Bilişsel Dilbilim Temel Kavramlar ve İlkeler

Bilişsel Dilbilim

Temel Kavramlar ve

İlkeler

Bilişsel dilbilim

• Bilişsel dilbilim, 1980’li yıllardan sonra ortaya çıkan bir dilbilim ve bilişsel bilim okuludur/ekolüdür.

• Dilin ve zihnin çalışılması sürecinde;

• anlamın rolüne

• kavramsal süreçlere

• beden deneyimlerine

• ve bunların birbirleriyle nasıl kesiştiklerine önem verir.

Bilişsel dilbilim

• Dil dil içindir.

• Sistematiklik

• Dilin yapısı

• İşlevleri

• Düşünce örüntüleri.

• Kavramlaştırma örüntüleri.

Bilişsel dilbilim

• Günlük yaşamımızda dili ne için kullanırız?

• Kodlama (encoding) ve aktarma (transmitting).

• İki işlevle ilişkilidir

• Sembolik (symbolic) ve etkileşimsel (interactive) işlev

Bilişsel dilbilim

• Dilin sembolik işlevi

• Dilsel semboller: küçük dil birimleri

• -lük

• Koş, kedi, yarın

• “Bu derste bilişsel dilbilimin temel kavramlarını tartışıyoruz.”

Bilişsel dilbilim

• Sembolik birliktelik (symbolic assembly)

• biçim-anlam ilişkisi

• Biçim: ses, yazılı sunum, jest

• Anlam: içerik

• Anlam, kavram denilen bir zihinsel sunumla bağlantılıdır.

• Kavramlar, algılarla (percept) üretilir.

• Sembolik işlev, düşüncelerimizi kodlar ve dışa vurur.

• Dilin kodladığı, “bilgi parçacıkları”dır.

Bilişsel dilbilim

• Kedi duvarın üstünden atladı.

• Atlamak:

• yerden masanın üzerine atlamak

• bir trambolinde zıplamak

• bungee jumping yapmak

• su birikintisinden, engelden, duvardan atlamak

• Üstünde:

• Köprünün üstünde

• Arı çiçeğin üstünde

• Uçak şehrin üstünde

Bilişsel dilbilim

• sözcükler anlamlar sunar, kavramlaştırmalardan kısmen sorumludur.

• Düşünce zengin bir ansiklopedik bilgi dizisine dayanır (Langacker, 1987).

• sözcükler yönlendirici (prompt) görevini görür.

• dilin işlevlerinden biri, KAVRAMLARI SUNMAK ya da SEMBOLLEŞTİRMEKTİR.

• Dilsel semboller ya da sembolik birliktelikler daha zengin kavramlaştırmaların yapılanması için yönlendiricidirler.

Bilişsel dilbilim

• Dilin etkileşimsel işlevi

• Konuşucu için aktarım,

• dinleyici için kod çözme ve yorumlama

• zengin kavramlaştırmaların yapılanması süreci.

• Sözeylemler, anlatımsallık, duygusal tepki, çerçeveler sunmasını sağlar.

Bilişsel dilbilim

• Sözeylemler (speech acts)

• a. Sizi karı koca ilan ediyorum

• b. Çıkarken kapıyı kapat.

• Anlatımsallık (expressivity)

• a. Seçkin dilbilimci

• b. Sarışın bomba

• Duygusal tepki (affect)

• a. Kes sesini!

• b. Sizi böldüğüm için çok özür dilerim, ama…

• Çerçeveler (frames)

• a. Memnun oldum.

• b. Bir varmış, bir yokmuş…

Bilişsel dilbilim

• Dilin bir sistem olduğuna ilişkin kanıt

• Sembolik birliktelikler, uzlaşımsal dilsel birimlerdir.

• Adam nalları dikti.

• Adam bayrağı dikti.

• Nallar adam tarafından dikildi.

• *Dikti adam nalları.

• A: Garson bey, bu sinek benim çorbamda ne yapıyor?

• B: Sanırım kurbağalama yüzüyor efendim.

• Sözcükler, onların anlamları ve uzlaşımsal örüntülerin nasıl düzenlendiği arasında sistematik bir ilişki var.

• Dilin sistematik bir yapısı var.

Bilişsel dilbilim

• Düşüncenin sistematik yapısı

• Dilsel ifadeler, kavramsal sistemin yapısına dair kanıt sunar.

• Bunlar, dil örüntüleriyle yansıtılır.

• a. Yeni yıl hızla yaklaşıyor

• b. Sahip olduğumuz hisselerin sayısı artıyor.

• c. İşyerindeki elemanların birbirleriyle çok yakın arkadaşlıkları var.

• Örnekler, ZAMAN (a), MİKTAR (b) ve DUYGUSAL YAKİNLİK (c)kavramsal alanlarıyla ilgilidir.

Bilişsel dilbilimci ne yapar?

• Bilişsel dilbilimciler, dilin doğasına ve yansıttığını düşündüğümüz kavramsal sisteme yönelik varsayımlar oluşturur.

Bilişsel dilbilimci ne çalışır ?

• Dil sisteminin altında yatan özellikleri ortaya çıkarmaya, betimlemeye ve modellemeye çalışırlar.

• Dille - zihnin yapılanış ve örüntüleme biçimi

• Kavramsal yapı ve düzen arasındaki sistemli ilişki

Neden çalışır

• İnsan bilişini ya da insan zihninin nasıl işlediğini anlamak için çalışırlar.

• Bu nedenle bilişsel bilimlerden (felsefe, psikoloji, sinirbilim, yapay zekâ) bir tanesidir.

• Her biri insan zihninin farklı özelliklerini betimler.

• BD, kavramsal organizasyonu yansıtan bir sistemdir.

Nasıl çalışır?

• Modern dilbilimciler dilin kendine özgü anlattıklarına yoğunlaşır.

• Bilişsel dilbilimciler kullandıkları dil, dilin günlük olarak kullanıldığı

“ham veri”dir.

• Bilişsel dilbilimciler dili betimler ve dilin nasıl oluştuğuna dair varsayımlar oluşturur.

Konuşucu sezgileri

• Dil konuşucuları o dile ilişkin güçlü sezgilere sahiptir.

• Konuşucu sezgileri varolan sistem için bir pencere görevi yapar.

• Buna dayalı örüntüler, dile özgü modeller geliştirmeye yardım eder.

Birleşen tanıt

• Bilişsel dilbilimde bir model, yalnızca dilsel bilgi anlatmamalı, bilişsel yapı ve düzenle uyumlu olmalıdır.

a. Kedi arabanın üzerinde oturuyor.

b. Araba kedinin altında duruyor.

• Öne çıkan varlık (entity) FİGÜR (FİGURE)

• Geri kalanına ZEMİN (GROUND) deriz

• İnsan beyni dikkati belli özelliklere göre yoğunlaştırır

• Çıkarımları odaklandığı nesneye göre kurar

• Kediye odaklanırız!

• Dil bilgiyi çeşitli biçimlerde paketler.

Bir dil bilmek ne demektir?

• Bilişsel dilbilimcinin görevi, dili ve altında yatan sistemi ortaya koymaktır.

• Talmy (2000) bunu bilişsel sunumla (cognitive representation) açıklar.

• Sözlüksel (lexical)

• Dilbilgisel (grammatical) sunum.

Bilişsel sunum (Talmy, 2000)

Sözlüksel alt sistem Dilbilgisel alt sistem

-Açık sınıf; sözcük, biçimbirim -İçerik işlevi

-Daha geniş bir set, değişime açık

-“Zengin” kavramlara yönelik ifadeler: insanlar, yerler, özellikler…

- Kapalı sınıf; sözcük, biçimbirim -Yapı işlevi

-Daha küçük bir set; değişime kapalı

-Şematik kavramlara yönelik ifadeler: zaman gönderimi, sayı, eski/yeni önerme, soru, düz tümce…

Bilişsel sunum (Talmy, 2000)

a. Bir avcı kaplanları takip ett.

b. İki avcı kaplanları takip eder.

c. Avcı kaplanları takip ett mi?

d. Avcılar bir kaplanı takip eder.

e. Güneş ışığı çatıları aydınlattı.

f. Kitap öğrencileri aydınlattı.

• Düz tümce, soru tümcesi…vb

• Bağımlı biçimbirimler

• Zaman, sayı, eski/yeni bilgi, durumlar etkilenir.

• Dilbilgisel sınıf  yapı işlevi

• Sözcüksel sınıf  içerik işlevi

• Kapalı/açık sınıf

Bilişsel Dilbilimin Temel İlkeleri

• Lakoff (1990)

• Genelleme ilkesi

• insan dilinin tüm özelliklerinden sorumlu genel ilkelerin nitelendirilmesi

• Bilişsellik ilkesi

• diğer disiplinlerin beyin ve zihinle ilgili sundukları ile dile özgü genel ilkeler arasında bağdaşan özellikler.

Genelleme ilkesi

• Dilin farklı özelliklerini belirleyen ortak yapılandırma ilkeleri bulunmaktadır.

• Dilbilimcinin önemli bir amacı bu ilkeleri betimlemektir

• Modern dilbilim

• dilin yapısını belirlemek için dili bileşenlerine ayırır.

• Bilişsel dilbilim

• bileşenlerin soyut olarak birbirinden farklı olduğunu öne sürer.

• Örn; sözdizimi sesbilimi de içerir.

Genelleme ilkesi

• Modüller ve alt sistemler birbirinden farklı biçimde düzenlenmez.

Farklı dil bileşenlerinin paylaştığı özelliker üç başlık altında toplanır:

• Kategorileme (categorization)

• Çokanlamlılık (polysemy)

• Metafor (metaphor)

Genelleme ilkesi

• Kategorileme (categorization)

• İnsanların kategorilerinin doğası belirsizdir (fuzzy).

• Kategorideki bazı üyeler daha merkezi, bazı üyeler daha periferiktir.

• Merkeziliğin derecesi, o kategoriyle etkileşme biçimimize ve kategorideki varlığı (entity) nasıl sınıflandırdığımıza bağlıdır.

• Fincan?

• Kategoriler arasında aile benzerliği (family resemblence) bulunmaktadır.

• Bazı üyeler birbirine daha çok benzer.

• Formal dilbilime göre bir dilsel kategorideki öğelerin tümü o kategoriyi yansıtan aynı özelliklere sahiptir. Oysa kategoriler bulanık olabilir.

• Bu özellikler sadece nesnelere uyarlanmaz.

• Biçimbirimlere ve sözcüklere de uyarlanabilir.

Genelleme ilkesi

• Biçimbilimde kategorileme

• İtalyanca küçültme eki: -ino, -etto, -ello

• Daha küçük

• Duygu ön planda

• Zaman süreci, güç ya da ölçü

• Yoğunluk, miktar

• Kesintili süreç, düşük kalite

• İtalyanca’da küçültmenin tek anlamı yok

• Anlam kategorisi var

• Aile benzerliği içerir (boyutta azalma, miktarda kalitede azalma...)

• Kategoriler ilişkili bir biçim ve anlam seti içerir

Genelleme ilkesi

• Sözdiziminde kategorileme

• Ad ve eylem kategorileri “belirsiz” görünüşler gösterebilir.

• Dilbilgisel kurallarda çeşitlilik vardır

• Geçişli eylemler –ebilmek yapısıyla değiştirilebilse de her zaman iyi yapılanmış tümceler elde edemeyiz.

• El yazısı okunabiliyor.

• El yazısı okunabilirdir.

• Ada haritada gösteriliyor.

• ? Ada haritada gösterilebilirdir.

• Saatlerce durakta otobüsü bekledim.

• ? Otobüs saatlerce beklenebilirdir.

Genelleme ilke

• Sesbilimde kategorileme

• Ayırıcı özellikler /p/ ve /b/ çıkış yeri ve biçimi özelliklerine göre aynı.

• Ancak, ötümlülük bağlamında farklı (fuzzy)

Genelleme ilkelesi

• Çokanlamlılık

• Formal yaklaşıma göre sözcük anlambiliminin bir özelliğidir

• Bilişsel dilbilime göre sözcük anlamıyla sınırlı değildir

a. Resim kanepenin üzerinde. (YUKARİSİNDA) b. Resim duvarın üzerinde. (KAPLİYOR)

c. Üzerimde garip bir gücü var. (KONTROL)

• Her bir anlam farklı, ancak hepsi tek bir “yukarısında” anlamından türer.

Genelleme ilkesi

• Biçimbilimde çokanlamlılık

1. İngilizcedeki kılıcı –er soneki

a. teacher – kılıcı eylemin belirlediği işi yapıyor b. villager – belli bir yerde yaşayan insan

c. toaster – bir ürünün eylem tarafından belirlenen yeteneği sergilemesi d. best-seller – bir ürününü eylem tarafından belirlenen niteliğe sahip olması

2. Türkçedeki –Ik soneki

• kırık – kırdığın şey (kılıcı bağımlı)

• kesik – kestiğin şey (kılıcı bağımlı)

• kopuk – kopan şey (bilinci dışında yapılıyor)

• düşük

• batık

• EKLER AYNI AMA ANLAM FARKLILIKLARI VAR (1) DE HEPSİ YETENEK EKLİYOR (2)DE KILICININ ROLÜNÜ BELİRLİYOR

Genelleme ilkesi

• Büyük?

a. Büyük oda b. Büyük aile c. Büyük çile d. Büyük adam

Genelleme ilkesi

• Metafor

• İnsan dilinin merkezi özelliklerinden biridir.

• En önemli özelliklerinden biri, anlam genişlemesidir.

• Bir kavramsal alanın başka kavramsal alan bağlamında kavramlaştırılması

• Yeni anlam

Genelleme ilkesi

• Metafor

• “Adamın üzerimde garip bir gücü var”

• İşin üstündeyim.

• Gücünün zirvesinde.

• Gücünü bu atamalarla arttırdı.

• GÜÇ/KONTROL YUKARİDADİR

• Güç ya da kontrol yukarı doğu bir hareketi işaret eder.

• Güç ya da kontrol kaybı aşağı doğru bir hareketi işaret eder.

• Gücü inişe geçti.

• Adam kontrolüm altında.

• Şirkette çok aşağılarda yer alıyor.

Bilişsellik ilkesi

• Dilsel yapı ve organizasyon, diğer biliş özelliklerinden farklıdır

• Dikkat

• Kategorileme

• Metafor daha genel bilişsel işlevleri yansıtır.

Bilişsellik ilkesi

• Bilişsel olarak dikkatimizi bir yerden alıp başka yere odaklayabiliriz.

• Dil, dilsel olarak kodlanan sahnenin belirli özelliklerine odaklanma olanağı sunar.

• Dilin sunduğu sahnenin belli özelliklerini gösteren dilbilgisel yapılar.

Bilişsellik ilkesi

• Bir çocuğun tekmelediği vazo sahnesi.

a. Çocuk vazoyu tekmeler.

• Eylem zinciri dikkat sınırımızda

• Etken

b. Vazo tekmelenir.

• Dikkat etkilenende, edilgen

• Eylemin ortaya çıkması için kılıcı gerek

c. Vazo küçük parçalara ayrılır.

• Vazonun durumundaki değişiklik

• İçsel değişim

d. Vazo parça parçadır.

• Durumu kodlamak için

• DİLSEL ORGANİZASYONDAN DAHA GENEL BİR YETENEĞİ YANSITIR  DİKKAT

Bilişsellik ilkesi

• Kategorileme

• Varlıklar (entity) daha çok ya da daha az temsil edici üyeler içerebilir.

• Bu tek bir ölçütü değil, aile benzerliği içeren bir üye setini işaret eder.

• İnsan zihninin ürettiği kategoriler seti temiz ve düzenlidir.

• Bu düzene rağmen dilde belirsiz (fuzzy) kategoriler vardır.

• BİLİŞSEL ÇERÇEVEDE DE KATEGORİLEME AYNİ ÖZELLİKLERE SAHİPTİR.

Bilişsellik ilkesi

• Metafor

• Lakoff ve Johnson (1980, 1999)

• Dilsel değil kavramsal bir durumdur.

• Dil – düşünce

• KONTROL YUKARİDADİR

a. Bakalım bu yılki seçimlerde başımıza kim gelecek.

b. Öğretmenler göreve ilk başladıklarında maaşlarını en alt kademeden alır.