e a l m a k t a d ı r . V
D ö r d ü n c ü olarak; B e ş i k t a ş ' d a n R u m e l i K a v a ğ ı ' n a v e Ü s k ü d a r ' d a n A n a d o l u K a v a ğ ı ' n a k a d a r o l a n b o ğ a z ı n iki t a r a f ı n d a yer a l a n köy ve k a s a b a l a r d ı r .
, Beşinci olarak da, İ z m i t körfezinin a ğ z ı n d a dizilmiş o l a n ve P r e n s a d a l a r ı d e n i l e n a d a l a r d a n ibaret o l m a k ü z e r e beş k ı s m a ayrılmıştır,
Asıl İ s t a n b u l , ü ç g e n şeklinde ve etrafı sur ile sınırlı o l u p , ü ç g e n i n S a r a y b u r n u başı ve çıkış zaviyesi A s y a ' y a ' b a k a r . K u z e y i , l i m a n suları ile, g ü n e y i M a r m a r a d e n i z i ile çevrilidir. K a i d e s i ise b a t ı y ö n ü n d e - A v r u p a ' y a ulaşır. .
Afedi T e p e
Şehir, yedi t e p e ü z e r i n d e k u r u l m u ş t u r . B i r i n c i t e p e d e Ayasofyâ C a m i i v e Evkaf-ı H ü m a y u n D a i r e s i b u l u n u r . İ k i n c i t e p e N u r u o s m a n i y e , ü ç ü n c ü t e p e d e S ü l e y m a n i y e ve Bayezid c a m i l e r i ile Y a n g ı n kulesi v a r d ı r ki, ş e h r i n en yüksek n o k t a s ı d ı r .
D ö r d ü n c ü t e p e S u l t a n Selim, b e ş i n c i t e p e F a t i h c a m i l e r i n i n b u j u n d u k l a r ı yerlerdir. Altıncı t e p e B a l a t ' ı n ü s t ü d ü r . İşbu t e p e l e r b i r sırt ü z e r i n d e y a n i adı g e ç e n ç ı k ı n t ı l a r ı n d a n i b a r e t t i r . Y e d i n c i t e p e ise, Yedikule y ö n ü n d e o l u p , t e l l â l Vesaire ile a r a s ı n d a yer a l a n v a d i d e iki c i h e t i n suları a k ı p , L a n g a s e m t i n d e
Ş e h r i n t i k H a l i v e M a h a l l e l e r i
• İ s t a n b u l ilk k u r u l u ş u n d a g a y e t k ü ç ü k v e şimdiki S a r a y b u r n u ' n u n b u l u n d u ğ u sırt ü z e r i n d e o l u p , s o n r a d a n genişlemiştir. K o s t a n t i n z a m a n ı n d a , R o m a ' y a karşı b i r y e n i p a y i t a h t ( b a ş k e n t ) o l m a y a layık s u r e t l e , s ü s l e n i p genişletilerek, R o m a ş e h r i n e taklit edilerek, 14 m a h a l l e y e ayrılmıştır.
K a y d e d i l m i ş m a h a l l e l e r i n b i r i n c i s i V i z a n d i y o n o l u p , b u g ü n Yeni Saray v e T o p k a p ı S a r a y ı ' n ı i ç i n e a l m a k t a d ı r . B u m a h a l l e d e , n i c e k a d i m m a b e t l e r v e m e n g e n e t a b i r o l u n a n a l e t l e r i n b u l u n d u ğ u m a h z e n l e r y e r i n d e k u r u l m u ş o l a n B a l ı k h a n e y a k ı n ı n d a bir a z i m m a n a s t ı r , inciliköşk y a k ı n ı n d a Arkadiyos kayseri h a m a m l a r ı , T e o d i y o s ' u n taşı, vesaire h ü k ü m d a r l a r a m a h s u s b i n a l a r m e v c u t idi.
İ k i n c i m a h a l l e l i n e b i r i n c i t e p e d e o l u p , şimdiki Eski C e p h a n e d e n i l e n Ayairini Kilisesi ve Büyük M e c l i s S a r a y ı ' n ı ve gayet s ü s l e n m i ş ve m ü k e l l e f bir h a m a m ı içine a l m a k t a y d ı .
Ü ç ü n c ü m a h a l l e , K ü ç ü k Ayasofya v e S u l t a n A h m e t c a m i l e r i ile Ç a t l a d ı K a p ı y a k ı n ı n d a k i Saray l i m a n ı n ı n b u l u n d u ğ u y e r d e o l u p , A t M e y d a n ı ile K a r t a l Sarayı ve P a t r i k Sarayı gibi m e ş h u r b i n a l a r ı k a p s a m a k t a y d ı .
D ö r d ü n c ü m a h a l l e , Y e r e b a t a n c i h e t i v e h a l a a y a k t a C e p h a n e Kışlası v e s o n r a d a n D a r ' ü l - f ü n u n ' a d ö n ü ş t ü r ü l e n y e r i n b i t i ş i ğ i n d e yer a l a n b ü y ü k b i r ç a l a r saati ve bir çok kiliselerle, ş e h r i n t a h k i m a t ı n ı ve K o s t a n t i n s a r n ı c ı n ı ve bir b ü y ü k k ü t ü p h a n e y i i ç i n e a l m a k t a y d ı .
Beşinci m a h a l l e , b i r i n c i ve ikinci t e p e l e r a r a s ı n d a ve şimdiki Baba-ı A l i ' n i n b u l u n d u ğ u y e r d e o l u p , n i c e h a m a m , kilise, ç e ş m e , h a v u z l a r v e s ü t u n l a r l a s ü s l e n m i ş v e H a r b i y e N e z a r e t i k o n a ğ ı n ı k a p s a m a k t a y d ı .
Altıncı m a h a l l e Vefa m e y d a n ı ile şimdi Seraskeriye K a p ı s ı ' n ı n b u l u n d u ğ u yer ve Ç e m b e r i itaş civarı o l u p , m a b e t l e r i ve Ç e m b e r l i t a ş ve diğer s ü t u n ve m e r m e r k a p ı l a r l a s ü s l e n m i ş o l a n K o s t a n t i n M e y d a n ı v e K a y s e r l e r i n İ m p a r a t o r l u k elbiselerini giydikleri eski sarayı ihtiva e d i y o r d u .
Y e d i n c i m a h a l l e , ü ç ü n c ü t e p e ü z e r i n d e y e r a l m a k t a d ı r . K a y s e r V a l e n t i y a n u s ' u n h a m a m l a r ı ile k ı z l a r ı n a m a h s u s y a p t ı r d ı ğ ı saray v a r d ı r ki, Ağa
K a p ı s ı ' n ı n b u l u n d u ğ u yerdir. Boğa m e y d a n ı d e n i l e n geniş m e y d a n ı i ç i n e a l m a k t a y d ı . B u m e y d a n d a K a y s e r T e o d o s î y o n ' u n y a p t ı r d ı ğ ı , gayet süslü, d ö r t m e v s i m i b i l d i r m e k ü z e r e heykeller' k o n u l m u ş , silindir şekilli s ü t u n l a r b u l u n m a k t a y d ı . B i r i n c i s ü t u n , B i r i n c i selim z a m a n ı n d a , l o d o s rüzgârları ile y ı k ı l m ı ş t ı r .
' • ' S e k i z i n c i m a h a l l e , Ş e h z a d e C a m i i ile Lâleli s e m t i v e S u l t a n Bayezid t ü r b e s i c i h e t l e r i o h ı p , Kayser T e o d o s ' u n sarayı ile ş e h r i n b ü y ü k m e k t e p l e r i v e Boğa M e y d a n ı ' n ı n geri k a l a n k ı s ı m l a r ı n ı k a p s ı y o r d u . ,
D o k u z u n c u m a h a l l e , K u m k a p ı ile Y e n i k a p ı s e m t i o l u p , ş e h r i n b u ğ d a y a m b a r l a r ı ile büyük b i r m e y d a n ı v e B o d r u m C a m i i o l a n . M i r l e o n kilisesini v e A r k a d i y o s ' u n sarayını i ç i n e a l ı y o r d u .
O n u n c u m a h a l l e , F a t i h C a m i - i Şerifi y e r i n d e o l u p , h a v a r i l e r i n a d ı n a y a p ı l m ı ş bir kilise ve K ı z t a ş ı d e n i l e n M a r s i y a n u s D i r e ğ i ' n i ve b e n z e r i esefleri
ihtiva e d i y o r d u .
O n b i r i n c i m a h a l l e , b e ş i n c i t e p e d e o l u p , G ü l C a m i i d e n i l e n Aya T e o d o s y a m a b e d i n i , O d o k s i y a v e P a l a k i d i adlı i m p a r a t o r i ç e l e r i n m ü k e l l e f k a s a d a r ı n ı i ç i n e a l m a k t a y d ı .
O n ikinci m a h a l l e , y e d i n c i t e p e d e o l u p , Y e n i b a h ç e ile m e v l e v i h a n e kapısı, S a m a t y a , Yedikule s e m t l e r i n e k a d a r d e v a m e d e r d i . B u m a h a l l e d e , Sığır P a z a r ı adıyla m e v c u t o l a n b ü y ü k m e y d a n d a , T e o d p s Kayser z a m a n ı n d a , B e r g a m a ' d a n n a k l e d i l m i ş , içi b o ş b i r ö k ü z heykeli m e v c u t idi. O d ö n e m d e i d a m o l u n a c a k b i r kişi, b u ö k ü z h e y k e l i n i n i ç i n e k o n u l u r v e a l t ı n d a n ateş verilerek
ö l d ü r ü l m e k t e y d i . :
O n ü ç ü n c ü m a h a l l e , b ü t ü n G a l a t a ' d a n rbaret idi.
O n d ö r d ü n c ü m a h a l l e ise, E d i r n e K a p ı s ı ile tekfur Sarayı ve Ayvansaray s e m t l e r i ile K ü ç ü k M u s t a f a P a ş a c i h e t i n e k a d a r g e n i ş l e t i l m i ş o l u p , Sotiros Kilisesi ile O d e m o n d e n i l e n Tekfur S a r a y ı n ı ve Ayos N i k o l a Kilisesi'ni ve d a h a sair büyük v e m e ş h u r m a b e t l e r i k a p s ı y o r d u . Adı g e ç e n Tekfur sarayı, K ü ç ü k T e o d o s i y o s v a k t i n e d e ğ i n ş e h i r d e n yedi t a ş a t ı m ı u z a k o l d u ğ u için, y e d i n c i m e n z i l m a n a s ı n ı İfade e t m e k ü z e r e , ö n c e l e r i b u havaliye O d e m o n d e n i l m i ş t i .
Ş e h r i n k e n d i s i ile b i r l i k t e , s u r u n d ı ş ı n d a k a l a n e k l e n t i l e r i d a h i m a m u r v e süslü idi. Balıklı A y a z m a s ı ' n ı n b u l u n d u ğ u s e m t t e kayserlere m a h s u s saraylar*.ve b i n a l a r m e v c u t o l u p , b u r a s ı h ü k ü m d a r l ı ğ ı n Bahariyesi h ü k m ü n d e idi.
A y v a n s a r a y ' d a n E y ü p ' e k a d a r d e v a m e d e n m a h a l l e , K o z m e y d i o n d e n i l i p saraylar, kasırlar ve kiliselerden b a ş k a J u s t i y e n a n o s ' u n y a p t ı r d ı ğ ı eser o l a n o n i k i k e m e r l i D e v e K ö p r ü s ü d e n i l e n b ü y ü k bir k ö p r ü , m a n a s t ı r , m e y d a n v e l i m a n b u l u n m a k t a y d ı .
S ü t l ü c e v e H a s k ö y ' d e k i güzel h a m a m l a r v e ç e ş m e l e r i n k a l ı n t ı l a r ı yakın z a m a n a k a d a r g ö r ü l m e k t e y d i .
• C e n e v i z l i l e r ' i n i k a m e t g â h ı o l a n G a l a t a , o n i k i kapılı b ü y ü k b i r sur ile çevrili o l u p , ö n c e k i z a m a n d a n k a l m a eserler m e y a n ı n d a A r a p C a m i i m e v c u d d u r .
V i z a n d i y o n p u t p e r e s t i n i m , İsevi d i n i n e d a v e t e d e n Ayaş Aîkferayos'ûn m a k a m ve kilisesi, ö n c e l e r i Arikir ve Polis d e n i l e n , F ı n d ı k l ı m a h a l l e s i n d e b u l u n u r idi.
Beşiktaş'a D i b e l o k i y o n i b o n itlak o l u n u r idi v e D o l m a b a h ç e gayet d e r i n bir l i m a n y e r i idi.
İ r a n l ı l a r , A n a d o l u ' d a b u l u n a n m ü l k l e r i n i n - b e n z e r l e r i n i t o p l a d ı k l a r ı için A l t m Şehri m a n a s ı n a gelen " H a r s o p o l i s " adıyla b i l i n e n , Ü s k ü d a r ' d a ; Ç a m l ı c a e t e k l e r i n e floğru İ m p a r a t o r l u k sayfiyeleri ve g ö z d e n u z a k kasırları var idi ki, b u g ü n Ü s k ü d a r k a b r i s t a n ı n d a m ü ş a h e d e o l u n m a k t a b u l u n a n direk t a ş l a r ı , ö n c e k i y a z ı l a n b i n a l a r ı n k a l ı n t ı l a r ı o l d u ğ u n d a ş ü p h e y o k t u r . E s k i adı D a m e l i s o l a r a k i s i m l e n d i r i l e n Kız Kulesi ile B a l ı k h a n e ' d e k i M e n g e n e Kulesi a r a s ı n d a b i r z i n c i r ç e k i l m i ş t i r ki, b ö y l e c e K a y s e r E m a n u e l K o m i n o s , şehri idaresi a l t ı n a k a t m ı ş t ı r .
H a l i k i d o n d e n i l e n K a d ı k ö y ; İ s t a n b u l ' d a n 2 7 yıl ö n c e m a m u r b i r şehir o l a r a k k u r u l m u ş v e b ü y ü k g e m i l e r i n g i r m e s i n e i m k a n v e r e n y a p a y l i m a n ı n ı n k a l ı n t ı l a r ı h a l e n m e v c u t t u r . G a y e t s ü s l e n m i ş v e b ü y ü k o l a n kilisesinin k a l ı n t ı l a r ı ise, bazı İ s l â m i m a b e d l e r i n i n ş a a t ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . F e n e r b a h ç e ' d e h a m a m l a r , kiliseler, m e y d a n l a r v a r d ı . V e ö n ü n d e k i k a y a d a k i m e ş h u r p u t u n kaidesi h a l e n g ö r ü l m e k t e d i r .
B o ğ a z i ç i ' n i n eski i m a r e t v e t e z y i n a t ı , b u g ü n b a z ı m e v k i l e r d e g ö r d ü ğ ü m ü z ü m r a n e s e r l e r d e n anlaşılır. A d a l a r c i h e t i n i n m a m u r i y e t i ise, ü z e r l e r i n d e j m ü ş a h e d e e d i l e n h a r a b e ile b o d r u m , s a r n ı ç , m a n a s t ı r gibi eski e s e r l e r d e n j
anlaşılmış olur. 1 Ü s k ü d a r c i h e t i n d e yer a l a n Ç a m l ı c a , Kayışdagı, Aydos vesaire gibi yüksek j
mevki z i r v e l e r i n d e , D i d e b a n i a r i k a m e t i n e m a h s u s yerler m e v c u t t u r v e b u n l a r i b i r b i r l e r i n e şehire k a d a r u l a ş a c a k şekilde sınırlı o l u p , o d ö n e m l e r d e A r a b l a r m I h ü c u m ve a k ı n l a r ı n a hızlı b i r şekilde h a b e r v e r m e k için p e ş p e ş e ateşler 1
Sor v e K a p ı l a n
Vizas (Bizas) şehri ilk k u r u l u ş u n d a , sur ile ç e v r i l d i ğ i n d e n , İ s t a n b u l s u r u n u n ilk b a n i s i kesin o l a r a k b i l i n m i y o r ise d e , ş e h r i n s o n r a d a n g e n i ş l e t m e v e t a m i r i n d e m e v c u t o l a n surları d a h i b i t t a b i g e n i ş l e t i l m i ş v e y e n i l e n m i ş t i r .
Z a m a n ı m ı z d a m e v c u t o l a n sur, İ m p a r a t o r K o s t a n t i n ' i n y a p t ı r d ı ğ ı eser o l u p , 1 6 k m . ç e v r e s i v a r d ı r - G e r e k k a r a v e gerek d e n i z c i h e t l e r i k ı s m e n h a r a p ise d e , e n k a z ı n a şahit o l u n m a k t a d ı r . Ş e h r i n k a r a c i h e t i n d e k i sur, iki katlı o l d u ğ u n d a n , L a t i n l e r ' i n m u h a s a r a s ı n d a g ö r ü l e n fayda v e güzellikleri c i h e t i y l e İ m p a r a t o r M i h a l , d e n i z t a r a f ı n d a k i b ü y ü k o l m a y a n Surları d a h i y ü k s e l t m i ş t i . K o s t a n t i n i y e s u r l a r ı n ı n yüksekliği ve h e n d e ğ i n i n d e r i n l i ğ i ve genişliği, dış y a p ı l a r ı n d a m e v c u t kule v e b u r ç l a r ı n ı n sağlamlığı y ö n ü y l e , y a k ı n z a m a n a k a d a r İ s t a n b u l ' u d ü n y a n ı n b i r i n c i d e r e c e d e sağlam v e y ı k ı l m a z b i r kale o l d u ğ u n u , defalarca m u h a s a r a a l t ı n a a l ı n d ı ğ ı n d a , m ü d a f a s ı n ı n s e b e b t e r i n i teşkil e d e r .
İşbu S u r ' u n , K a r a d e n i z c i h e t i n d e , sayısız k a p ı l a n v a r d ı r ki, b u g ü n ç o ğ u n l u ğ u m e v c u t t u r . M e v c u t o l m a y a n l a r ı n d a y e r l e r i t e s b i t edilmiştir. Bir t a k ı m ı ise, f e t i h t e n s o n r a y e n i d e n y a p ı l m ı ş t ı r , a d ı g e ç e n k a p ı l a r ı n isimleri aşağıda s u n u l m u ş t u r .
H a l i ç C i h e t i n d e k i Sur K a p ı l a n ; 1. Yalı K ö ş k ü ( O h b i y o s ) , 2. B a h ç e kapısı ( N e o r i y o n X 3. Balık P a z a r ı , 4. Z i n d a n , 5. O d u n , 6. A y a z m a , 7. U n k a p a n ı , 8. C i b a l i , 9. Aya, 10. Y e n i k a p ı ( F e t i h ' t e n s o n r a a ç ı l m ı ş t ı r ) , 1 1 . P e t r o , 12. F e n e r ,
13. Balat, 14. Ayvansaray ( F e t i h ' t e n s o n r a a ç ı l m ı ş t ı r ) k a p ı l a r ı d ı r .
M a r m a r a C i h e t i n d e k i Sur K a p ı l a n ; 1 . N a r l ı K a p ı , 2 . S a m a t y a ( P e s o m a t i o s ) , 3. D a v u t P a ş a (Ayos E m i l i y a n u s ) , 4. L a n g a Yeni K a p ı s ı , 5. G e r ç e k İskele, 6. Ç a t l a d ı , 7. A h u r , 8. B a l ı k h a n e , 9. T o p k a p ı (Ayavaravara), 10. D e ğ i r m e n k a p ı l a r ı d ı r .
K a r a t a r a f ı n d a k i kapılar, 1. Eğri K a p ı ( H a r s i y a ve Karisiyos isimleriyle m e ş h u r o l u p , y a k ı n ı n d a iki d e s t e k kapısı d a h a var i d i ) , 2 . E d i r n e K a p ı s ı ( B u n a M i r i y a n d e r i y o n kapısı d e r l e r ) , 3 . T o p k a p ı ( A y o r o m a n o s ) , 4 , M e v l e v i h a n e K a p ı s ı ( M e l a n d i s i y a ) , 5. Silivri K a p ı s ı ( B u n a P e y k e r ve Peyki kapısı d e r l e r ) , 6. Yedikule K a p ı s ı ( K ü ç ü k Ç e k m e c e ' y e n i s b e t l e R a k i y o m d e r l e r ) b a ş l ı c a l a r ı d ı r .
İ s t a n b u l ' u n ilk E s e r v e m a b e t l e r i
" İ s t a n b u l ş e h r i n d e K a y s e r l e r z a m a n ı n d a k a l m a p e k a z m a b e t l e r m e v c u t o l u p , b u n l a r d a bazı s n k e m e r l e r i ile s a r n ı ç l a r , saray v e h a m a m e n k a z ı gibi t a m a m e n h a r a p o l m u ş b i n a l a r , ö n c e d e n kilise o l d u ğ u h a l d e f e t i h t e n s o n r a c a m i y e i d ö n ü ş t ü r ü l m ü ş o l a n m a b e t l e r v e b u g ü n ş e h r i n ö t e s i n d e b e r i s i n d e b u l u n a n s ü t u n l a r ile s û r l a r d a n ibarettir. Z a m a n ı m ı z a k a d a r m e v c u d i y e t i n i k o r u m u ş o l a n s u k e m e r l e r i n d e n sur h a r i c i n d e yer a l a n A d r i y a n u s K a y s e r ' i n y a p t ı r d ı ğ ı eser o l d u ğ u h a l d e J t i s t i n y a n u s ' u n . y e n i d e n t a m i r e t t i r d i ğ i J ü s t i n y a n ü s K e m e r i ile K o s t a n t i n l t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l a n ve H a l k a l ı s u y u n u şehir i ç i n e g e t i r e n Elyese K e m e r i ' d i r . . O s m a n l ı p a d i ş a h l a r ı t a r a f ı n d a n defalarca y e n i l e n m i ş o l a n m e ş h u r B o z d o ğ a n K e m e r i ' n i , Alnesi K a y s e r K a d ı k ö y s u r l a r ı n ı n m a l z e m e l e r i y l e y a p t ı r m ı ş t ı r . Ş e h r i n yaz m e v s i m i n d e s u k ı t l ı ğ ı n d a n k o r u m a k i ç i n y a p ı l m ı ş o l a n b ü y ü k s a r n ı ç l a r d a n , b u g ü n m e v c u t o l a n l a r ı Y e r e b a t a n adıyla b i l i n e n 336 s o m a k i (bir çeşit m e r m e r ) d i r e k l e r l e s ü s l e n m i ş o l a n b u s a r n ı ç K ı r k ç e ş m e s u l a r ı n ı n fazlasını İ t o p l a r . İ ç i n d e ipekçiler i k a m e t e d e n v e d i r e k l e r i n i n ç o k l u ğ u n d a n dolayı j B i n b i r d i r e k d e n i l e n s a r n ı ç , 224 m e r m e r s ü t u n u k a p s a r v e F i l o k s e n S a r n ı c ı d a | d e n i l i r . Bu s a r n ı c ı n y a k ı n ı n d a gayet s a n a a t k â r a n e bir şekilde y a p ı l m ı ş ' T e o d o s i y o s s a r n ı c ı vardır. Ayrıca, S u l t a n S e l i m ' d e , S a m a t y a ' d a v e d a h a bazı ] y e r l e r d e ç u k u r b o s t a n adıyla b i l i n e n h a v u z l a r b u l u n m a k t a d ı r Z e y r e k C a m i i > a l t ı n d a F ü k e s K a y s e r s a r n ı c ı , F a t i h c i v a r ı n d a H a v a r i l e r s a r n ı c ı v e diğer b i r çok i
s a r n ı ç m e v c u t t u r . j K a y s e r l e r i n doğuşları Ve g ü z i d e işlerine eser o l m a k fikriyle b o l m i k t a r d a
d i k t i r d i k l e r i s ü t u n v e t a ş l a r ı n b ü y ü k k ı s m ı n ı , L a t i n l e r istila e t t i k l e r i d ö n e m d e t a h r i p e t m i ş l e r v e b a z ı l a r ı n ı d a m e m l e k e t l e r i n e g ö t ü r m ü ş l e r d i r . B u n d a n dolayı, b u g ü n için p e k azı m e v c u t b u l u n m a k t a d ı r .
B u s ü t u n v e t a ş l a r ı n b i r i n c i s i , Y a n t k d i r e k d a h i d e n i l e n Ç e m b e r l i t a ş ' d ı r . B u n u , K o s t a n t i n ; R e v a n ' d a n g e t i r t m i ş v e zirvesine gayet s a n a a t k â r a n e bir p u t k o y a r a k d i k t i r m i ş idi. a d ı g e ç e n s ü t u n , sekiz p a r ç a kızıl s o m a k i t a ş ı n b i r b i r i n e b a k ı r ç e m b e r l e b a ğ l a n ı p b i t i ş t i r i l m e s i n d e n o l u ş t u r u l m u ş t u r . D a h a s o n r a , b u eser kıymetli eşyalar a r a s ı n d a kabul edilmiştir. A n c a k y a n g ı n l a r sebebiyle b u s ü t u n bir aralık y ı k ı l m a y a yüz t u t m u ş ise d e , y ü z e y d e n t e k r a r o n a r ı l m ı ş t ı r .
İ k i n c i s i K t z t a ş ı d e n i l e n taştır. B u g ü n ( 1 8 9 7 ) , g ö r ü n e n şekliyle K i z t a ş ı , M a r s i y a n u s K a y s e r ' i n m a l ı d ı r . Ü z e r i n d e z ü h r e h e y k e l i y e r l e ş t i r i l m i ş idi.
Ü ç ü n c ü s ü A t M e y d a n ı ' n d a k i D i k i l i t a ş v e B u r m a d i r e k ile K o s t a n t i n P o r k i r u n t i y o s ' u n Ö r m e s ü t u n u n d u r . B u n l a r d a n D i k i l i t a ş , T e o d o s i y o s t a r a f ı n d a n M ı s ı r ' d a n g e t i r t i l e r e k 3 2 g ü n d e y e r i n e d i k i l m i ş t i r . T e k p a r ç a kızıl s o m a k i d e n i b a r e t v e m i l ş e k i l l i o l a n b u t a ş ı n ü z e r i n d e h i y e r o g a l i f h a t t ı y l a ş u ibare y a z ı l m ı ş t ı r : " İ ş b u e s e r , C e z i l i M ı s ı r v e S a i d h ü k ü m d a r ı v e s a n i - i a l i m a l i y e n i n , g ü c ü n ü , F i r a v u n T u t m o s i s ' i n h a k i m o l d u ğ u m ü l k ü n ü , ş a n v e b ü y ü k l ü ğ ü n ü b e l i r t m e k i ç i n y a p t ı r m ı ş t ı r . " K a i d e s i n i n bir y ü z ü n d e F i r a v u n T u t m o s i s v e z e v c e s i y l e ç o c u k l a r ı n ı n t a h t ü z e r i n d e r e s i m l e r i , i k i n c i y ü z ü n d e d ü ş m a n l a r ı n ı n t a b i a t ı , ü ç ü n c ü y ü z ü n d e A t M e y d a n ı o y u n l a r ı , d ö r d ü n c ü y ü z ü n d e e l i n d e y a r d ı m v e z a f e r a l a m e t l e r i o l a n a h a l i n i n r e s i m l e r i v e t a ş ı n d i k i l m e s i n d e k u l l a n ı l a n a r a ç v e g e r e ç l e r i n r e s i m l e r i vardır. İ s t a n b u l ' u n ilk m a b e d l e r i n d e n birisi, d ü n y a d a e m s a l s i z d e n m e y e ş a y a n o l a n A y a s o f y a ' d ı r ki, ilk d e f a K o s t a n t i n , a h ş a p o l a r a k y a p t ı r t m ı ş v e h i k m e t - i R a b b a n i ( R a b b ' ı n h i k m e t i ) m a n a s ı n ı i f a d e i l e A y a s o f y a a d ı y l a a d l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . B u b i n a , bir a r a l ı k y a n m ı ş v e T e o d o s i y o s y e n i l e t m i ş t i r . S o n o l a r a k K o s t a n t i n i y a n o s b u g ü n g ö r ü l e n s u r e t t e y a p t ı r t m ı ş t ı r . adı g e ç e n m a b e d i n m i m a r i u s u l ü v e s ü s l e m e s i n i n , tarifi v e n i t e l e n d i r i l m e s i sarf-ı n a z a r e d i l e r e k , y a l n ı z m i m a r ı o l a n I z i d o r ' u n , el e m e ğ i ve i n ş a a t m a s r a f ı i ç i n 2 2 0 . 0 0 0 k e s e gibi b ü y ü k bir m e b l a ğ a l d ı ğ ı z i k r e d i l m i ş t i r . B u n d a n s o n r a P a n t o g r a t o r d e n i l e n v e İ m p a r a t o r i ç e İren i l e o ğ l u M a u l i n m a n a s t ı r o a l a r k y a p t ı r m ı ş o l d u ğ u v e s o n r a d a n c a m i y e d ö n ü ş t ü r ü l e n Z e y r e k C a m i s i , S e r k i y o s d e n i l e n K ü ç ü k A y a s o f y a , S o k ı r ı m a n a s t ı r ı a d ı y l a a n ı l a n K a r y e C a m i s i v e s a i r e İ s t a n b u l ' u n ilk m a b e d l e r i n d e n o l u p , b u g ü n baki v e m e v c u d o l a n l a r ı d ı r . M e ş h u r B i n a l a r ı İ s t a n b u l ' u n m e ş h u r b i n a l a r ı ; c a m i - i ş e r f i l e r i , s a r a y - ı h ü m a y u n l a r ı , m i r i y e v e ö z e l k i ş i l e r e a i t b i n a l a r d a n b a z ı l a r ı d ı r . C a m i - i ş e r i f l e r i n d e n , f e t i h t e n ö n c e i n ş a o l u n a n l a r y u k a r ı d a z i k r o l u n m u ş t u r . B ü y ü k s u l t a n l a r t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l a n l a r d a h i a ş a ğ ı d a t a r i f o l u n m u ş t u r . S a r a y - ı h ü m a y u n l a r a r a s ı n d a , y e r l e r i n i n l a t i f v e z a r i f o l m a s ı , y ü k s e k b i n a l a r ı n ı n g ö s t e r i ş i , b a h ç e l e r i n i n b ü y ü k l ü ğ ü v e g ü z e l l i k l e r i ile ş e h r i n birer s i m g e s i o l a n Y ı l d ı z S a r a y - ı h ü m a y u n u i l e D o l m a b a h ç e , Ç ı r a ğ a n , B e y l e r b e y i , Y e n i s a r a y d e n i l e n v e S a r a y b u r n u s ı r t ı n d a b u l u n a n l a r , G ö k s u , B e y k o z , I h l a m u r , K a ğ ı d h a n e k a s ı r l a r ı z i k r o l u n u r .
M i r i ( k a m u ) b i n a l a r ı n d a n Baba-ı Ali, Baba-ı Seraskeri, Adliye dairesi ile Selimiye, R a m i , Beyoğlu ve M e c i d i y e kışla-ı h ü m a y u n l a r ı ve I s l a h a n b a r ı kabul e d i l e n M a ç k a kışlası b a ş t ı c a l a n d ı r . ö z e l b i n a l a r d a n T e ş v i k i y e ' d e , B a y e z i d ' d e , C a ğ a l o ğ l u ' n d a devlet a d a m l a r ı n a m a h s u s k o n a k l a r , b u g ü n için ş e h r i n g ö r ü n ü ş ü n ü süslemektedir.
Çarşı-ı K e b i r ( B ü y ü k ç a r ş ı ) d a h i ş e h r i n b ü y ü k b i n a l a r ı n d a n o l u p , i ç i n d e 8 3 sokak, 2 b e d e s t e n ile 22 h a n , b e d e s t e n ve h a n l a r ı n e k l e n t i l e r i ile b e r a b e r 6354 çeşitli m e k a n l a r vardır.
C a m i i v e T ü r b e l e r i
D e r s a a d e t ve ç e v r e s i n d e , 9 0 0 ' e y a k ı n c a m i - i şerif v a r d ı r ki, b u n l a r d a n bir kısmı O s m a n l ı yapı m i m a r i s i n i n n e d e r e c e l e r d e İ l e r l e m e k a y d e t t i ğ i n i gözler ö n ü n e s e r m e k t e V e ispat e t m e k t e d i r , p a y i t a h t ı , ziyaret e d e n Avrupa fen a d a m l a n , bu eserleri g e r ç e k t e n h a y r e t l e b a k m a k t a d ı r . .
adı g e ç e n c a m i l e r , K a n u n i S u l t a n S ü l e y m a n ' a m e n s u p o l a r a k S ü l e y m a n i y e adıyla a d l a n d ı r ı l a n v e m e ş h u r M i m a r S i n a n ' ı n yaptığı eser o l a n d ö r t m i n a r e l i ve' on şerefeli b i r c a m i d i r . C a m i n i n y a k ı n ç e v r e s i n d e b i r D a r - ü l h a d i s ile 4 m e d r e s e , birer t a b h a n e v e t a b m e d r e s e s i , D a r - ü l şifa, i m a r e t , h a m a m v e m e k t e p b u l u n a n m a b e d ; y e r y ü z ü n d e b e n z e r i n a d i r d e n i l e c e k m e r t e b e d e yapılmış v e süslenmiştir. M i m a r i s a n a t ı n d a k i m a h a r e t i , e n b ü y ü k h ü n e r v e fen a d a m l a r ı tasdik eder. / , Altı m i n a r e l i v e ç e v r e s i n d e m e d r e s e , , i m a r e t v e t ı m a r h a n e y e şamil o l a n S u l t a n B i r i n c i A h m e t H a n c a m i - i şerifi ile S u l t a n Bayezid, F a t i h , S u l t a n Selim, Laleli, N u r u o s m a n i y e , Yeni C a m i i , Ü s k ü d a r s e m t i n d e Eski v e Yeni Valide M i h r i m a h S u l t a n , Selimiye, Beylerbeyi c a m i l e r i d a h i O s m a n l ı yapı m i m a r i s i n i n b i r e r eşsiz örneğidirler.
Adı, S u l t a n I I . A b d u l h a m i d ' i n a d ı n a m e n s u p o l a n H a m i d i y e C a m i - i şerifi; O s m a n l ı s a n a t ı n ı n arabesk t a r z ı n d a y a p ı l m ı ş m u a z z a m bir yapı özelliğini gösterir.
F a t i h S u l t a n M e h m e d ' d e n b e r i gelmiş g e ç m i ş S u l t a n l a r ' ı n , gayet m ü k e l l e f v e t e z y i n a t l ı t ü r b e l e r i vardır. S a l t a n a t ' ı n b ü y ü k a d a m l a r ı n d a n S i n a n P a ş a , Reşid P a ş a , Kılıçali P a ş a , H a y r e d d i n P a ş a , S o k u l İ u M e h m e d P a ş a , F e r h a d P a ş a v e
Siyavuş P a ş a gibi p a ş a l a n n t ü r b e l e r i b u l u n m a k t a d ı r . Şeyh ve b ü y ü k evliyalardan Senbil S i n a n v e Şeyh-u vefa Aziz M a h m u d H ü d a y i , K a r a c a a h m e t S u l t a n v e b e n z e r i b ü y ü k l e r i n m ü b a r e k kabirleri v e ö z e t t i k l e C e n a b - ı P e y g a m b e r ' i n m i h m e n d a n E b a Eyyubi e l - E n s a r i h a z r e t l e r i y l e sair 2 0 k a d a r b ü y ü k sahabe-i k i r a m m m u k a d d e s m a k a m l a r ı ziyareti r a h m e t vesilesi o l a n z i y a r e t g â h l a r d ı r .
K ü t ü b h a n e l e r
D e r s a a d e t ' d e gerek Büyük S u l t a n l a r v e gerekse devlet a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n tesis edilmiş 50'yi aşkın k ü t ü b h a n e vardır. B u n l a r d a n en fazla k i t a b a s a h i p p l a n l a r , Ayasofya, F a t i h .çeşitli nefis k i t a b l a n b u l u n a n H a m i d i y e , R a g ı p P a ş a ve Atıf P a ş a k ü t ü p h a n e l e r i d i r . Bu k ü t ü b h a n e l e r d e 100.000 cilde y a k ı n k i t a p m e v c u t t u r . C e n a b - ı P a d i ş a h ' m tesis e t m i ş o l d u ğ u U m u m i K ü t ü b h a n e , ziynet v e m ü k e m m e l i y e t b a k ı m ı n d a n d i ğ e r l e r i n d e n farklı o l u p , i ç i n d e b i r ç o k d a y a b a n c ı k i t a p l a r ve A r a p ç a telif eserler b u l u n m a k t a d ı r .
M e k t e p v e M e d r e s e l e r
G e ç m i ş S u l t a n l a r , i n ş a e t t i r d i k l e r i c a m i l e r ile b i r l i k t e , i l i m tahsili için sayısız v e m ü k e m m e l m e d r e s e l e r d a h i ilave e y l e m i ş l e r d i r ki, y a k ı n z a m a n l a r a gelinceye k a d a r , m i l l e t i n alim v e şairleri h e p b u t a h s i l k a p ı l a r ı n d a y e t i ş m i ş l e r d i . S o n asırda, Sanayi m e k t e b l e r i n i n k u r u l m a s ı v e a ç ı l m a s ı n a l ü z u m g ö r ü l d ü ğ ü n d e n , S u l t a n Ü ç ü n c ü Selim s a l t a n a t ı z a m a n ı n d a , M ü h e n d i s h a n e - i bir— i h ü m a y u n , S u l t a n İ k i n c i M a h m u t s a l t a n a t ı e s n a s ı n d a H a r b i y e M e k t e b i v e t ı b b i y e gibi, zabit ve d o k t o r y e t i ş t i r m e k ü z e r e , Askeri m e k t e b l e r i açılmış ve b u n u n a r k a s ı n d a n R ü ş d i y e , S u l t a n i , D a r - ü l şafaka v e Tıbbıye-i M ü l k i y e b e n z e r i yüksek m e k t e b l e r yapılmıştır. • M u a z z a m O s m a n l ı m i l l e t i n i n , P a d i ş a h ' m c ü l u s u o l a n hayırlı s a b a n d a n b e r i , devlet ş u b e l e r i n i n b ü t ü n ü n d e m ü ş a h e d e o l u n a n eserler i l e r l e m e m e y a n ı n d a Maarif-i U m u m i y e d a h i h a r i k u l a d e b i r süratle i l e r l e m e k a y d e t m e k l e , m e v c u t m e k t e p l e r i n i d a d i ve ç o ğ a l t ı l m a p r o g r a m l a r ı t a d i l ve ıslah o l u n d u ğ u gibi y e n i d e n h u k u k , z i r a a t , t i c a r e t , sanayi-i nefise, b a y t a r m e k t e p l e r i i h d a s
o l u n m u ş t u r . Ayrıca M ü l k i y e - i ş a h a n e v e İ d a d i - i M ü l k i v e bir ç o k özel m e k t e p l e r a ç ı l m ı ş t ı r .
D e r s a a d e t t e m e v c u t islâm v e h r i s t i y a n m e k t e p l e r i n a d e d i , 1000'e ulaşır.
Bugünkü ( 1 8 9 7 ) M a h a l l e l e r i
D e r s a a d e t v e ü ç b e l d e d e 500 k a d a r m a h a l l e m e v c u t o l u p , b u n u n 3 1 ' i Büyük Çarşı s e m t i n d e , 53 'ü K u m k a p ı s e m t i ye c i v a r ı n d a , 57'si Cibalı k o l u n d a , 6 1 ' i Balat k o l u n d a , 33'ü Yediküle k o l u n d a , 4 4 ' ü T o p k a p ı k o l u n d a , 4 1 ' r E y ü p ' d e , 27'si K a s ı m p a ş a ' d a , G a l a t a ' d a , 30'u T o p h a n e k o l u n d a , 39'u Beşiktaş
E m a k i n ( M e k a n l a r )
' İ s t a n b u l ' d a b u l u n a n m e s m u r e (gelir g e t i r e n ) , gayri m e s r o u r e (gelir g e t i r m e y e n ) v e mirîye e m l â k m a d e d i 163.836 m i k t a r ı n a u l a ş ı p , b u n u n t a h m i n i k ı y m e t i 2.846.763.118 k u r u ş ve yıllık geliri İ 3 9 . 0 4 1 İ 3 3 k u r u ş d u r .8 İ s t a n b u l ' d a k a y d a g e ç m i ş e m l â k i n c i n s v e çeşitleri şöyledir ( 1 8 9 7 ) ; G e l i r G e t i r e n E m l â k A d e d i , E m l â k i n C i n s i 66.413 H a n e v e Sahilevleri 175 H a m a m 4.591 Bağ, b a h ç e v e b o s t a n •31 K a r kuyusu 43 M u m h a n e , K i b r i t b a n e , T u ğ l a h a r m a n ı 2 2 . 3 1 4 A r s a 3 4 . 1 9 6 D ü k k a n 367 F ı r ı n 3.305 t a r l a , çayır v e m e r a 79 T a ş ve K i r e ç o c a ğ ı 338 K a y ı k h a n e !3 Vapur d e ğ i r m e n i 354 H a n
7.203 Bekâr odası ve Ahır
38 Çiftlik * 125 D a b a k h a n e , m u m h a n e , s a l h a n e 76 D a l y a n , M i d y e tarlası 75 D e ğ i r m e n 139.803 T O P L A M G e l i r G e t i r m e v e n E m l â k A d e d i E m l â k m C i n s i 19 S e f a r e t h a n e 519 M e k t e p l e r 231 T e k k e
Bu bilgiler, bundan 10 yıl önceki istatistiklere dayanmakta olup, şimdilerde (1897), açıklanan miktarlardan çok daha fazla olduğu doğaldır.
166 C a m i , d e r g a h , m e d r e s e arsaları ile n a m a z g a h 212" T ü r b e 2.255 İskele m e y d a n ı vesaire 12 Şimendifer istasyonu 146 M e d r e s e 16 İ m a r e t 1 R a s a t h a n e 514 K a b r i s t a n 1 T ü n e l 674 C a m i 6 5 K ü t ü p h a n e 15 G e ç i c i H a n e •
1.889 H a v u z , m u s l u k , ç e ş m e , sebil, şadırvan, kuyu, a y a z m a 169 P a t r i k h a n e , kilise, sinagog 23.236 T O P L A M Mirive E m l â k A d e d i E m l â k i n cinsi 29 Saray, kasr-ı h ü m a y u n 198 Kışla ve k a r a k o l h a n e 34 O d a v e a h ı r 3 . Yangın kulesi 278 O s m a n l ı D e v l e t D a i r e l e r i 16 • H a n e 99 A r s a 2 Büyük K ö p r ü 89 B a h ç e , b o s t a n ve çiftlik 18 D ü k k a n 1 M i s a f i r h a n e 10 K ü ç ü k k ö p r ü 797 T O P L A M 163.836 G E N E L T O P L A M
' N ü f u s v e D i l l e r
* D e r s a a d e t ' i n m e v c u d nüfusu 873.S6S kişidir. M e v c u t n ü f u s u n 5 0 0 . 0 0 0 ' d e n fazlası m ü s l ü m a n v e geri k a l a n ı r u m , e r m e n i , y a h u d i v e diğer e c n e b i m i l l e t l e r d e n o l u ş u r .
K o n u ş u l a n diller, d e v l e t i n r e s m i dili o l a n T ü r k ç e ise d e , R u m c a , E r m e n i c e , İ b r a n i c e v e diğer e c n e b i l e r a r a s ı n d a F r a n s ı z c a , İ n g i l i z c e vesaire d a h i diller k o n u ş u l m a k t a d ı r .
M e s i r e l e r i
Ş e h i r ' d e ; latif mevkisi, t a b i a t ı n çeşitli k ı s ı m l a r ı v e m a n z a r a l a r ı c i h e t i y l e , sayısız m e s i r e l e r b u l u n m a k t a d ı r . B u c ü m l e d e n o l a r a k , s e y r e d e n l e r e b ü y ü k b i r zevk ve h u ş u v e r e n sayısız yerler, yeşil ç a y ı r ve ç i m e n l e r l e ö r t ü l ü , Ç ı r p ı c ı , Veli E f e n d i , H a y d a r p a ş a m e v k i l e r i ile çayırlık v e a ğ a ç l ı k l a n y l a süslü' d a r v a d i l e r d e a k a n s u l a r l a letafeti b i r k a t d a h a fazlalaşan K a ğ ı d h a n e v e G ö k s u m e s i r e l e r i , H a s k â r Suyu, F ı n d ı k Suyu, K e s t a n e Suyu, K a y ı ş ve A l e m dağı gibi gayet saf ve leziz m e m b a v e p ı n a r b a ş l a r ı ile F e n e r b a h ç e , K u ş d i l i , Ç a m l ı c a b e n z e r i yerler, D e r s a a d e t ' i n y e g a n e seyir y e r l e r i d i r . . A k a r s u v e K a y n a k S o l a r ı İ s t a n b u l ' u n , y a k ı n ç e v r e s i n d e G ö k s u , K a ğ ı d h a n e , Alibeyköy, K u r b a ğ a l ı d e r e l e r d e n başka, özel o l a r a k y a p t ı r ı l ı p b ü y ü k t e p e l e r d e b i r i k t i r i l e r e k D e r s a a d e t ' . e u l a ş t ı r ı l a n H a l k a l ı , K ı r k ç e ş m e , T a k s i m s u l a r ı , İ s t a n b u l v e B e y o ğ l u ' n u n suya o l a n i h t i y a ç l a r ı n ı b ü y ü k ö l ç ü d e g i d e r m e k t e d i r . İ s t a n b u l , Beyoğlu v e B o ğ a z i ç i ' n i n R u m e l i c i h e t i n d e T e r k o s ( D e r k ö s ) g ö l ü n d e n , Ü s k ü d a r v e h a v a l i s i n e G ö k s u d e r e s i n d e n d e m i r b o r u l a r vasıtasıyla b a ğ l a n a n leziz sular; d a h i g e t i r i l m e k t e d i r . Aynı z a m a n d a b u n l a r a h a l i n i n sayfiye g ü n l e r i n d e suya o l a n i h t i y a ç l a r ı n ı k a r ş ı l a m a k t a d ı r .
B u n d a n b a ş k a p a y i t a h t ı n e t r a f v e c i v a r ı n d a ç a b a c a b u l u n a n G ö z t e p e , K a r a k u l a k , K e ç e k a n l i , K a v a k , K a y ı ş d a ğ ı , T a ş d e l e n , B ü y ü k v e K ü ç ü k Ç a m l ı c a , Kısıklı, L i b a d e gibi k a y n a k s u l a n gayet b e r r a k ve latif, i ç m e s i fevkalade lezzetli o l d u ğ u n d a n çevre b e l d e h a l k ı t a r a f ı n d a n i ç i l m e k t e d i r .
Nefs-i i s t a n b u l ile G a l a t a ' y ı b i r b i r i n e b a ğ l a y a n ve u l a ş t ı r a n ye h e r iki c i h e t i n d a i m i s u r e t t e b i t i ş m e s i n i t e m i n v e teşkil e t m e k ü z e r e , H a l i ç ; K o s t a n t i n i y e a ğ z ı n d a d e m i r d e n y a p ı l m ı ş v e s a c d a n t o m b a z l a r ( d u b a l a r ) Ü z e r i n e yerleştirilmiş iki a d e t k ö p r ü v a r d ı r . B u n l a r d a n U n k a p a n ı k ö p r ü s ü , 1253 t a r i h i n d e ( M i l a d i 1847) A d a l e t l i v e c e s u r S u l t a n M a h m u d t a r a f ı n d a n , ikincisi v e y e n i o l a n ı I 2 6 0 ' d a ( m i l a d i 1854) A b d u l m e c i d h a n h a z r e t l e r i t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l m ı ş t ı r . B u k ö p r ü l e r d e n başka, S i l a h d a r a ğ a ' d a , K a s ı m p a ş a ' d a , Y o ğ u r t ç u ç e ş m e s i ' n d e , I s t i n y e ' d e , . A l i b e y k ö y ' d e , A n a d o l u H i s a r ı ' n d a , S ö ğ ü t l ü ç e ş m e ' d e , B a l t a L i m a n ı ' n d a , K ü ç ü k s u ' d a , B o s t a n c ı b a ş ı ' n d a , K a ğ ı t h a n e ' d e o l d u k ç a m e ş h u r k ö p r ü l e r vardır. İ n z i b a t İ d a r e s i
D e r s a a d e t ' i n i n z i b a t idaresi, Z a p t i y e N e z a r e t i ' n e ait o l a p , adı g e ç e n N e z a r e t ' e bağlı o l m a k ü z e r e , Şehir, D e r s a a d e t , Beyoğlu v e Ü s k ü d a r adıyla ü ç P o l i s M ü d ü r l ü ğ ü ' n e a y n l m ı ş t ı r .
B e l e d i y e T a k s i m a t ı
İ s t a n b u l v e bağlısı o l d u ğ u Ç a t a l c a S a n c a ğ ı , K a r t a l , B e y k o z , Şile, a d a l a r , G ö k b o z a ( G e b z e ) k a z a l a r ı ife b e r a b e r , Şehr-i . E m a n e t i ' n i n ( A n a k e n t Belediye Başkanlığı) idaresi a l t ı n d a b i r vilayet itibar o l u n m u ş t u r .
Bağlısı b u l u n a n çevre b e l e d i y e l e r , h a r i ç o l m a k ü z e r e . Şehir; .aşağıda belirtildiği ü z e r e , 10 Belediye D a i r e s i ' n e ayrılmıştır. B u n l a r ; 1. Bayezid, 2. F a t i h , 3. C e r r a h p a ş a , 4.Beşiktaş, 5. Yeniköy, 6. Beyoğlu, 7. B ü y ü k d e r e , 8. K a n l ı c a , 9 . Ü s k ü d a r , 10. K a d ı k ö y B e l e d i y e d a i r e l e r i d i r .
U l a ş ı m ı v e N a k i l V a s ı t a l a r ı
G e r e k H a l i ç v e gerekse B o ğ a z i ç i ' n d e h e r iki yakası ile İ s t a n b u l a r a s ı n d a gidiş-gelişi d ü z e n l e m e k ü z e r e , sayısız kayık ve s a n d a l m e v c u t o l d u ğ u gibi, M e r k e z i K ö p r ü o l m a k ü z e r e , b i r i n c i s i H a l i c ' i n i ç i n d e , ikincisi Ü s k ü d a r v e B o ğ a z i ç i ' n i n çeşitli mevkileri a r a s ı n d a , ü ç ü n c ü s ü ise A d a l a r ile M a r m a r a s a h i l l e r i n i n ç o k sayıdaki n o k t a l a r ı n d a , y o l c u n a k l i n e m a h s u s , H a l i ç D e r s a a d e t Şirketi, Şirket-i H a y r i y e v e İ d a r e - i M a h s u s a a d ı y l a ü ç a d e t v a p u r şirketleri vardır. B u ş i r k e t l e r i n i d a r e l e r i n d e o l a n v a p u r l a r vasıtasıyla g ü n l ü k b i n l e r c e y o l c u gelip g i t m e k t e d i r .
İşbu d e n i z u l a ş ı m ı n d a n b a ş k a İ s t a n b u l ve B e y o ğ l u ' n u n çeşitli semt ve n o k t a l a n a r a s ı n d a , biri K ö p r ü b a ş ı ' n d a n T o p k a p ı v e Yedikule'ye, diğeri G a l a t a ' d a n Şişli'ye v e O r t a k ö y ' e k a d a r d e v a m e d e n ü ç a d e t t r a m v a y h a t t ı ile bir t ü n e l vardır.
S i r k e c i ' d e n E d i m e yolu ile Avrupa'ya v e H a y d a r p a ş a ' d a n A n k a r a ' y a g i d e n Şimendifer ( T r e n ) d a h i D e r s a a d e t ' i n s o n r a k i yerleri m e r k e z e bağlar v e
ulaştırırlar. *
İ k l i m D u r u m u
D e r s a a d e t ' d e ö l ç ü l e n h a v a n ı n b a s ı n c ı o r t a l a m a 762,2 m m . , a z a m i ( e n yüksek) b a s ı n ç 777,9 m m . , asgari ( E n d ü ş ü k ) b a s ı n ç 741,9 m m . , yıllık o r t a l a m a s u b u h a r ı b a s ı n c ı ( n e m ) ise 31,3 m m . d i r .
Sıcaklık d e r e c e s i o r t a l a m a s ı , en yüksek 35,4 d e r e c e o l u p , a z a m i ile asgari a r a s ı n d a k i fark 43,8 d e r e c e d i r . D ö r t m e v s i m d e k i sıcaklık o r t a l a m a l a r ı d a h i l aşağıda verilmiştir. İ l k b a h a r mevsimi o r t a l a m a sıcaklığı; 12,4 °C Yaz m e v s i m i o r t a l a m a sıcaklığı ; 22,6 °C « S o n b a h a r m e v s i m i o r t a l a m a sıcaklığı; 15,6 °C Kış m e v s i m i o r t a l a m a sıcaklığı; 6,4 " C ' d i r .
İ s t a n b u l ' d a bir yıl b o y u n c a yağan y a ğ m u r l a r ı n Ö l ç ü l e n m i k t a r ı o r t a l a m a 695,6 m m . o l u p , aşağıda h e r ayin o r t a l a m a yağış m i k t a r ı verilmiştir.
İ l k baha r m m . Yaz m m . S o n b a h a r m m , Kj§ M İ L M a r t 61,25 H a z i r a n 31,34 Eylül 67,59 K a n u n - i E v v e l 101,20 N i s a n 26,20 T e m m o z 36,46 T e ş r i n - i Evvel 82,71 K a n u n - i Sani 65,62
Mayıs 17, İ 5 A ğ u s t o s 62,12 T e ş r i n - i Sani 91,00 Şubat 52,94
D e r s a a d e t ' i n en soğuk vakti Ş u b a t ve en sıcak z a m a n ı Ağustos ayıdır. L o d o s , p o y r a z ve şimal (kuzey) rüzgârları çoğu kez y a ğ m u r getirir. K a r a y e l ,
B a t ı rüzgârları e s t i ğ i n d e ise, ç o ğ u n l u k l a y a ğ m u r l a r yağar. İ s t a n b u l ' d a y ı l d a 7 7 defa kuzey, 134 defa p o y r a z , 13 defa k e ş i ş l e m e , 54 defa kıble, 61 defa l o d o s , 25 defa karayel rüzgârı esip, g ü n d o ğ u s u ve b a t ı r ü z g â r l a r ı ise n i s b e t e n az estiği tesbit e d i l m i ş t i r .
S a n a y i v e F a b r i k a l a r
S a l t a n a t - ı S e n i y e ' n i n p a y ı t a h t ı ' n d a i n s a n l a r ı n u h d e s i n d e veya şirketler i d a r e s i n d e o l a r a k p e k a z fabrika vardır. B u n l a r ; B e y k o z ' d a kağıt i m a l i n e m a h s u s H a m i d i y e , K a r a a ğ a ç ' t a b i r k a ç tuğla v e k i r e m i t fabrikaları ile P a ş a b a h ç e s i ' n d e c a m v e z ü c c a c i y e , kibrit,- s a h t i y a n f a b r i k a l a r ı n d a n i b a r e t t i r .
B i n a e n a l e y h T e r s a n e , T o p h a n e v e B a b a - ı Seraskeri s e m t l e r i n d e , k a r a v e d e n i z askeri ş a h a n e l e r i n h a r p l e v a z ı m v e m ü h i m m a t ı n ı t e d a r i k e t m e k ü z e r e m e v c u t o l a n fabrika v e i m a l a t h a n e l e r , b u g ü n Avrupa d e v l e t l e r i n i n f a b r i k a l a r ı n d a n d a h a ileri seviyede değildir.
T e r s a n e - i A m i r e ' d e h e r t ü r l ü h a r p v e t i c a r i g e m i l e r i n gerek yenisi v e gerekse t a m i r i n ş a s ı n a elverişli kızaklar ve d e s t e g â h l a r ile 5 a d e t b ü y ü k h a v u z l a r ve h ü m a y u n g e m i l e r i n i n d a h i l i y e h a r i c i l e v a z ı m a t ı m k a r ş ı l a m a k v e i h t i y a ç fazlasını A v r u p a ' y a g ö n d e r m e k ü z e r e , k o r u g a n h a n e , h a d d e h a n e ( d ö k ü m h a n e ) * b ü y ü k zift ve k a t r a n o c a k l a r ı ile d e m i r h a n e ve z ı r h l ı g e m i l e r i ç i n d e m i r l e v h a l a r ı n i m a l i n e m a h s u s b ü y ü k d e s t e g â h l a r vardır. T o p h a n e - i A m i r e ' d e t o p , tüfenk v e m a r a n g o z h a n e , Z e y t i n b u r n u ' n d a d e m i r h a n e , d ö k ü m h a n e v e b a r u t h a n e b u l u n m a k t a d ı r . K a r a a ğ a ç ' t a f i ş e n k h a n e fabrikaları, k a r a a s k e r l e r i için ç a d ı r h e z i i m a l i n e m a h s u s Z e y t i n b u r n u ' n d a bez fabrikası ile fes, k i l i m , aba, fanila gibi l e v a z ı m a t ı k a r ş ı l a m a y a m a h s u s feshane m e v c u t t u r . B e y k o z ' d a , k ö s e l e , m e ş i n v e s a h t i y a n i m a l e d e n d a b a k h a n e v e ayakkabı i m a l i n e m a h s u s k u n d u r a h a n e ile, Ş ü l e y m a n i y e ' d e n e h a s i y e ve seraciye i m a l e d e n s a r a ç h a n e gibi fabrikalar yer a l m a k t a d ı r .
İ s t a n b u l ' d a b u g ü n k e t h ü d a l a r ı ile b e r a b e r o l m a k ü z e r e . 239 esnaf m e v c u t o l u p , b u n l a r d a n saraçlık, k u y u m c u l u k , simgeşlik ( g ü m ü ş işlemeciliği), terzilik o l d u k ç a ileridir.
Yerli d o k u m a s ı d e n i l e n b e z ile Ü s k ü d a r ' d a , S e l i m i y e ' d e yer a l a n s a n d a l c ı esnafının gayret v e ç a l ı ş m a l a r ı y l a d o k u n u p i m a l o l u n a n ç ı t a r y e k e t e n , Selimiye adıyla ş ö h r e t y a p m ı ş o l a n k u m a ş ile d ö ş e m e l i k ç a t m a b e n z e r s i z d e n i l e c e k d e r e c e d e zarif ve sağlam eşyalardır.
T i c a r e t — .
. İ s t a n b u l ; b i r i m p a r a t o r l u ğ u n m e r k e z i n d e v e A v r u p a ile A s y a k ı t a l a r ı n ı n b i r b i r i n e iyice yaklaştığı m e v k i d e b u l u n m a s ı sebebiyle, d ü n y a n ı n m e r k e z i o l m a y a layık o l d u ğ u d e r e c e d e t i c a r e t m e r k e z i d i r . S u v e y ş k a n a l ı n ı n a ç ı l m a s ı y e R u s y a ş i m e n d i f e r l e r i n i n ( t r e n ) A s y a ' n ı n t a a m e r k e z i n e k a d a r d e v a m e t m e s i , h ı z l ı s e y r e d e n v a p u r l a r ı n ç o ğ a l m a s ı gibi s e b e b l e r d e n d o l a y ı , b u g ü n p a y i t a h t ; t i c a r e t ç e layık o l d u ğ u m e r t e b e n aşağı b i r h a l d e b u l u n m a k t a d ı r . ' B i n a e n a l e y h şehir; ş e h i r i n b u t a r a f t a n A v r u p a ş i m e n d i f e r l e r i ile sevkedilmesi, diğer t a r a f t a n A n a d o l u ' n u n o r t a s ı n a d o ğ r u d e v a m e d e n d e m i r y o l u h a t t ı n ı n g ü n b e g ü n i l e r l e m e s i s a y e s i n d e , s o n g ü n l e r d e t i c a r i e h e m m i y e t i i a d e o l u n m a y a b a ş l a m ı ş v e h e l e A v r u p a ile H i n d i s t a n a r a s ı n d a e n k e s t i r m e yol o l a c a k o l a n A n a d o l u d e m i r y o l u n u n B a ğ d a t v e B a s r a ' y a k a d a r d e v a m e t m e s i n d e , İ s t a n b u l ' u n b u a d ı g e ç e n h a t t ı n g ü z e r g â h ı n d a b u l u n m a s ı hasebiyle t i c a r i e h e m m i y e t i ş i m d i k i n i n b i r k a ç misli a r t a c a ğ ı ş ü p h e d e n u z a k b u l u n m u ş t u r . T a r i h i B a r a n ı n İ s t a n b u l M Ö . 6 5 8 ' d e , Y u n a n i s t a n ' d a yer a l a n M e g a r a h a k i m i o l a n Bizas t a r a f ı n d a n y a l n ı z S a r a y b ü r n u s ı r t ı n d a v e ş i m d i k i Yenisaray v e T o p k a p ı Sarayı d e n i l e n y e r i n s u n i i ç i n d e o l m a k ü z e r e b i n a v e i n ş a o l u n m u ş v e i ç i n d e Y u n a n l ı l a r y e r l e ş t i r i l m i ş t i . K a s a b a n ı n c i v a r ı n d a b u l u n a n kavimler, e c n e b i b i r m i l l e t i n k e n d i s a h i l l e r i n d e yerleşmesini d o ğ a l o l a r a k a r z u e t m e d i k l e r i n d e n t a h r i b i m a k s a d ı y l a h ü c u m e t m i ş l e r ise d e , B i z a s ' m zevce-i m e d b u r e s i o l a n F e d a l i y e ' n i n güzel t e d b i r i s a y e s i n d e k a s a b a e c n e b i t e c a v ü z ü n d e n k u r t u l d u . B i z a n s , b i r a r a T r a n l ı l a r ' a , s o n r a I s p a r t a l ı l a r ' a ' v e s o n o l a r a k A t i n a l ı l a r ' a g e ç m i ş v e n i h a y e t istiklali i a d e o l u n m u ş t u r .
R o m a l ı l a r ' ı n b u taraflara d o ğ r u g e n i ş l e m e s i , sınır dairesi e t t i k l e r i sırada, özel imtiyazlı o l a n B i z a n s , R o m a i d a r e s i n e g e ç t i ise d e , S e p a s i y e n Kayser z a m a n ı n d a i m t i y a z l a r ı k a l d ı r ı l m ı ş t ı r . S e v a d o s z a m a n ı n d a , çevre a h a l i s i n i n b a z ı d ü ş m a n c a taraftar o l d u k l a r ı n d a n ş e h r i n asıl b i n a l a r ı n a k a d a r t a h r i p e d i l m i ş v e ahalisi k a t l i a m e d i l d i ğ i n d e n h ü k ü m e t m e r k e z î Ereğli k a s a b a s ı n a nakil o l u n m u ş t u . D a h a s o n r a A n t o n y a n ' ı nl r i c a v e iltiması ü z e r i n e çevre h a l k ı t a r a f ı n d a n y e n i d e n ş e h i r t e z y i n v e i m a r o l u n a r a k A n a t o n y a adı verilmiştir.
K a y s e r l e r d e n G a l o ş z a m a n ı n d a , Şehir; h e r n e s e b e b e d a y a n m ı ş ise, yine t a h r i p e d i l m i ş v e a h a l i k a t l i a m o l u n m u ş t u r . Y e r l i l e r d e n K a l e d a m o s v e A t i n e o s
adlı k i m s e l e r i n ç a l ı ş m a l a r ı v e i h t i m a m l a r ı i l e a s ı l h a l i n e g e l m i ş i k e n , İ k i n c i K a l e v e d i v o s z a m a n ı n d a , K a r a d e n z i ' d e n i n e n v e H a r i p o l i s d e n i l e n Ü s k ü d a r ' a k a d a r b u h a v a l i y i i ş g a l e d e n K a z a k t a i f e s i n d e n h a y l i h a s a r g ö r m ü ş t ü r . B ü y ü k K o s t a n t i n , rakibi o l a n L e y k i n i y o s ' a , E d i r n e o v a s ı n d a y e n m e s i n d e n s o n r a , ç e v r e h a l k ı n ı n s ı ğ ı n d ı k l a r ı ş e h i r ; K o s t a n t i n t a r a f ı n d a n m u h a s a r a a l t ı n a a l ı n m ı ş t ı . Ş e h r i n m u h a s a r a s ı u z a y ı p g i t m i ş t i r . B u a r a d a L e y k i n i y o s ü z ü n t ü s ü n d e n h a l k ı ile b i r l i k t e bir g e c e v a k t i H a l i k i d o n d e n i l e n K a d ı k ö y ' e k a ç m ı ş t ı r . Ş e h i r halkı K o s t a n t i n ' e b a ğ l ı l ı k l a r ı n ı b i l d i r m i ş l e r d i r . K o s t a n t i n t a k i b e d e v a m e d e r e k , Ü s k ü d a r ' d a e d i l e n m u h a r a b e d e , L e y k i n i y o s m a ğ l u p o l m u ş t u r . K o s t a n t i n ş e h r e g i r e r e k a r z u s u n a k a v u ş m u ş t u r . K o s t a n t i n , ş e h r i n g ü z e l h a v a s ı n d a n , ö n e m l i m e v k i s i n d e n s o n d e r e c e h o ş l a n m a k l a , s ü s l e m e , o n a r ı m v e imar y a p a r a k , P a y i t a h t ı n ı ( b a ş k e n t ) R o m a ' d a n b u r a y a n a k l e t m i ş t i r . K a r a d e n i z ' d e n k e r e s t e v e P r i k o n i s i y o s d e n i l e n M a r m a r a ( M e r m e r ) a d a s ı n d a n t a ş l a r g e t i r e r e k , şehri f e v k a l e d e imar e t m i ş v e ö n c e k i b e l d e e n k a z ı n ı kaldırarak, g a y e t s ü s l ü y ü k s e k binalar k u r m u ş t u r . K o s t a n t i n R o m a halkını v e b ü y ü k l e r i n i y e n i ş e h i r e nakil v e h i c r e t e t e ş v i k v e r a ğ b e t e t m i ş t i r .
Ş e h r i n b u y ö n ü y l e imar v e s ü s l e m e s i n d e , g e r e k d e v l e t a d a m l a r ı v e g e r e k s e halk t a k ı m ı n d a n i n c e bin nüfus akın akın h i c r e t ( g ö ç ) e d e r e k , 1 0 0 yıl i ç i n d e , b ü y ü k l ü k v e nüfus ç o k l u ğ u v e z i y n e t y ö n ü y l e , R o m a ' y ı kat k a t g e ç m i ş t i r . B u s e b e b l e , surların E y ü b ' d e n M a r m a r a ' y a kara g e n i ş l e t i l m e s i n e l ü z u m g ö r ü l m ü ş t ü r .
İ ş t e b u y ö n ü y l e , B i z a n s v e A n a t o n i y a a d ı y l a a d l a n d ı r ı l m a k t a o l a n ş e h i r , miladi 3 3 0 t a r i h i n d e n itibaren K o s t a n t i n i y e v e K o s t a n t i n o p o l adını a l m ı ş t ı r .
K o s t a n t i n ' i n halefleri tarafından dahi ş e h r i n t a m a m l a n m a s ı n a v e k e m a l e e r m e s i n e d e v a m o l u n a r a k , 3 9 5 t a r i h i n d e r e s m e n R o m a d e v l e t i n e p a y i t a h t kabul e d i l m i ş t i r . B u n d a n s o n r a bir k a t e d r a l i n y a p ı l m a s ı e m i r b u y u r u l m u ş t u r . B i r aralık ş e h i r harap o l m a k l a , J u s t i n i a n u s m a r i f e t i y l e y e n i d e n t a m i r v e t e z y i n k ı l ı n m ı ş t ı r . A n c a k ş e h r i n e s k i i h t i ş a m v e z i y n e t i i a d e o l u n m a y ı p , O s m a n l ı l a r ' ı n idaresi a l t ı n a g e ç i n c e y e kadar bir t a k ı m m ü n a s e b e t s i z l i k l e r e m e y d a n o l d u ğ u h a l d e g ü n b e g ü n g e r i l e m e y e d e v a m e t m i ş t i r . E m e v i h a l i f e l e r i z a m a n ı n d a , h a l a m ü b a r e k kabri z i y a r e t g â h o l a n E b a E y u b el-Ensari h a z r e t l e r i n i n b u l u n d u ğ u bir m ü c a h i d fırkası tarafından m u h a s a r a a l t ı n a alınarak, m a k a m l a r ı h ü r m e t g ö s t e r i l e n ashab-ı k i r a m d a n bir ç o ğ u n u n ş e h i d e d i l m e s i n d e n s o n r a geri d ö n ü l m ü ş t ü r .
Yezid b i n Muaviye, S ü l e y m a n b i n abdûlmelik z a m a n l a r ı n d a d a h i İstanbul m u h a s a r a edilmiştir. B u n d a n s o n r a Abbasiler,. Selçuklular d a h i defalarca İstanbul surlarına k a d a r gelmişler ve İ m p a r a t o r l a r ı esir e t m e k gibi başarılar elde etmişler ise d e , m ü s l ü m a n gaziler şehrin fethine nail olamamışlardır.
O s m a n l ı s u l t a n l a r ı n d a n Yıldırm H a n v e İkinci M u r a d hazretleri d a h i İ s t a n b u l ' u şiddetli m u h a s a r a ettiler. H e r t ü r l ü e h e m m i y e t i n d e n başka; " K o s t a n t i n i y e ' y i kim fethederse... " hadisi şerifine m a z h a r o l m a k gayesiyle büyük bir coşkuyla fethi d e n e y e n islam h ü k ü m d a r l a r ı n a karşı, sağlam bir şekilde, k o r u n a n K o c a K o s t a n t i n İ y e ; fetholunmak için S u l t a n İkinci M e h m e d H a n h a z r e t l e r i n e 857 hicri (miladi 1453) t a r i h i n d e kapılarını açıvermiştir.
İstanbul, O s m a n l ı l a r ' a geçtikteh s o n r a i m a r ve tezyin o l u n a r a k , S a l t a n a t ' m payitahtı (başkenti) kabul edilmiştir. Büyük sultanlar tarafından m e y d a n a getirilen nefis eserler, büyük b i n a l a r ve sayısız müesseseler sayesinde, İstanbul; az bir z a m a n i ç i n d e , Avrupa'nın m u n t a z a m v e m e ş h u r beldeleri a r a s ı n a girmiştir.
