END 307 İŞBİLİM. 4.Hafta Çalışma türleri, İş ve enerji tüketimi. Dr. Öğr. Üyesi Elif Nebati

END 307 İŞBİLİM

4.Hafta

Çalışma türleri, İş ve enerji tüketimi

Bilgileri almak ve işlemek. Gerekiyorsa tepki göstermek

Bilgileri almak ve işlemek. Başka

bilgilere dönüştürmek ve iletmek.

Bilgi üretmek ve gerekiyorsa iletmek.

Duyu organları (kaslar).

Duyu organları

"zihinsel yetenek".

Duyu organları

"zihinsel yetenek".

Bağlantı Kurucu Yartıcı Çalışma

Çalışmanın Karakteristiği ve Bireyden Beklenen

Kas gücü sarfı,

genellikle mekanikteki anlamıyla "iş", yani cisimlerin kas gücüyle hareket ettirilmesi.

Belirli kesinlikte el ve kol hareketleri

yapmak. Bunlar için saredilecek kuvvet değerlendirme açısından önemli değildir.

Çalışmanın

Gerektirdiği Organlar ve/veya yetenekler

Kaslar, lifler, kan dolaşımı, solunum, iskelet

Kaslar, lifler, duyu organları

Çalışmanın Türleri Kassal Çalışma Sensomotorik Çalışma Tepkisel Çalışma

ÇALIŞMA BİÇİMİ BEDENSEL AĞIRLIKLI ÇALIŞMA ZİHİNSEL AĞIRLIKLI ÇALIŞMA

Çalışmanın Niteliği Kuvvet Üretme ve Verme Bilgi İşleme ve Üretme

ÇALIŞMA TÜRLERİ

İşler ve Bedensel / Zihinsel Bileşenleri.

Yöneticilik Çeviri Tasarım

Bedensel Bileşen

Zihinsel Bileşen Taşıma

Montaj Araç sürme Programlama

 Bedensel ağırlıklı çalışmada, kalp ve kan dolaşım sisteminin desteğinde özellikle kasların çalışması söz konusudur.

 Zihinsel ağırlıklı çalışma, insanın bilgi (enformasyon) almasını, bunları işlemesine ve ürettiği bilgileri insan-makina sisteminin diğer öğelerine aktarmasını içerir. Zihinsel ağırlıklı çalışmada duyu organlarının, zihinsel yeteneklerin ve az ölçüde kasların veya tamamen zihinsel yeteneklerin kullanılması söz konusudur

Bedensel Ağırlıklı Çalışma

Malzemelerin, aletlerin, donanımların taşınmasını da içerisine alan bu tür faaliyetler fiziksel ya da kas gücüne dayalı çalışma olarak ta adlandırılmaktadır.

Bedensel ağırlıklı işler dört ayrı grupta ele alınmaktadır;

1) Statik durma işi

2) Statik tutma işi

3) Ağır dinamik iş

4) Tek yanlı dinamik iş

Statik durma işi - Statik tutma işi

Statik durma ve statik tutma işlerine genellikle bir arada rastlanır ve bu tür çalışma sırasında kaslar, bir dış kuvvete karşı uzun süre kasılmış olarak kalırlar. Bu süre içerisinde, insanın kol ve bacakları da hareketsiz olacağından, kaslar çabuk yorulur.

Uzun süreli statik çalışma, insan vücudu üzerinde kalıcı zararların önlenmesi bakımından önemlidir - Uygun çalışma ve dinlenme süreleri uygulanmalıdır.

- Vücuda statik duruşları minimize edecek şekilde pozisyon verilmelidir.

Ağır dinamik iş - Tek yanlı dinamik iş

Ağır dinamik işler, büyük kas gruplarının kullanıldığı ve daha fazla enerji dönüşümüne yol açan işlerdir. Eğer çalışma sırasında toplam kas kütlesinin küçük bir kısmı harekete katılıyorsa, tek yanlı dinamik işten söz edilir.

Bedensel ya da kassal ağırlıklı yüklenmeler günümüzde mevcut ölçme teknikleri ile büyük ölçüde sayısallaştırılabilmektedir. Ancak enformasyon işlemeye dayalı zihinsel faaliyetlerin yol açtığı yüklenmeleri belirlemek oldukça zordur.

Dinamik ve Statik Çalışma Durumları

Dinamik çalışmada, kasılmalar ve gevşemeler değişmektedir.

Statik çalışmada ise, kan dokusu devamlı olarak kasılmış olan kas tarafından sıkıştırılır.

Çalışma Fizyolojisi

İnsanlardaki (ve diğer canlılardaki) hücre, doku ve organların işleyişini inceleyen bilim dalı

"fizyoloji" dir.

İş fizyolojisi: iş ve çalışma çevresinin etkileri sonucunda, insan üzerinde oluşan yüklenmelerdir.

Çalışma esnasında da meydana gelen kaçınılmaz etkilere karşı, insan organizmasının fiziksel ve kimyasal dengesini korumaya yönelik bu mekanizma homeostazi olarak adlandırılır.

Çalışma esnasında insanda meydana gelen temel fizyolojik tepkimeler

;

Solunum Sistemi: Çalışma esnasında ek oksijene ihtiyaç duyulur. Dinlenme halinde gereksinim duyulan oksijen miktarı 0.5 litre/dakika ‘nın altında iken, çalışma esnasında bu değer 5 litre / dakika ya kadar çıkabilir.

Kalp Dolaşım Sistemi: Çalışma esnasında kasların ihtiyaç duyduğu oksijeni, kalp damar sistemi yoluyla ulaştırılır.

Kaslar için gereken ek oksijen ihtiyacının sağlanabilmesi için daha fazla kan gitmesi gerekir. Bu iki şekilde sağlanabilir

Dinlenme esnasında pompalanan kan miktarı 5 lt/dk.

İken, ağır çalışma sırasında 25 lt/dk kadar çıkabilmektedir.

Çalışma esnasında insanda meydana gelen temel fizyolojik tepkimeler;

Gereksinimler ve bunların kalp dolaşım sistemi üzerine yaptığı baskılar sonucunda kanın vücudun çeşitli organlarına dağılımı da farklılaşır. Dinlenme halinde iken kanın %15 ila %20'si kaslara giderken çalışma esnasında bu oran %75 ila

%79'a ulaşır. Beyine, böbreklere ve sindirim sistemine giden kan miktarı ise, önemli

ölçüde azalır .

Çalışmanın İnsan Etkileri: Yüklenme ve Zorlanma

Yüklenme, iş sisteminin insan üzerinde yarattığı etkiler bütünü olarak tanımlanmaktadır.

İş zorlanması ise, iş yüklenmesinin kişi üzerindeki etkilerini ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bu etkiler, bireyin özelliklerine ve performans yeteneklerine bağlı olduğundan, aynı iş yüklenmesi altındaki iş zorlanması, insandan insana farklılıklar gösterecektir.

İŞ VE ENERJİ TÜKETİMİ

İnsanlar yaşamak ve iş yapabilmek için gerekli enerjiyi besinler yoluyla alırlar. Yiyeceklerden alınan ve günlük yaşamda tüketilen enerji hesaplanabilir. Bu enerjinin ölçüm birimi

kilokaloridir (Kcal).

İnsan gün boyunca;

- Yaşama payı: Esas enerji (EE)

- Serbest zaman payı: Serbest zaman enerjisi (SZE) - İş payı : İş enerjisi (ZE)

olmak üzere üç farklı türde enerji harcamaktadır.

Yaşama payı (Bazal metabolizma )

Yaşantının hareketsiz bir şekilde devamını sağlamak amacıyla harcanan enerjidir.

Bazal metabolizma, insan vücudunun tam istirahat halinde, ruhsal uyarıcılardan uzak,

16 – 25°C sıcaklıkta

Gerekli olan yaşama payı enerjisinin miktarı, kişinin ağırlığına, yaşına, boyuna ve cinsiyetine göre değişkenlik göstermektedir.

Yaşama payı (Bazal metabolizma )

•

Bazal metabolizmada temel çevrim için harcanan enerjinin organlara dağılım oranları aşağıdaki gibidir:

•

iskelet kaslarında %26 , karaciğerde %26 , beyinde %18 , kalpte %9 , böbreklerde %7 , diğer organlarda %14

Bazal metabolizma ölçüleri için, aşağıdaki koşulların sağlanması gerekir:

1) Tam istirahat hali

Yaşama payı (Bazal metabolizma )

Hesaplama aracımızda kullanılan formül Harris Benedict denklemidir. Gerçek değerlere en yakın sonuçlar verdiğinden uzmanlar tarafından en çok kullanılan hesaplama yöntemidir. Harris Benedict haricinde , Schofield denklemi, WHO (dünya sağlık örgütü) BME formülü gibi yöntemler de bulunmaktadır.

Elde edilen değerin büyüklüğü, metabolizma hızının düzeyini göstermektedir.

Harris ve Benedikt temel çevrim (bazal metabolizma) için bağıntılar;

Yaşama payı (Bazal metabolizma )

Örnek: 30 yaş, 70 kg, 170 cm boy

Erkek için; TÇ : 280 + 21.170+58.70-28.30=280+3570+4060-840=7070

TÇ : Temel Çevrim (kJ/gün) B : boy (cm);

m: ağırlık (kg);

Y: yaş (yıl)

1cal=4.184joule

Serbest zaman payı



İnsanlar uyanık kaldıkları süre içerisinde, çalışma dışında hareket etmeden duramayacakları için bir miktar enerji harcayacaklardır. Bu enerji, serbest zaman payıdır.



Serbest zaman payı mutlak istirahat ve çalışma zamanı dışında vakit geçirme şekline bağlı olarak, farklılık göstermekle birlikte uygulamada, insanların

uyanık oldukları müddetçe ağırlıklarının her kilogram için saatte 0.6 Kcal enerji harcadıkları kabul edilir.



Yani, 16 saat uyanık olan 70 kg ağırlığındaki bir erkek için serbest zaman payı

için,

İş payı

İş için harcanan enerji olarak tanımlanmaktadır.

İş payı enerjisi yapılan işin özelliklerine, her bir hareketin tekrar sayısına bağlı olarak değişkenlik göstermekte ve işin yapıldığı süre içinde alınan vücut pozisyonları, duruş ve oturuş şekilleri nedeniyle bir ek enerjiye gereksinim duyulmaktadır.

Çeşitli işlerde enerji gereksinimleri

Günlük Enerji Gereksinimi

Günlük enerji gereksinimini belirlemek için, iş başında harcanan enerjiye ek olarak iş dışındaki etkinlikler için de gerekli olan enerji gereksiniminin saptanıp iş başındaki enerjiye eklenmesi gerekir. Günlük gerekli enerji;

• E= I + S + U

• eşitliğinden yararlanarak hesaplanmalıdır.

• Bu eşitlikte;

• E : günlük enerji miktarı

• I : işbaşındaki gerekli enerji miktarı

• S : Serbest zamanda gerekli enerji miktarı

Enerji Gereksinim Tabloları

Çeşitli iş ve pozisyonlarda enerji gereksinimi

Uyku-dinlenme 1.2 kCal

BESLENME

Çalışma hayatında enerji sarfı ve buna bağlı olarak beslenme verimlilik açısından büyük önem taşır.

İşlerin çeşitliliği farklı miktarlarda enerji gerektirdiğinden, çalışanlar bu özelliğe uygun beslenmelidir. 1400 – 2100 kcal/gün arasında değişebilen bazal metabolizma gereksinimine iş başında fiziksel çaba sonucu harcanan enerji ilave edilmelidir.

Enerji ihtiyacı yaş, cinsiyet, vücut ağırlığı, boy ve fiziksel aktivitelere bağlı olarak değişmektedir.

BESLENME

Örneğin, oturarak çalışan bir sekreter için 1.3 kCal/kg ilave enerji yeterli olurken, yüzme ve futbol gibi daha ağır bir faaliyet için 8.0 – 8.4 kCal/kg arasında ilave enerjiye gereksinim duyulmaktadır. İşin güçlük derecesine göre ilave edilecek günlük enerji miktarının; hafif işler için 0 – 500 kCal, az ağır işler için 500 – 1000 kCal, orta ağır işler için 1000 – 1500 kCal, ağır işler için 1500 – 2000 kCal ve çok ağır işler için de, 2000 – 2500 kCal olması yeterli görülmektedir.

Kişinin günlük enerji tüketimine bağlı olarak enerjinin aşağıdaki şekilde alınması önerilmektedir.

• Kahvaltı %25

• Kahvaltı-öğle arası %10

ENERJİ TÜKETİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER

• Çalışma yöntemi: İşin yapılış biçimi enerji tüketimini etkileyen faktörlerin başında gelir. En uygun yöntem ağırlık merkezini en az etkileyecek dengeli bir vücut konumuyla yapılacak çalışmadır.

Farklı yük taşıma biçimleri ve enerji tüketimi

ENERJİ TÜKETİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER

Çalışma pozisyonu: Faaliyetlerin gerçekleştirilmesi sırasındaki vücut pozisyonu enerji tüketimini etkileyen diğer bir faktördür.

Yerden hafif nesneleri toplama işi için, farklı pozisyonlar ve enerji gereksinimleri

ENERJİ TÜKETİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER

Çalışma Temposu: İşin yapılış hızı ya da temposu enerji tüketimini etkileyen bir başka faktördür. İşin belli bir tempoda önemli bir fizyolojik zorlanma olmaksızın uzun süre yapılabildiği bilinmektedir.

Alet Tasarımı: Çalışma sırasında kullanılan aletin özellikleri de enerji tüketimi ve aynı zamanda yapılan iş miktarını etkileyen bir husustur.

Zihinsel Ağırlıklı Çalışma

Teknolojinin gelişmesiyle birlikte çalışma ortamlarında fiziksel ağırlıklı işlerin yerini zihinsel ağırlıklı işler almaya başlamıştır. Zihinsel ağırlıklı çalışma bilgiye dayalı çalışma olarak da adlandırılır.

Fiziksel çalışma biçimine daha çok fabrika ortamlarında ve tarım sektöründe rastlanırken, bilgiye dayanan çalışma biçimlerine daha çok hizmet sektöründe ve bürolarda rastlanmaktadır.

Bilgi insanın dış çevresinden veya kendi bünyesinden gelen uyarı ve sinyallerin işlenmesi ile elde edilir. Bu süreçte yer alan temel fonksiyonlar algılama

Zihinsel Ağırlıklı Çalışma

Çevresel Uyarılar ve Algılama:

• Dinamik veriler zaman içerisinde değişen sinyal ve uyarılardır. Örn, Kırmızı- sarı- yeşil şeklinde değişen trafik ışıkları, araçların hız göstergeleri, radar ekranları, sıcaklık gösteren termometreler bu tür verileri türeten göstergelerdir.

• Statik veriler ise, zaman içerisinde (en azından belirli zaman süresince) değişmeyen verilerdir. Yazılı ya da basılı alfa sayısal (harf ve sayılardan oluşan) bilgiler, trafik levhaları, şemalar, grafikler

Zihinsel Ağırlıklı Çalışma

Karar verme: Karar verme bilgi işleme sürecinin en önemli aşamasıdır ve seçenekler arasından seçim yapma olarak tanımlanabilir.

Karar verme sürecinde de 3 durum olabilir;

- Belirlilik ortamında karar - Risk ortamında karar

- Belirsizlik ortamında karar

Zihinsel Ağırlıklı Çalışma

Bellek: Hafıza olarak ta bilinen bellek insanın geçmiş deneyim ve bilgilerini zihinde tutma yeteneğidir.

-Kısa süreli bellek: bilgiyi sadece birkaç saniye tutabilen, kapasitesi sınırlı -Uzun süreli bellek: bilgi saklama yeteneği göreceli olarak sınırsız

Zihinsel Ağırlıklı Çalışma

Zihinsel yorgunluğu açıklamak içinde, zihinsel iş yükü terimi kullanılmaktadır.

Zihinsel iş yükünün nasıl ölçüleceği konusunda yaygın olarak kullanılan ve benimsenmiş bir metot yoktur.

ÇALIŞMA VE PERFORMANS

Bir amacı belirli standartlara uygun olarak gerçekleştirmeye yönelik faaliyetlerin sonucu performans olarak tanımlanmaktadır.

Performansa konu olan faaliyetler gözlemlenebilir davranışlar (yapılan işler, hareketler) olabildiği gibi gözlemlenemeyen zihinsel süreçleri de kapsayabilir(problem çözme, karar verme, planlama, yorumlama vb.)