Bilişsel Dilbilim Temel Kavramlar

Bilişsel Dilbilim Temel Kavramlar

05.04.2018

Bilişsel dilbilim

Dirk Geeraerts (2006) A rough guide to cognitive linguistics

• Bir temel ilke dört eğilim

• En temel ilke dilin ANLAMla ilgili olduğudur!

Genel ilkeler

1. Dilsel anlam bakış açısına göre belirlenir

• Anlam dünyanın nesnel yansıması değil, dünyayı biçimlendirmenin yolu

• Dünyaya bir bakış açısı sunar

• Bunu anlamanın yolu dilsel ifadelerdeki uzamsal bakış açılarıdır

• Bisiklet evin önünde

• Bakış yönü

• Bisiklet evin arkasında

• Evin konumu

Genel ilkeler

2. Dilsel anlam dinamik ve esnektir

• Anlam değişir

• Anlam dünyamızı biçimlendirir

• Daha az tipik olan kategoriler – aile benzerliği

• Kuş?

Genel ilkeler

3. Dilsel anlam ansiklopediktir

• Anlam zihinde bağımsız bir modül, tüm deneyimlerimizi yansıtır

• Sadece zihni değil, bedeni olan varlıklarız

• Dünya deneyimimizi etkiler

• Evin önü/arkası

• Kültürel ve toplumsal kimlik

• Dil kimliğimizi açığa çıkarır

• Kültürel deneyimi içerir

Genel ilkeler

4. Dilsel anlam kullanıma ve deneyime dayalıdır

• Anlam deneyimsel temellidir

• Dilbilgisinde de kullanıma bağlı bir model kabul edilir

Bilişsel dilbilim

• Bilişsel anlambilim

• Dilbilgisine bilişsel yaklaşımlar

Bilişsel anlambilim

Bilişsel anlambilim

• Deneyim, kavramsal sistem ve dille kodlanan anlamsal yapı arasındaki ilişkiyi araştıran alan

• İnsan zihnini anlambilimi kullanarak modellemeyi

hedefler

Dilbilgisine bilişsel yaklaşımlar

Dilbilgisine bilişsel yaklaşımlar

• Kendi başına zihnin doğasını incelemekten çok dil sitemini (zihinsel dilbilgisi) modellemeye odaklanır

• Bunu yaparken bilişsel anlambilim çalışmalarının vargılarına dayanır.

• Bu da dilbilgisine bilişsel yaklaşımlarda merkezde anlamın olduğunu gösterir.

Temel Eğilimler

Allwood ve Gardenförs (1999) Some Tenets of Cognitive Semantics

• Anlambilimin iki yaklaşımı:

• Gerçeğe dayalı/formal

• Bilişsel

Temel eğilimler

• Formal anlambilim

• Diller gerçeklik dünyalarıyla etiketlenir

• Tümcelerin “doğruluk koşulu”

• Adlar – nesneler

• Yüklemler – nesne setleri

• Tümce anlamı – önermedir

• Önerme – bir tümcenin doğruluk değeri alabileceği olası dünyalar

Temel eğilimler

• Bilişsel anlambilim

• İfadelerin anlamı zihinseldir.

• Zihinsel varlıklar

• Dilsel ifadeler bilişsel yapıyla etiketlenir

Bilişsel dilbilimin altı ilkesi

1. Anlam bir bilişsel modeldeki kavramlaştırmadır (olası dünyalardaki doğruluk koşulları değil)

2. Bilişsel modeller algısal olarak belirlenir (anlam algıdan bağımsız değildir) 3. Anlamsal öğeler uzamsal ya da topolojik nesnelere dayanır (bir kurallar

sistemine dayalı olarak birleşen sembollere dayalı değil)

4. Bilişsel modeller birincil olarak imge şematiktir (önermesel değil). İmge şemaları, metaforik ve metonimik işlemlerle aktarılır (bunlar geleneksel anlamda istisnalar olarak adlandırılır)

5. Anlambilim sözdiziminin öncülüdür ve kısmen sözdizimini belirler (sözdizimi anlambilimden bağımsız biçimde belirlenemez)

6. Kavramlar prototipik (öntipsel) etkiler gösterir (gerekli ve yeterli koşullar gibi Aristo dayalı görüşler yerine)

Altı temel ilke

1. Anlam bir bilişsel modeldeki kavramlaştırmadır

Olası dünyalardaki doğruluk koşullarıdır!

• Temel slogan: anlam zihindedir!

• Anlam;

• Dildeki ifadeler – zihinsel varlıklar arasındaki eşlemeler

• Doğruluk koşullarını belirlemeye gerek yok

• İkincil derecede önem taşır. Çünkü doğruluk, zihinsel yapıyla dünya arasındaki bir durumdur.

• ANLAM DOĞRULUKTAN ÖNCE GELİR

Altı temel ilke

2. Bilişsel modeller algısal olarak belirlenir

Anlam algıdan bağımsızdır!

• Anlam algıya dayalıdır.

• Formal anlambilimde anlam dil ve dış dünya(lar) arasındaki bir eşleme/etiketleme

• Algıyla ilgisi yoktur.

Altı temel ilke

3. Anlamsal öğeler uzamsal ya da topolojik nesnelere dayanır

Anlam bir kurallar sistemine dayalı olarak birleşen sembollere dayalıdır

• Kavramsal düzen geometrik ya da uzamsal yapılara dayanır.

• Langacker (1987) “alanlar”

• Temel alanlar (basic domains) kavramsal potansiyelini ya da sunumsal alanları gösterirler

• Örneğin; “zaman” ve “uzam” temel alanları

• İki ya da üç boyutlu kavrama

• Renkler

• Farklı duyularla ilişkili kavrama

Altı temel ilke

4. Bilişsel modeller birincil olarak imge şematiktir.

İmge şemaları, metaforik ve ad eksiltmeli işlemlerle aktarılır

Önermeseldir. Metafor ve ad eksiltme istisnalardır

• Anlamın temel taşıyıcıları imge şemalarıdır

• İçsel bir uzamsal yapıları var

• “kap”, “yol”, “güç”

• Lakoff ve Johnson (1987)

• Kinestetik (harekete dayalı) deneyim

• Metafor ve ad eksiltme formal anlambilim kuramlarında stilistik özellikleri olan, göz ardı edilen bir durum

• Bilişsel anlambilimde temel işleve sahip

Altı temel ilke

5. Anlambilim sözdiziminin öncülüdür ve kısmen sözdizimini belirler

Sözdizimi anlambilimden bağımsız biçimde belirlenemez!

• Chomsky (1957) ve sonrası

• Dilbilgisi bir dizi kurallarla betimlenen, kuralların dilsel ifadelerin anlamından bağımsız belirlenebildiği formal bir hesap

• Anlam ikincil ve bağımsız olarak eklenebilen bir dizge (ve kullanım)

• Bilişsel dilbilimde, anlam birincil bileşendir.

• Anlamsal şemaların yapısı bu yapıları sunacak olası dilbilgilerine sınırlılıklar koyar.

• Örneğin zaman (tense)

• Doğrusal bir süreç biçiminde algılanan kültürlerde

• Dairesel yapısı olan ya da zamana uzamsal yapılar verilemediği kültürlerde

• Geçmiş ve gelecek arasında anlamlı bir ayrım yapılamaz.

• Farklı zaman (tense) yapısı

Altı temel ilke

6. Kavramlar prototipik (öntipsel) etkiler gösterir Kavramların gerekli ve yeterli koşullar listesi bulunmaktadır (Aristo dayalı görüşler ⁾

• Bilişsel psikoloji  prototip kuramı

• Bilişsel anlambilim, kavramların prototipik etkilerini araştırır

Genel kabuller

Evans ve Green (2006), An Introduction to Cognitive Linguistics

1. Genelleme

İnsan dilinin tüm özelliklerine uygulanabilen genel ilkeler Dilin ortak yapılandırma ilkeleri

Dilde ortak özelliklere odaklanır Modüller ve alt sistemler?

Örn: anlamsal, sözdizimsel, biçimbilimsel ve sesbilimde “prototipik etkiler”

Kategorileme , çokanlamlılık, metafor

Genel kabuller

2. Bilişsellik

Başka disiplinlerin dil için zihin ve beyin hakkında sunduğu bilgilerden yararlanır

• Dikkat

• Kategorileme

• Metafor

Bilişsel anlambilim

Evans (2007: 99), Evans, Bergen & Zinken (2007) 4 temel varsayımı bulunmaktadır

1. Kavramsal sistem beden deneyimlerine dayanır (embodied cogniton thesis)

2. Anlamsal yapı kavramsal yapıdır 3. Anlam sunumu ansiklopediktir

4. Anlam yapılanması kavramlaştırmadır

Genelleme ve bilişsellik kabullerinin çıktılarıdır

Bilişsel anlambilim

1. Kavramsal sistem beden deneyimlerine dayanır

• Beden deneyimi

• Dünyayla ve dış gerçeklikle etkileşimin temelindeki kavramsal düzenlemenin doğasını anlatma çabasıyla ortaya çıkar

• Kavramsal düzenin doğası beden deneyimlerine dayalıdır

Bilişsel anlambilim

• Dış gerçekliği beden deneyimlerimizin izin verdiği kadarıyla algılarız

• Renklerin algılanması

• İnsanların 3 renk kanalı var

• Tavşanların 2 renk kanalı var

• Japon balıklarının, güvercinlerin 4 renk kanalı var

• Çıngıraklı yılan kızıl ötesi renkler

• Kapalı bir odadaki bir adam

• Sınır işareti ilkeleri – iç, sınır, dış

• İçerme; sınır işareti ilkelerinin sonucu

• İnsan vücudunun özellikleri

Bilişsel anlambilim

2. Anlamsal yapı kavramsal yapıyı yansıtır

• İkisi aynı şey değildir

• Dil doğrudan dış dünyadaki varlıklara değil, konuşucunun zihninde var olan kavramlara gönderimde bulunur

• Anlamsal yapı

• Sözcük ve diğer dilsel birimlerle çağrışan anlamlar

• Kavramsal yapı

• Kavramların yapısı dilde sunulmak zorunda değildir

• Burnumuz ve dudağımız arasındaki bölüm?

Bilişsel anlambilim

3. Anlam sunumu ansiklopediktir

• Sözlük anlamı

• sözcüklerin ve sözlüksel kavramların düzenli bir biçimde paketlenmiş anlam demetleri

• Ansiklopedik anlam

• belli bir kavram ya da kavramsal alanla ilgili bilgi depolarıdır

• Dikkat et Ayşe, kocan bu aralar bekar!

Bilişsel anlambilim

• Sözcüğün uzlaşımsal anlamı, anlam yapılanması sürecinde bir yönlendirici

• Sözcenin bağlamı karşısında uygun yorum seçilir (5) a. The child is safe.

b. The beach is safe.

c. The shovel is safe.

Bilişsel anlambilim

4. Anlam yapılanması kavramlaştırmadır

• Dil sözcükler ve diğer dilsel birimler anlamın yapılanması için yönlendirici

• Anlam, dil tarafından paketlenen “ayrık” bir özellik değil, bir

“süreç”tir.

Bilişsel anlambilim

• Anlam yapılanması ansiklopedik bilgiye dayanır;

• Kavramsal yapı düzenleme ve paketlemenin belli özellikleriyle ilişkili “çıkarımlama stratejileri” içerir.

• Fransa’da olsaydı Bill Clinton Monica Lewinsky ile olan ilişkisinden zarar görmezdi.

• If Clinton were the Titanic, the iceberg would sink.

• Karşı olgusal (counterfact)

• Conceptual Blending Theory – Fauconnier ve Turner

(2002)

Temel ilkeler - özet

• Kavramsal yapı vücut deneyimlerine dayanır

• Kavramsal organizasyonun doğası vücut deneyimlerine dayanır

• Anlamsal yapı kavramsal yapıyı yansıtır

• Anlamsal yapı (sözcükelr ve diğer dilsel birimlerle uzlaşımsal olarak çağrışan anlamlar) kavramlarla denktir

• Anlam sunumu ansiklopediktir

• Sözcükler (ve diğer dilsel birimler) belli kavramlarla ilişkili geniş bilgi depolarıdır

• Anlamı yapılandırmak kavramlaştırmadır

• Dilsel birimler bir dizi bilişsel işlem için yönlendirici görevi görür.

Kavramlaştırma art alan bilgisinin kullanıldığı dinamik bir süreçtir

Bilişsel anlambilimin temel inceleme alanları

İmge şemaları

• Kavramsal yapı doğrudan doğruya beden deneyimlerine bağlıdır

• a. Hisselerin payları hızla yükseliyor.

b. Ali sınavda en yüksek notu aldı.

c. Mortgage oranları düştü.

d. Enflasyon hızla artıyor.

MIKTAR-DIKEY YÜKSELTI

MIKTAR DIKEY YÜKSELTIDIR, FAZLA OLAN

YUKARIDIR

KAP imge şemasının , durumlar soyut kavramsal alanına metaforik yansıması

• Bu evi almak için çok sıkıntıya girdik.

• Depresyondan çıkamadım bir türlü!

• Sporun etkisiyle hızla forma giriyorum.

• Kazadan bir ay sonra komadan çıkabildi.

İmge şemaları

• Dünyayla etkileşimimiz ve dünyayı gözlemlememizden ortaya çıkan soyut kavramsal sunumlar

• KAP

• YOL

• PARÇA-BÜTÜN

• GÜÇ

• BAĞ

• MERKEZ-ÇEVRE

• YUKARI-AŞAĞI

Bilişsel anlambilimin inceleme alanlari

Ansiklopedik anlambilim/Çerçeve anlambilimi

• Fillmore (1982)

• Çerçeve anlambilimi

• HIRSIZLIK çerçevesi

• “çalmak”, “soymak”

• Şu rolleri içerir: (1) HIRSIZ (2) HEDEF (soyulan kişi ya da yer) (3) EŞYALAR (çalınan)

• Soymak: HIRSIZ ve HEDEF

• Çalmak: HIRSIZ ve EŞYALAR

Bilişsel anlambilimin inceleme alanlari

a. Adam zenginleri soydu (paralarını).

<HIRSIZ HEDEF eşya>

b. Adam zenginlerin paralarını çaldı.

<HIRSIZ hedef EŞYA>

a. *Adam parayı soydu.

b. *Adam zenginleri çaldı.

Sözcük anlamına ilişkin bilgi, karmaşık bilgi ağları gerektirir.

Bilişsel anlambilimin inceleme alanları

Kategorileme ve ideal bilişsel modeller

• Bilişsellik ilkesinin bir ürünüdür

• İnsan bilişine ait bir yetenek

• Prototipler (Rosch)

• Kuş

• İdeal Bilişsel Modeller (Lakoff)

• Bekar – EVLİLİK ideal bilişsel modeliyle açıklanır

• Bekarlar evlenmeyen yetişkinlerdiri evlenebilirler

• Bekar – KATOLİKLİK ideal bilişsel modeli

• Papazlar evlenmez

Metafor ve ad eksiltme

Bilişsel anlambilimin inceleme alanlari

Sözcük anlamı ve çokanlamlılık

• Sözlüksel öğelerin birden fazla anlamı vardır

• Anlamlar ilişkiliyse çokanlamlılıktan söz ederiz

• Örn: “üzerinden”