Onur Bigikoçin, Hasan Ayd n Bilgin Ortado u Teknik Üniversitesi, Maden Mühendisli i Bölümü, Ankara

(1)

188 189

Uúak Kúlada÷ Altn Madeninde Önkesme Patlatmasndan Kaynaklanan Hava ùoku Basnc Analizi

Preslipt Blast Induced Air Overpressure Investigation At Uúak Kúlada÷ Gold Mine

Onur Bigikoçin, Hasan Aydn Bilgin

Ortado÷u Teknik Üniversitesi, Maden Mühendisli÷i Bölümü, Ankara

ÖZET Önkesme patlatmas uygulamalarnda, yüksek hava úoku basnc veya ani gürültü olarak adlandrlan havada ilerleyen enerji dalgalar oluúur. Bir açk iúletmede veya çevresinde patlatmadan kaynaklanan hava úoku; ateúlenen patlayc miktar, patlatma yeri ile ölçüm yeri arasndaki uzaklk ve hava úartlar gibi pek çok unsura ba÷l olarak de÷iúebilir. Bu sebeple herhangi bir açk iúletmede veya çevresinde gürültü durumunun de÷erlendirilmesi ve belirlenmesi gereklidir.

Bu araútrmada, Kúlada÷ Altn madeninde önkesme patlatmas uygulamasndan kaynaklanan hava úoku ölçülüp kaydedilmiú, incelenmiú ve de÷erlendirilmiútir. Çalúmada, patlayc miktar, ölçüm istasyonlarna veya yerleúim alanlarna olan uzaklk, rüzgar yönü, rüzgar hz gibi parametreler kaydedilmiú, incelenmiú ve de÷erlendirilmiútir. Türk Yönetmeli÷inde patlatma kaynakl hava úoku için izin verilen snr de÷er belirtilmedi÷i ancak özel durumlarda ek gürültü göstergeleri kullanmna izin verildi÷i için de÷erlendirmede A.B.D. standard esas alnmútr. Ölçülen hava úoku de÷erlerinin A.B.D. standartlarna uygun oldu÷u sonucuna varlmútr.

ABSTRACT In presplit blasting operations airborne energy called air blast overpressure or impulsive sound is produced. The air blast induced by blasting may vary significantly at or around an open pit mine depending on several parameters such as the amount of charge detonated, the physical distance between the blast and the monitoring locations and the weather conditions. Therefore evaluation and assessment of air blast condition at or around an open pit mine is necessary.

In this research study the airblast conditions induced by presplit blasting operations at

Kúlada÷ Gold Mine are monitored, recorded, analysed and evaluated. In this research study,

several parameters such as the amount of charge, the physical distance to the location of

monitoring device or residential structures and the weather condition parameters such as wind

direction, wind speed were recorded, analyzed and evaluated. No permitted level is set for

blasting induced air blast in Turkish Regulation. However, Turkish Regulation permits the use

of special noise criteria under certain circumstances such as blasting therefore US Federal

Regulation is taken as a basis for compliance evaluation. The monitored air blast levels are

found to be in compliance with US Federal Regulation.

(2)

190 191

1. GøRøù

Madencilik sektöründe hammadde üretimi için yaplan kaya kazlarn

gerçekleútirmenin verimli ve ekonomik yollarndan biri patlatmal kaya kazs

uygulamaktr. Patlatmal kaya kazlar

yararlarnn yansra titreúim ve hava úoku gibi çevresel sorunlar da beraberinde getirmektedir. Bu sorunlar en az seviyeye indirmek için gerekli ölçüm ve de÷erlendirme çalúmalar yaplmaldr.

Uúak Kúlada÷ Altn madeninde açk iúletme yöntemi ile altn cevheri üretilmektedir. Bu madendeki ön kesme patlatmalarndan kaynaklanan hava úoku de÷erleri üç ayr yerleúim birimi yönünde ölçülüp, bu yerleúimlere olan etkileri tüm yönleriyle yorumlanp de÷erlendirilmiútir.

Bu bildiride ise bunlardan sadece Karapnar mahallesine olan etkiler incelenmiútir.

2. PATLATMA KAYNAKLI HAVA ùOKUNUN ÖZELLøKLERø VE HASAR KRøTERLERø

Hava úoku patlatma ile oluúan istenmeyen etkilerden biridir. Hava úoku ender olarak binalarda hasara yol açsa da yaratt÷ ani ve güçlü gürültü sebebiyle yaknda yerleúimlerdeki kiúiler için úikayet kayna÷dr. Patlatma ile oluúan hava úoku düzeyleri desibel (dB) cinsinden ifade edilmekte ve sahip oldu÷u büyüklük orannda hasar yaratmaktadr. Ülkemiz Gürültü Yönetmeli÷inde patlatma kaynakl

hava úoku de÷erlendirmesi için herhangi bir snr de÷er bulunmad÷ için A.B.D.

tarafndan saptanmú snr de÷erler çalúmada kullanlmútr.

Hava úoku patlatmadan kaynaklanan, havada yaylan basnç dalgalardr. Havann makaslama direnci olmad÷ için sadece basnç dalgalar taúnr. Hava úoku dalgalar

genellikle yer sarsntlarna göre 5-20 kat daha yavaú yaylr ve patlatma yerinden uzaklaútkça sönümlenir. Hava úoku

incelemelerinde incelenmesi gereken en önemli parametreler gecikme baúna kullanlan patlayc miktar ve ölçüm istasyonuna olan uzaklktr. Ayrca sklamann derecesi de önemli bir parametredir. Sklamann derecesinin düúmesiyle birlikte oluúan hava úoku seviyesi artmaktadr. Ön kesme delikleri uygulanan patlatma tekni÷i gere÷i sklamasz patlatldklar için ola÷an olarak yüksek düzeyde hava úoku üretme riski taúmaktadrlar.

Hava úoku yaylm baúta rüzgar hz ve yönü olmak üzere meteorolojik koúullardan da etkilenmektedir. Bu sebeple hava úoku yaylmnn de÷erlendirilmesinde meteorolojik koúullar da dikkate alnmaldr.

2.1 Hava ùoku Ölçümü:

ønsan kula÷ geniú bir aralktaki frekanslara hassas oldu÷undan ses genellikle aritmetik yerine logaritmik ölçekle ifade edilir. Hava úoku dB cinsinden aúa÷daki eúitlikle hesaplanr:

¸¸¹

¨¨ ·

©

§

0

log

20 P

dB P

P : Ölçülen ses basnc de÷eri (Pa) P0: Atmosferik hava basnc (Pa)

Ses basncn do÷rudan desibel cinsinden ifade etmek için ùekil 2.1’deki grafikten yararlanlabilir.

ønsanlarn ve binalarn ses basncna verdikleri tepkiler ise ùekil 2.2 de gösterilmiútir.

Hava úoku birçok aletle ölçülebilmektedir fakat binalarda hasar yaratan düúük frekansl

dalgalar (1 - 30 Hz) ölçebilen aletler tercih edilmelidir. Hava úoku ölçümlerinde 3 farkl

a÷rlkl ölçek kullanlmaktadr. Bunlar A , C ve L a÷rlkl ses düzeyleridir. ùekil 2.3 te A, C ve L cinsi a÷rlkl ses düzeylerinin sahip olduklar frekans spektrumu gösterilmiútir. A ve C a÷rlkl ses düzeyleri düúük frekanslar

(3)

190 191

ölçemedikleri için hava úoku ölçümlerinde L a÷rlkl ses düzeyleri kullanlmaldr.

(Dowding, 1985). L a÷rlkl ses düzeyi özellikle binalar için ölçülmesi gerekli olan 5-20 Hz aras frekanslar do÷ru olarak ölçebilmektedir.

ùekil 2.1. Hava úoku seviyelerinin dB cinsinden eúde÷erleri (Siskind vd., 1976).

ùekil 2.2 Hava úoku seviyelerine insanlarn ve binalarn verdikleri tepkiler (Ladegaard- Pedersen ve Dally, 1975).

ùekil 2.3. Farkl a÷rlkl ses düzeyi ölçümlerinin hava úoku kaytlarna etkisi a) a÷rlkl ses düzeylerinin frekans spektrumu;

b) Zamana göre karúlaútrlmalar (Siskind ve Summers, 1974).

2.2 Hava ùoku Dalgalarnn Yaylm:

Farkl miktarlarda ve farkl mesafelerde patlatlan patlayclardan oluúan hava úoku dalgalarnn karúlaútrlmas için ölçekli mesafe yöntemi kullanlmaktadr. Bu yöntem eúde÷er ölçekli mesafelerde eúde÷er hava úoku dalgalarnn oluútu÷unu varsayar.

3 /

W

1

r R

r = Ölçekli Mesafe (m/kg^1/3)

R = Patlatma yerine olan uzaklk (m)

W= Patlatlan patlayc miktar (kg) (Siskind, 1980).

Hava úoku yaylmnda veriler daha az da÷lm gösterdi÷i için genellikle küp kök tipi ölçekli mesafe yöntemi tercih edilir.

Kullanlan patlayc miktar ve patlatma yerine olan uzak dúnda meteorolojik koúullar da hava úoku yaylmnda etkili olmaktadr. Rüzgar hz, yönü ve ayrca scaklk inversiyonu önemli parametrelerdir.

(4)

192 193

3. HAVA ùOKU ÖLÇÜM YÖNTEMø 3.1 Ölçüm cihazlar

Ölçümlerde yer sarsnts ve hava úokunu ölçüp kaydedebilen dijital sismograflar kullanlmútr. Cihazlar asgari 100 dB düzeyinde gürültü ölçümü yapabilmektedir.

Cihazlar tarafndan kaydedilen hava úoku kaytlar cihazla birlikte sa÷lanan yazlmla bilgisayara aktarlmútr.

4. UùAK KIùLADAö ALTIN MADENøNDE HAVA ùOKU ÖLÇÜM SONUÇLARININ

DEöERLENDøRøLMESø

4.1 Ön Kesme Patlatma Yöntemi ve Ölçüm østasyonlarnn Belirlenmesi Kúlada÷ Altn Madeninde úev durayll÷n

artrmak için ön kesme patlatmalar

yaplmaktadr. Delikler 165 cm çapnda ve 1.6 – 1.7 m aralklarla delinmektedir. Delik boyu 10 metredir. Genellikle patlatmalar 5 veya 6 delikten oluúan gruplar halinde gerçekleútirilmektedir. Bazen 7’li veya 8’li gruplar da patlatlabilmektedir. Bir delikte yaklaúk 7 kg patlayc madde oldu÷u için gecikme baúna patlatlan patlayc miktar

35 kg ve 56 kg arasnda de÷iúmektedir.

Delikler sklanmamaktadr.

Bu çalúmada ön kesme patlatmalarndan kaynaklanan hava úokunun sadece Karapnar Mahallesine olan etkileri incelenmiútir. Bu sebeple Karapnar mahallesi yönünde ölçüm istasyonlar kurulmuútur (ùekil 4.1).

Ocak snrlarnn en son hali kapal zikzakl

çizgi ile gösterilmiú, ön kesme patlatmalar

ise koyu gri noktalarla ifade edilmiútir. Ocak snr ile Karapnar mahallesine en yakn olan KR-10 istasyonu arasndaki uzaklk 1402 metredir.

ùekil 4.1 Karapnar Mahallesi yönünde kurulan ölçüm istasyonlar

4.2 Hava ùoku Ölçüm Sonuçlarnn De÷erlendirilmesi

Karapnar Mahallesi güzergahnda alnan tüm kaytlar Tablo 4.1 de gösterilmiútir.

Alnan tüm kaytlar de÷erlendirildi÷inde Karapnar mahallesi yönünde kaydedilen hava úoku de÷erleri 133 dB’in altnda oldu÷undan A.B.D. standardna tümüyle uymaktadr. Bir baúka deyiúle kaydedilen de÷erlerin tümü hasar oluúmas için verilen snr de÷erin (140 dB, ùekil 2.2) altndadr.

Kaytlar yönetmeliklere uygun oldu÷u halde ileride oluúabilecek sorunlardan tamamen kurtulmak için hava úoku yaylma dinami÷i ayrntl bir úekilde incelenmelidir.

Elde edilen kaytlardan hava úokunun 850 m ve 1450 m arasnda 127 dB’in altnda oluútu÷u gözlemlenmiú ve 1450 m den sonra kesin olarak 119 dB’in altna düútü÷ü gözlemlenmiútir. 127 dB ve 119 dB aral÷, izin verilen snrlar içerisinde olmasna ra÷men úikayetlere yol açabilmektedir. 1450 metreden sonra kaydedilen 117 dB ve 106 dB arasndaki de÷erler ise izin verilen snrlarn içerinde ve yerleúim birimlerinde rahatszl÷a yol açmayacak düzeydedir.

(5)

192 193

Tablo 4.1 Karapnar Mahallesi Boyunca Alnan Hava ùoku Kaytlar

østasyon Kodu

Patlayc

Miktar

Q (kg)

Uzaklk

D (m) Ölçekli Mesafe SD (m/kg^1/3)

Hava ùokudB KR3 42.00 1132.40 325.77 127.8 KR4 42.00 1230.36 353.96 127.0 KR9 42.00 1980.39 569.73 114.0 KR2 44.44 855.22 241.44 127.9 KR7 44.44 1616.45 456.35 106.0 KR2 42.00 667.86 192.13 125.9 KR6 42.00 1338.61 385.10 106.5 KR1A 49.00 470.11 128.47 129.8 KR1B 49.00 618.91 169.13 131.1 KR6 49.00 1401.58 383.02 126 KR1A 42.00 414.46 119.23 123.6 KR1B 42.00 563.75 162.18 125.4 KR7 42.00 1445.38 415.81 119.0 KR1A 35.00 444.51 135.89 126.2 KR1-A0 42.00 720.56 207.29 131.6

Karapnar Mahallesi yönünde hava úoku yaylmnda rüzgar hz ve yönünün etkilerini incelemek amacyla madenin meteoroloji istasyonundan gerekli veriler alnmútr.

Rüzgar hz Karapnar Mahallesi güzergahna paralel ve dik yönde olmak üzere iki bileúene ayrlmútr. Güzergaha paralel olan bileúen, hava úoku dalgalarnn istasyon yönünde rüzgara karú m yoksa rüzgar yönünde mi ilerledi÷ini belirler. Karapnar mahallesi yönünde alnan hava úoku kaytlar ayn

zamandaki rüzgar hz ve yönü de÷erleriyle eúleútirilmiútir. Kaytlarn artan uzakl÷a göre sralanmú úekli Tablo 4.2 de gösterilmiútir.

Normal hava koúullarnda rüzgar etkisi olmad÷ durumlarda artan ölçekli mesafe ile hava úokunun sönümlenmesi beklenir. Bu sebeple rüzgar etkisini gözlemek için birbirine yakn de÷erlerdeki ölçekli mesafelerde ölçülen hava úoku de÷erleri birbirleri ile karúlaútrlmaldr. Karapnar Mahallesi açk oca÷n kuzeybatsnda yer almaktadr (ùekil 4.1). Bu sebeple rüzgar hz

paralel bileúeninin pozitif olmas hava úoku dalgalarnn rüzgara karú, negatif olmas ise rüzgar yönünde ilerledi÷ini gösterir.

KR1A istasyonunda 119.23 m/kg^1/3 ölçekli mesafesinde 123.60 dB de÷eri ölçülmüútür.

Ayn istasyonda 128.47 m/kg^1/3 ölçekli

mesafesinde ölçülen hava úoku de÷eri 129.80 dB’dir. Ölçekli mesafe artt÷ halde hava úoku basnc da artmútr. Bu beklenmeyen durum rüzgar etkisi ile açklanabilir. Rüzgar hznn KR1A istasyonu yönündeki paralel bileúenleri srasyla +1.787 m/s ve +1.157 m/s’dir. Hava úoku dalgalar rüzgara karú

yönde ilerledi÷i için rüzgar hzndaki düúüúün hava úoku basncsn 123.60 dB’den 129.80 dB’e çkartt÷ düúünülebilir.

KR1B istasyonunda 162.18 m/kg^1/3 ölçekli mesafesinde 125.40 dB de÷eri kaydedilmiútir. Ayn istasyonda 169.13 m/kg^1/3 ölçekli mesafesinde kaydedilen hava úoku basnc ise 131.10 dB’dir.

KR1B istasyonunda ölçekli mesafenin artmasna ra÷men hava úoku basncndaki bu artú rüzgar hznn KR1B istasyonu yönündeki paralel bileúeninin +1.787 m/s’den +1.157 m/s de÷erine düúmesiyle açklanabilir. Ayrca KR2 ve KR1-A0 istasyonlarnda 192.13 m/kg^1/3 ve 207.29 m/kg^1/3 ölçekli mesafelerinde srasyla 125.90 dB ve 131.60 dB de÷erleri ölçülmüútür. Ölçekli mesafedeki artúa ra÷men hava úoku basncndaki bu artú, rüzgar hznn bu istasyonlar yönündeki paralel bileúeninin 2.774 m/s ‘den 0.064 m/s de÷erine düúmesiyle di÷er bir deyiúle KR2 istasyonundaki ölçümde rüzgarn hava úoku dalgalarn daha çok engellemesiyle açklanabilir.

Karapnar Mahallesi güzergahnda rüzgar hzndaki de÷iúimlerin yan sra, rüzgar yönlerindeki de÷iúimlerin de kaydedilen hava úoku basncn etkiledi÷i gözlenmiútir.

KR2 ve KR3 istasyonlarnda 241.44 m/kg^1/3 ve 325.77 m/kg^1/3 ölçekli mesafelerinde srasyla 127.90 dB ve 127.80 dB de÷erleri kaydedilmiútir.

(6)

194 195

Tablo 4.2 Karapnar Mahallesi Boyunca Alnan Hava ùoku Kaytlar

østasyon Uzaklk (m)

Patlayc

Miktar

(kg)

(m/kgSD ^1/3) Hava ùoku dB

Rüzgar Hz

(m/s) Rüzgar Yönü (N°)

Paralel Bileúen (m/s)

Normal Bileúen (m/s) KR1A 414,46 42,00 119,23 123,60 1,93 302,79 1,79 0,71 KR1A 444,51 35,00 135,89 126,20 2,53 325,18 1,81 1,76 KR1A 470,11 49,00 128,47 129,80 1,72 328,59 1,16 1,27 KR1B 563,75 42,00 162,18 125,40 1,93 302,79 1,79 0,71 KR1B 618,91 49,00 169,13 131,10 1,72 328,59 1,16 1,27 KR2 667,86 42,00 192,13 125,90 3,50 318,50 2,77 2,13 KR1-A0 720,56 42,00 207,29 131,60 2,79 9,69 0,06 2,79 KR2 855,22 44,44 241,44 127,90 1,70 263,01 1,61 -0,52 KR3 1132,40 42,00 325,77 127,80 3,09 57,62 -2,25 2,12 KR4 1230,36 42,00 353,96 127,00 3,09 57,62 -2,25 2,12 KR6 1338,61 42,00 385,10 106,50 3,50 318,50 2,77 2,13 KR6 1401,58 49,00 383,02 126,00 1,72 328,59 1,16 1,27 KR7 1445,38 42,00 415,81 119,00 1,93 302,79 1,79 0,71 KR7 1616,45 44,44 456,35 106,00 1,70 263,01 1,61 -0,52 KR9 1980,39 42,00 569,73 114,00 3,09 57,62 -2,25 2,12

Ölçekli mesafedeki önemli artúa ra÷men kaydedilen hava úoku basnc ayn

kalmútr. Bu beklenmeyen durumun rüzgarn KR2 istasyonunda +1.613 m/s hznda hava úokuna karú esmesi ve KR3 istasyonunda hava úoku dalgalar ile ayn

yönde ve -2.248 m/s hznda esmesi nedeniyle (hava úoku dalgalarn istasyona do÷ru ötelemesiyle) oluútu÷u söylenebilir.

Rüzgar hznn KR2 istasyonu do÷rultusundaki paralel bileúeni +1.613 m/s ve hava úoku dalgalarna karú iken, KR3 istasyonunda ayn yönde -2.248 m/s olmasnn kaydedilen hava úoku basncn

artrd÷ gözlemlenmiútir. Ayrca KR7 ve KR9 istasyonlarnda 456.35 m/kg^1/3 ve 569.73 m/kg^1/3 ölçekli mesafelerinde srasyla 106.0 dB ve 114.0 dB de÷erleri kaydedilmiútir. Ölçekli mesafedeki artúa karúlk hava úoku basncndaki bu beklenmeyen artú gene rüzgar hz ve yönündeki de÷iúim etkisiyle açklanabilir.

Karapnar Mahallesi güzergahnda rüzgarn hava úoku yaylmnda önemli bir rol oynad÷ gözlenmiútir. Rüzgar hz ve yönü mevsim úartlarna göre de÷iúebilmektedir. Özellikle kún daha yüksek hzlarla esmesi beklenir. Alnan

ölçümler yaz aylarnda yapld÷ için, rüzgar etkisinin hava úoku yaylmndaki etkisini tam olarak bulabilmek için kún da ölçümler yaplmaldr. Mevcut ölçümler sonucunda Kúlada÷ Altn Madenindeki patlatmalarn Karapnar mahallesi açsndan izin verilen snrlar içinde oldu÷u bulunmuútur. Fakat ileride ocak snrlar

geniúleyece÷i için oluúabilecek herhangi bir sorun riskini azaltmak için kullanlan delik çaplarnn küçültülmesi ve gecikme baúna kullanlan patlayc miktarnn 35 kg ile snrlandrlmas önerilmiútir.

5. SONUÇ

Bu araútrma kapsamnda Uúak Kúlada÷

Altn Madeninde ön kesme patlatmalarndan kaynaklanan hava úoku ölçülüp kaydedilmiú ve hava úoku durumu incelenip de÷erlendirilmiútir. Türk yönetmeli÷inde patlatmadan kaynaklanan hava úoku için bir snr de÷er verilmedi÷inden bu araútrmada A.B.D.

yönetmeli÷indeki hava úoku için belirlenmiú 133 dB (L) snr de÷eri kullanlmútr. Ölçülen de÷erlerin A.B.D.

Federal Tüzü÷üne uygun oldu÷u sonucuna

(7)

194 195

varlmútr. Ancak ön kesme patlatmalarndan kaynaklanan hava úokunun kiúilerde yaratabilece÷i korku ve endiúe sebebiyle hava úoku detayl olarak incelenmiútir. Ölçülen de÷erler yapsal hasara yol açabilecek olan 140 dB (L) de÷erinden oldukça düúüktür. Di÷er bir deyiúle Kúlada÷ Altn Madenindeki ön kesme patlatmalarnn herhangi bir yapsal hasara yol açmayaca÷ anlaúlmútr. Bu çalúmada hava úoku insanlar rahatsz etmeyecek olan 117 dB (L) snrnda tutulmaya çalúlmútr. Karapnar Mahallesi güzergahnda alnan ölçümler sonucunda hava úokunun 850 m ve 1450 m arasnda 127 dB de÷erinin altnda oldu÷u ölçülmüútür. 1450 m ve daha sonrasnda ise hava úoku 119 dB de÷erinin altndadr.

Karapnar Mahallesi ve açk ocak arasndaki en ksa mesafe 1402 metre oldu÷undan hava úoku de÷erleri A.B.D.

Tüzü÷üne uygundur.

Hava úoku yaylmnda gecikme baúna patlayc miktar ve patlatma yerine olan uzaklk dúnda rüzgar hz ve yönü de etkili olmaktadr. Çalúmann yapld÷ yaz aylarna göre kún rüzgar farkl yönlerden ve daha güçlü esece÷i için hava úoku ölçümleri kún da sürdürülmelidir.

Ocak snrlarnn ileride daha da geniúleyece÷i göz önünde bulundurularak ve oluúabilecek tüm úikayetleri ortadan kaldrmak için gecikme baúna kullanlan patlayc miktarnn 35 kg ile snrlandrlmas veya tercihen 35 kg‘n altnda tutulmas önerilmiútir. Ayrca úu an kullanlan delik çaplarnn küçültülmesi ve patlatmalarn rüzgar hznn yüksek ve

yönünün yerleúim birimlerine do÷ru esti÷i günlerde ertelenmesi önerilmiútir.

6.TEùEKKÜR

Bu araútrma srasnda ve gerek arazi çalúmalar srasnda her türlü deste÷i sa÷layan TÜPRAG úirketi yetkililerine teúekkürü bir borç biliriz.

KAYNAKLAR

Bilgin, H.A., Hacosmano÷lu, E. ve Çakmak, B., 2007, Environmental Impact Assessment for Blasting Operations at Kúlada÷ Gold Mine, Project Code: 06-03-05-2-00-06, METU, Ankara, Final Report, 89 p.

Bigikoçin, O.,2007, Presplit Blast Induced Air Overpressure Investigation at Kúlada÷ Gold Mine, Master Thesis, Middle East Technical University, Ankara, 130 p.

Dowding, C.H., 1985, Blast Vibration Monitoring and Control, Prentice-Hall, 297 p.

Siskind D, Stachura VJ, Raddiffe KS (1976) “Noise and vibrations in residential structure from quarry production blasting.”,USBM Report of Investigations RI8168.