ERMENi AYAKLANMALARI ( ) ' SEMPOZYUMU

(1)

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI

VIII. Dizi-Sayı: 14

ERMENi AYAKLANMALARI (1894-1909) '

SEMPOZYUMU

23 Ocak2014, ANKARA . BiLDİRİLERi

YÜRÜTME KURULU Prof. Dr. Ahmet CiHAN Prof. Dr. Ahmet KANKAL Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR Arş. Gör. Can DEVECİ Uzm. Yrd. Akif ARSLAN Uzm. Yrd. Birkan SOYKAN Uzm. Yrd. Yasin ARIK

BİLİM KURULU Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ Prof. Dr. Mehmet Ali BEYHAN Prof. Dr. Justin MCCARTHY Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR Prof. Dr. Musa ŞAŞMAZ

Prof. Dr. Yusuf SARINAY Prof. Dr. Haluk SELvi Prof. Dr. Enis ŞAHİN Prof. Dr. Taha Niyazi KARACA Prof. Dr. Mustafa ÇOLAK

~.pr. Recep KARACAKAYA

ANKARA, 2015

(2)

1896

İSTANBUL

ERMENi OLAYLARI

ÜZERİNDE YAHUDİLERİN ETKİSİ

ADEMÖLMEZ'

Giriş

Osmanlı Bankası Baskını, Ermeni komitelerinin Batı kamuo- yunda seslerini duyurmak için İstanbul'da yaptıkları bir dizi eylem- lerin en önemlilerindendir. 1896 Ağustosunda çıkan bu eylemde

Bankayı basan komiteciler, Osmanlı Devleti'nden Ermeniler lehine

bazı isteklerde bulunmuşlardı. Bu istekleriyle Osmanlı Devleti'ni Batı karşısında sıkıntıya sokmayı hedefliyorlardı. Çok geçmeden Avrupa devletleri olaya müdahil oldular. B

im

^kaiçinde mahsur kalan ve birçok

insanın ölümüne neden olan komitecilerin kurtarılması için çalışmaya

başladılar. Özellikle Rusya'nın Osmanlı Devleti nezdindeki çalışma

ları sonucunda, isyancı komiteeller serbest bıralaldılar; ancak olaylar burada bitmedi. Osmarılı Bankası Baskını eyleminden sonra İstanbul genelinde çıkan çatışmalar, Ermeni komitecilerinin istedikleri hedefe ulaşmalarına imican sağlarken İstanbul'da var olan huzur ve sükunun .

bozulmasına da zernin hazırladı.

Bu konuda yazılmış çalışmalarda süreidi Ermeni Müslüman ça-

tışmasına diklcat çekilmiş; arşiv belgelerinde görülen Yahudiler konu- suna girilmemiştirı. Biz bu çalışmarnızda•1896 Olaylarında Yahudile- rin konumunu ve bu k~numun tarihi temellerini incelemek istiyoruz.

Olaylar sırasında Yahudileri Müslümaniarta birlikte olmaya sevkeden motivasyonu anlamak istiyoruz. Bu amaçla tarihte Yahudi-Ermeni

ilişkilerini inceledikten sonra, 1896 olaylarında Yahudilerin tavrına

gelmek istiyoruz.

• Doç. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, ademolmez@yahoo.com

1 Adem Ölmez, İstanbul Ermeni Olayları ve Yahudiler, İstanbul, Kurtuba,2010.

(3)

56 ADEMÖLMEZ

Tarih Boyunca Ermeni ve Yahudiler

Osf9anlı Devleti'nde yaşayan Yahudi ve Ermenilerin aralarında

ki ilişkileri anlayabilmek için bu iki milletin tarihlerine balanak ge- rekir. Yahudilerle Ermenilerin ·ilişkilerinin köklerini M.Ö. 8. Yüzyıla

kadar.gittiğini görebilmekteyiz. Asur kralı III. Tiglet-Pleser zama-

nında, Yahudiler üzerine düzenlenmeye başlanan seferler, II. Sargon zamanında da devam etmiş ve M.Ö. 722'de 27.000 Yahudi Asur'a bağlı dağlara sürülmüşlerdi. Ardından da MÖ. 586'da Babil Kralı Na- bukadnezar, Filistin bölgesinde egemenlik kurarak Yahudileri kuzeye sürmüştü. İşte bu olaylardan sonra, Yahudiler Kuzey Mezopotamya ve Doğu Anadolu'da Ermenilerin baskıları altında sıkıntılı bir hayat

yaşamaya başlamışlardı²•

Ermenilerle Yahudiler arasındaki bu sıkıntılı ilişki, Hıristiyanlı

ğın gelmesinden sonra, yeni ritüeller kazanarak daha da güçlen miştir.

Bilindiği gibi Yahudilerin }iz. İsa'ya son anlarında iyi davranmama-

ları, onu Kudüs Valisine şikayet etmeleri ve bu sılantılı ilişkiyi dini bir nefrete dönüştürmeleri bu tarihi düşmanlığın güçlenmesine neden

olmuştur. Bu inanç unsurlarına bir de Ermeni krallarının Yahudilere

karşı kötü davranması eklenince Ermeni Yahudi düşmanlığı daha da

artmıştır.

Ermenilerin baskısı altmda sılantılar içinde yaşayan Yahudiler, zaman içinde zenginleşerek M.S. 6. Yüzyıldan itibaren yaşadıklan

bölgede söz sahibi olmaya başlamışlardır. Bu gelişmede içlerinden temayüz eden bazı liderlerin çıkmasının da önemli katkısı oldu. 7.

Yüzyılda bölge Müslümanlarm eline geçince, Yahudiler Ermeniler- den topladıkları vergileri Müslümanlara vermek suretiyle durumlarını muhafaza etmişler; Emenller ise gün geçtikçe fakirleşmişlerdP.

Yahudilerle Ermeniler arasmdaki bu sorunlu ilişki, Yahudilerin Müslümanlara yaklaşmasın~ vesile olmuştur. İslam egemenliğinden

2 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Orta Doğu, Siyaset Savaş ve Diplomnsı, İstan

bul, Alfa Yayınları, 2004, s.36.

3 Ermeniler tarafindan köle olarak çalıştırılan Yahudiler, Ermeni kr:illarının baskılarından kurtulmak için kendilerini gizleyerek Ermeni gibi görünmüşle

rdir. Liderleri Pakarad Şarnpa'd:ın dolayı Pakraduni denilen bu Yahudiler, tarih boyunca Ermeni görünürnlü Yahudiler olarak tanımlanrnlardır. Ayrıntılı bilgi için bakınız: Ölmez, a.g.e., s.223-261.

(4)

1896İSTANBUL ERMENİ OLAYLARI ÜZERİNDEYAHUDiLERiN 57

ETKİSİ

önce Kudüs bölgesindeki Yahudiler, birkaç kez sürgüne gönderilmesi- ne rağmen, İslami dönemde huzur ve refah egemen olmuştur. Bölgede

yaşayan Yahudiler Roma, Bizans ve Haçlı dönernlerinde büyük sıkın

tı yaşarnalarına rağmen, Hz. Ömer, Selahaddin Eyyübi ve Osmanlı dönemlerinde huzur içinde yaşamışlardır⁴• Hatta ülke dışında zulüm·

gören Yahudiler, Osmanlı Devleti'ni bir sığınak gibi görerek başları

dara düştükçe sığınmışlardıı-5.

Ermeniler, Osmanlı Devleti'nin Yahudilere sıcak yaklaşan politi-

kalarını çoğu kez olumlu karşılamayarak, için için muhalefederini ko-

rumuşlardır. Bu tarihi nefretin toplumsal hayatta da belirli yansımala

rı olmuştur. Onlardan birisi de Ermenilerin Yahudiler için söyledikleri Hamursuz Bayramında hamursuz ekmeğine katıldığını düşündükleri

kan meselesidir. Ermeniler, Yahudilerin Hamursuz bayramında hamursuz ekmeğine Hıristiyan kanı kattıklarını zaman zaman ifade et-

mişlerdir.

Bu yönde ileri sürülen iddialarelan ilki Kanuni Sultan Süleyman .

zamanında olmuştur. 1530'da Amasya'da bir Ermeni ortalıktan kay-

bolmuş ve konu kadıya intikal etmiştir. Ermeni kadınlar, konu hak-

kında şahitlik ederek kaybolan Ermeni'nin Yahudiler tarafindan öl- dürülerek kanının hamursuz ekmeğine katıldığını söylemişlerdir. Bu iddia üzerine, olaya karışan Yahudiler yargılanmış ve şahiderio olayı doğrulaması üzerine asılmıştır. Bu olaydan bir süre sonra, öldürüldüğü

iddia edilen Ermeni, şehre geri dönmüş ve konunun yeniden açılma

sına neden olmuştur. Kanuni, bu gelişme üzerine Yahudilere verdiği cezanın aynısını Ermenilere de vererek cezalandırmıştır⁶•

4 Ermeniler ve Yahudiler Osmanlı Devleti'nin nüfus moz:tiğini oluşturan toplu-

luklardır. Osmanlı'nın farklılıkları bir arada ya~atabilcn özelliği, Müslümanların yanında diğer unsurların da ,rahatça hayadarını sürdürmelerine imkan sağlamıştır.

1906-1907 sayımlarına göre, Osmanlı Devleti'nde yaşayan 100 kişiden 74,2S'i Müslüman, 13,79'u Rum, 4,94'ü Ermeni, 1,21'i Yahudi ve 5,92'si diğer unsurlar- dan oluşuyordu.

S Bu fikir genellikle kabul gören bir yaklaşımdır. Galanti öıellikle Osmanlılar'ın

Yahudiler için nasıl sığınak haline geldiğini birçok örnekle anlatmaktadır (Avram G:ılanti, Türkler ve Yahudiler, İstanbul, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 1995).

6 Laçincr, Sedat: '51.rmenin's Jewish Specticizm n nd it s Jmpnct 011 Armenia-İS'mel Reln- lioıır", Armcn:ın Studies, İssue: 4, (December 2001-Jnnunry-February 2002), s.2;

Stanford J. Shaw, 'Tiıc Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York, New York University Press, 1991, s.91.

(5)

58 · ADEMÖLMEZ

Benzer bir iddia da 1865'de Kuzguncuk Hıristiyanları tarafindan or.taya atılmıştır. Bu iddiaya göre, bir Hıristiyan çocuğunun kaybolması üzerine, Yahudiler suçlanmıştır. Zamanın padişahı konu

hakkında ferman yayınlayarak, "millet-i merkume dem-i bejeriye 1öyle dursun hayvanat-ı saire kanının istimalinden bile men-ı kül/i ile memnu olm~ıyla haklarında bu vecihle vukua gelen isnadat ve izviyat müfteri- ya! kabilinden edüğünden millet-i merkumenin böyle beyhude şey için

tazip ve iz'a;larına cevaz gösterilmemesi" diyerek Yahudileri korumaya

çalışmıştır1.

Bu gibi örnekler, her ne kadar münferit vakalar gibi görünüyor ise de yüzyıllarca aynı topraklarda yaşayan iki topluluğun birbirlerine

karşı düşmanca bakmasına, birinin diğerine zarar vermek için fırsat kollamasına neden olmuştur. Bu çatışmalarda Osmanlı padişahları

ezilenden yana tavır alarak genellikle Yahudileri koruma yoluna git-

mişlerdir.

Osmanlı Devleti'nin fetihleri ve çöküşü sırasında da Yahudi-Er- meni nefretini belgeleyen olaylar yaşanmıştır. Osmanlı fetihleri sıra

sında Yahudiler Hıristiyanlara karşı Osmanlıları desteklemişlerdir.

Bu çerçevedeki örneklerden birisi de Rodos'un fethi sırasında ger-

çekleşmiştir. Osmanlılar Rodos'u 1521'de fethettikleri zaman, Hıris

tiyanların elinde sıkıntı yaşayan Rodos Yahudileri memnun olmuşlar

ve sıkıntılardan kurtulmuşlardı⁸• Osmaiılı zayıflayınca bu defa süreç tersine işlemiştir. Avrupalı devletler Osmanlı Devleti'ni işgal etmeye başlayınca, Müslümanlarla birlikte Yahudilere de saldırmışlardır.

Bu durum da doğal olarak Yahudilerin padişaha yakınlaşmasına ve Ermeniler ve diğer Hıristiyanlardan uzaldaşmasına neden olmuştur⁹•

Bu d~rumun örnelcierinden birisi, Yunan isyaru sırasında yaşan

mıştı. Osmanlı Devleti isyaru destekleyen Fener Rum patriği Grego- rios'u asınca, patriğin cenazesini asıldığı yerden sadrazarnın emriyle Yahudilerindirerek denize atrnışlardı .. Bu gelişme Hıristiyanların Ya- hudilere karşı besledikleri nefre*rini artırrnıştı¹⁰•

7 Bu konudaki farklı örnelder için bakınız: (Galanti, a.g.e., s.34-38).

8 Galanti, a.g.e., s.84-90.

9 Laçiner, a.g.e., s.3.

10 Galanti, a.g.e., s.84-90.

(6)

1896İSTANBULERMENİOLAYLARIÜZERİNDEYAHUDİLERİN 59 ETKİSİ

Yahudi Ermeni nefretini besleyen faktörlerden birisi de ekono- miktir. Osmanlı Devleti'nin son zamanlarında Yahudilerin zenginleş

melerine paralel olarak, yönetime yakınlaşmaları Ermeni ve Rumları rahatsız etmişti. Hatta Hıristiyanlar bazı Yahudi zenginlerine saldırı

lar düzenlemekten bile çekinmemişlerdi. Bu arada Avrupa devletleri , Osmanlı Devleti'ndeki Hıristiyanları destekleyince, Yahudilerin Os-

manlı Devleti'ne bağlanarak kendilerini güçlendirmekten başka çare- leri kalmamıştı. Yahudiler Osmanlı bürokratları ile kurduldarı dost- lutdar sayesinde kendi konurnlarını güçlendirme yoluna gittiler. Bu gelişmeler Ermenilerle Yahudileri' bürokraside ve mali sistem de de rekabet etmeye sevketti. Taraflar birbirlerini saraya sadık kalmamakla suçlayarak, Osmanlı Devleti nezdinde kendi konurnlarını güçlendir- me yoluna gittiler¹¹^.Bu durum Ermeni ve Yahudilerin devlet kurma fikrine ulaştıldarı 19. Yüzyılın son çeyreğine kadar devam etti.

Yahudilerin 1896 İstanbul Ermeni Olayİarına Karışması İstanbul Ermeni olaylarında Yahudilerin Ermenilere karşı tavır göstermesini, yulcandaki nedenlerle açılciamak mümkündür. Ağus-· tos 1896'da Osmanlı Bankası Baskınından sonra, olayların İstanbul geneline yayılınasında Yahudilerin önemli katkısı olmuştu. Osmanlı Banlcası olayından sonra, İstanbul'daki Müslümanlar da Ermeniler de galeyana gelmişti. Yer yer karşılıklı çatışmalar çıkarıyorlardıı²•

Osmanlı Bankası Baskınının gerçekleştiği 26 Ağustos 1896 öğ

leden sonra, Hasköy taraflarında Osmanlı Bankası Basicını ve Erme- niterin İstanbul'un muhtelif yerlerindeki eylemleri duyulmuştu. Hatta muhtelif milletlerden bir grup insan bölgedeki Ermeni esnafının dük-

lcinlarına saldırmak istemiş; ancak komiser Hüseyin Efendi müdaha- le ederek, saldırganlardan iki kiışiyi de tutuldamıştı¹³• Bu gelişmenin ardından Yenimahalle, Ş~demlilc ve Çıksalın taraflarındaki Ermeni

ll Laçiner, a.g.e., s.3.

12 Yahudilerin Ermeni olayiarına karışması durumu dış basında da yer almıştır.

Frankfurter Zeitung adındaki Alman gazetesine göre; İstanbul'da meskun bir

takım Yahudiler, baslon sonrasında çıkan olaylara katılmışlar ve bu olaylar sırasın

da Ermenileri katletmişlerdi. (Necmettin All<:ın, "Ermeni Teröristlerin Osmanlı Başkentindeki Terör Eylemleri ve Osmanlı Banl<:ısı Baskını: Günümüzdeki Terör Salclırılarıyla Bir Karşılaştırma", Ermeni AraJimna/arı 2. Tıirkiye Kongresi Bildi- 1'ileri, C: I, Ankara, ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayırıları, 2007, s., s.217).

·13 BOA., Y.PR.K.KOM., 9/21-14, (s.30),20 Cemaziyelevvel1314.

(7)

60 'ADEMÖLMEZ

evlerinde ve mezarlıkta gizlenmiş olan Ermeni Komiteciler, halk üze- rine rovelverlerle ateş etmeye başlamışlardı. Bu ateş sonucunda bir bahriye ônbaşısı ve bir Topçu Okulu haclernesi yaralanmıştı.

Bu çatışmaların duyulması üzerine, zaten Osmanlı Bankası Bas-

kınını duymuş ve heyecana gelmiş vatandaş, Ermeni saldırılarına kar-

şılık vermeye başladı. Karşılık vermeye başlayanlar, bölgeye dışarıdan

gelenler, Hasköy'de tuğla yapımında çalışan amele, hamal, kayıkçı ve

esnaftı. Bunların arasında "Kürder" ve "Yahudiler" de vardı. Bu ça-

tışmalar ile olaylar Galata'dan Kasımpaşa'ya kadar yayıldı. Ayaklanan halk, ellerine geçirdiği sopa, kazma, kürek sapı ve sandalye ayağı gibi malzemelerle Ermenilere karşılık vermeye başladılar. Daha sonra bu gruptan, özellikle Yahudi olanlar Ermenilerin evlerine girmeye başla

dılar. Olayı bastırmak için 13 polis, 130 bahriye ve 40 kara askerinden

oluşan takviye gücü bir saat içinde bölgeye intikal etti; ancak, sükUnet hemen sağlanamadı. İçlerinde Yahudilerin de bulunduğu kalabalığa

karşı olaya müdahale eden polis ve asker sayısının az olması olayın

hemen sonuçlanmasını önledi. Daha sonra olayların Yenimahalle, Ba- demlik, Çıksalın ve Hasköy'e yayılmasıyl~, sokalcların dar ve düzensiz

olması ve zamanın gece olması olayların daha da uzamasma neden oldu. Çatışmalar ertesi gün yani Perşembe sabahına kadar yaklaşık 12 saat sürdüı⁴•

Bu uzun süreli çatışmalar sırasında, b,irçok insan kaybedildi. Kay- bedilen 178 kişi arasında Ermeniler, Müslümanlar ve Yahudiler de

vardı. Humbarahane Hastahanesine gönderilen 8 yaralıdan 7'si Müs- lüman biri de Yahudi idi¹⁵^•Bu muhitte yani Yeni Mahalle, Bademlik ve Çıksalın bölgesinde 400 Ermeni evi ile 55 Ermeni dükkanı tahrip

edilmişti. Evler özellikle kapı, cam, çerçeve ve tahta kaplamalarından

tahrip edilmiştP⁶•

İlginç bir nokta da, evlere yönelik yağmalardır. Yahudiler, olaylar cereyan ede~ken uygun buldukları Ermeni evlerine girerek yağ

malamışlardır. Osmarılı güvenlik biri~erinin konu hakkında yaptık

lan araştırmada, Ermenilerden çalınmış malların Yahudilerjn elinde

14 BOA., Y.PRK.KOM., 9/21-14, (s.30),20 Cemaziyelewel1314.

15 Askeri Teftiş Komisyonu'nun raporunda bu maktullerin hangi millete ait olduğu tespit edilmeden "bilatefrik ve aceleden" kaldırıldığı yazmaktadır (BQA., Y.PRK.

KOM., 9/21-14, (s.30), 20 Cemaziyelewel 1314). · 16 BOA., Y.PRK.KOM., 9/21-14, (s.30),20 Cemaziyelewel1314.

J

(8)

1896 İSTANBULERMENi OLAYI.ARI ÜZERİNDE YAHUDİLERİN 61 ETKİSİ

bulunduğu tespit edilmiştir. Bu malların bir kısmı gece sokağa bıra

kılarak sorumluluktan kaçmak istenmiştir¹⁷• Osmanlı hükümeti Er- menilerin yağmadan kaynaklanan mağduriyetlerini gidermek için, Yahudilerin ve diğerlerinin ellerinde bulunan malları alarale Ermeni sahiplerine iade etmek zorunda kalmışlardır. Ayrıca, zarar görenlerin

.zararlarını tespit ederek onlara patrikhane vasıtasıyla para yardımı ya-

pılmasına karar verilmiştir. Bu konudaki zararların karşılanabilmesi

için Osmanlı hükümeti tarafından 1200 lira fon ayrılmıştı¹⁸•

Bütün bu olaylardan da anlaşılacağı gibi, Yahudilerin aktif olarak eylemiere girerek Ermenilere karşı mücadele etmesi, iki toplum ara-

sında ötedenberi var olan husumetlerin daha da derinleşmesine neden

olmuştur¹⁹•

~onuç

Ermeni komitecileri seslerini Batı kamuoyuna duyurabilmek için 19. Yüzyılın son çeyreğinde bir dJzi eylemler gerçekleştirmişlerdir:

Bu eylemlerinden birisi de Osmanlı Banlcası Baskınıydı. Komiteci- ler baskından sonra bütün İstanbul'u karıştıracak bir eylemler dizisi

planlamışlardı. Bu eylem planı uygulanınca Ermenilerden ve Müslü- manlardan birçok insan kaybedilmiş ve malları zarar görmüştü. Ey- lemler sırasında diklcat çeken bir nokta da Yahudilerin de eylemiere

iştirak etmesiydi. Bu çatışmalar sırasında Yahudiler, Osmanlı kolluk kuvvetleri ile aynı safta yer alarale Ermenilere karşı mücadele etmiş

lerdi. Yahudiler bu tavırlarıyla olayların daha da büyümesine ve uzun süre devam etmesine neden oldular.

17 BOA., Y.PRK.KOM., 9/2i-i4, (s.31), 20 Cemaziyel~wel i314.

18 BOA., Y.PRK.KOM., 9/2l-14, (s.30), 20 Cemaziyelewel 1314; Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olaylan Tarihi II, s.355.

19 İlerideki yıllarda Yahudilerin Tıirkleır'le birlikte hareket etmesi daha da artacaktır.

Özellilde İttihat ve Terakki Cemiyeri'nin çalışmalarında Yahudilerin önemli kat- kıları olmuştur. Bu arada bizim çalışmamızın sınırları dışında kalan bir konuyu belirtmekte yararvardıx. Ermenilerin 1914'den 1919'a kadar 2 milyon Müslüman' ı katleden Ermeni çetelerinin binlerce Yahudi'yi de katiettiği iddia edilmiştir. Hat- ta İsrail• in Washington Büyükelçiliği eski müsteşarı Lenny Ben-David, İsrail hükümetini bu konuda dikkatli olmaya çağıxarak, Ermeni soykırımını tanıma

masını istemiştir. Ermeniler tarafından katledilen Yahudi sayısının kesin olma- malda birlikte 10.000'i bulabileceğini belirtmiştir (Lenny Ben-David, "Turkey and Armenia: WhatJews should do",Jerusalem Post, 4 Eylül2007).

(9)

62 'ADEMÖLMEZ

KAYNAKÇA

Arşiv B~lgeleri

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA): Y.PRK.KOM.: 9/21-14.

Kaynak Eserler

Alkan, Necmettin, "Ermeni Teröristlerin Osmanlı Başkentindeki Te- rör Eylemleri ve Osmanlı Bankası Baslanı: Günümüzdeki Terör

Saldırılarıyla Bir Karşılaştırma", Ermeni Araştırmaları2. Türkiye Kongresi Bildirileri, C: I, Ankara, ASAM Ermeni Araştırmaları

Enstitüsü Yayınları, 2007, s.209-223.

Arı, Tayyar, Geçmişten Günümüze Orta Doğu, Siyaset Savaş ve Dip/o- ması, İstanbul, Alfa Yayınları, 2004.

Aydın, Mustafa, "Ermenileri Yöneten Yahudiler", Aksiyon, Sayı: 591, 3 Nisan 2006.

Dabağyan, Levon Panos, Emperyalistler Kıskacında Ermeni Tehciri, İs- tanbul, IQKültür Sanat Yayıncılık, 2007. ·

Galanti, Avram, Türkler ve Yahudiler, İstanbul, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 1995.

Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, C: I-Il, Ankara, Başba

kanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1998.

Laçiner, Sedat, ·~menia's Jewish Spect~cizm and its İmpact on Ar- menia-İsrael Relations", Armenan Studies, İssue: 4, (December 2001-January-February 2002).

Lenny Ben-David, "Turkey and Armenia: WhatJews should do",je- rusa/em Post, 4 Eylül2007.

Ölmez, Adem, İstanbul Ermeni Olayları ve Yahudiler, İstanbul, Kur- tuba Yayınları, 2010.

Shaw, S tanford J., The ]ews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York, New York University Press, 1991.