Her ilkbaharda, alacakaranl›¤›n sona ermesiyle birlikte, bat› ufkunun üzerinde silik bir ›fl›k belirir. Bu, Samanyolu kufla-¤› de¤il, genellikle ondan daha parlak olan zodyak ›fl›¤›d›r. Tutulum çemberi (ekliptik), yani Günefl ve gezegenlerin gökyüzünde izledikleri yolu ayd›nlatan bu ›fl›¤a, zodyak tak›my›ld›zlar›n›n do¤rultu-sunda oldu¤u için zodyak ›fl›¤› denmifl.
Zodyak ›fl›¤›n›n ilk kim taraf›ndan far-kedildi¤i bilinmese de, eski ça¤lardan bu yana gökyüzünü inceleyen insanlar›n böy-le bir gök olay›n› gözden kaç›rm›fl olma-lar› olanaks›z. Romal› yazar Seneca, bu ›fl›¤› çok uzaklardaki atefllerin
gökyüzündeki parlamalar› ola-rak tan›mlam›flt›. Bundan daha önce Aristoteles, zodyak ›fl›¤›-n›n, yanarda¤lardan püsküren lav gibi, yer alt›ndan d›flar› f›fl-k›ran ve gökyüzünde gizemli parlamalara yol açan bir mad-deden kaynakland›¤›n› düflün-müfltü. 18. yüzy›lda yaflam›fl olan filozof Immanuel Kant’sa, Günefl’in, bir tür buhar ya da kuflakla çevrili oldu¤u, parlama-n›n bunlar›n ürünü oldu¤u gö-rüflündeydi.
Yak›n geçmiflte yap›lan tayf ölçümleri, bu ›fl›¤›n büyüklükle-ri 0,3 ila 300 mikron aras›nda de¤iflen parçac›klar›n günefl ›fl›-¤›n› yans›tmas› sayesinde orta-ya ç›kt›¤› anlafl›ld›. Carl Sagan ve Ann Druyan’›n 1985 y›l›nda yay›mlanan "Kuyrukluy›ld›zlar" adl› kitaplar›nda, Zodyak ›fl›¤›-na yol açan parçac›klar›n bü-yük bölümünün
kuyrukluy›ld›z-lardan kaynakland›¤›n› vurguluyorlar. Çünkü kuyrukluy›ld›zlar, yap›lar›nda don-mufl gazlarla birlikte, toz parçalar›n› da içerirler. Bir kuyrukluy›ld›z›n içindeki gazlar, kuyrukluy›ld›z Günefl’e yaklafl›nca buharlaflmaya bafllar ve toz ve tafl parça-lar› serbest kal›r.
20. yüzy›l›n bafllar›nda fizikçiler, ›fl›-n›m bas›nc›n›n 1 mikrondan küçük parça-c›klar› uzay›n derinliklerine nas›l itti¤ini, biraz daha büyük olanlar›n› da Günefl’in kendine do¤ru nas›l çekti¤ini gösterdiler. Sonuçta, bir parçac›k ya Günefl Siste-mi’nin d›fl›na itiliyor ya da sarmal bir yol
izleyerek Günefl’e do¤ru ilerliyordu. Bu parçac›klardan yaklafl›k 10 ton kadar› Günefl’e her saniye düflüyor.
Zodyak ›fl›¤›n› görebilmek için, koflul-lar›n gözlem için uygun olmas› gerekir. Gözlem yeri olarak, ›fl›k kirlili¤i olmayan bir yer seçmeli; Ay’s›z bir akflamda göz-lem yapmal›s›n›z. Ayr›ca havadaki pus da gözleminizi önemli ölçüde etkiler. Göz-lemden önce, gözlerinizin karanl›¤a uyu-m sa¤lauyu-mas› için yaklafl›k 15 dakika sü-resince herhangi bir ›fl›k kayna¤›na bak-mamal›s›n›z. Ülkemizin de yer ald›¤› ku-zey yar›kürenin ortalar›nda, Zodyak ›fl›¤›-n› görmek için en uygun dö-nem, mart sonu - nisan bafl›-d›r. Çünkü, bu s›rada tutu-lum çemberi ufukla en büyük aç›y› yapar. Tutulum çembe-ri, asl›nda yaz aylar›nda da yüksektir; ancak, bu sefer de alacakaranl›k süresi uzad›¤› için Zodyak ›fl›¤›n›n gözlen-mesi güçleflir.
‹deal gözlem koflullar›n›n bulundu¤u bir yerde gözlem yaparsan›z, Zodyak ›fl›¤›n›n ufkun üzerindeki geniflli¤i-nin, 25° ila 30° aras›nda uzand›¤›n› görebilirsiniz. Ufuktan yukar› do¤ru bakt›-¤›n›zda, parlaman›n giderek sönükleflti¤ini; yaklafl›k 60° yüksekte iyice darald›¤›n› görürsünüz. Ifl›k daha sönük, dar bir kuflak biçiminde do-¤uya (sabah gözlem yap›yor-san›z bat›ya) do¤ru ilerler. ‹flte bu kufla¤a da "zodyak kufla¤›" denir. E¤er kufla¤›
106Nisan 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
Zodyak Ifl›¤›
Gökyüzü
A l p A k o ¤ l u
Aslan ve Yengeç tak›my›ld›zlar›n›n üzerinde uzanan Zodyak ›fl›¤›. Bu foto¤raf sabah, alacakaranl›ktan önce çekilmifl. Foto¤raf çekilirken, 1600 ASA film kullan›lm›fl ve 60 saniye poz süresi verilmifl. ‹lkbaharda çekilen bu foto¤rafta,
görebiliyorsan›z, bu gerçek-ten gözlem için ideal bir yer buldu¤unuz anlam›-na geliyor.
Zodyak ›fl›¤›, Gü-nefl’le birlikte iler-ledi¤inden, bir süre sonra göz-den kaybolur. Sabah, alaca-karanl›ktan bir süre önce do-¤u ufku üze-rinde görünür. Buna, "yanl›fl flafak" da de-nir. Alacakaran-l›k bafllad›¤›nda, zodyak ›fl›¤› art›k görünmez olur.
Ay›n Gök
Olaylar›
Satürn, ay›n bafllar›nda saat
23:00, sonundaysa 21:00 civar›nda bat›-yor. Jüpiter’se onu yaklafl›k bir saat ge-riden izliyor. Yani, Satürn’den yaklafl›k bir saat sonra bat›yor. Nisan ay›, yaklafl›k alt› ay için bu iki gezegeni akflam gökyü-zünde gözlemek için son flans gibi. May›s ay›nda Jüpiter ve Satürn, özellikle de
Sa-türn iyice alçalm›fl olacak. Her iki geze-gen de Bo¤a Tak›my›ld›z›’nda yer al›yor. 25 Nisan’da Jüpiter ve Ay, 26 Nisan’da Satürn ve Ay, birbirlerine 2 aç› derecesi uzakl›kta yer alacak.
Mars, Nisan bafl›nda geceyar›s›ndan
biraz sonra do¤u-güneydo¤u ufkundan
yükselirken, ay›n sonlar›nda daha erken, gece yar›s›n-dan biraz daha önce do-¤uyor. 13 Nisan saba-h›, Mars ve Ay birbir-lerine çok yak›n ko-numda bulunacak-lar. Bu s›rada, aç›sal uzakl›klar› yaklafl›k 0,5 de-rece yani Ay’›n görünür çap› kadar olacak.
Venüs, ay
süresince sabah g ö k y ü z ü n d e . Ay›n bafl›nda he-nüz çok alçakta bulunan Venüs, ay›n sonlar›na do¤ru do¤u ufku üzerinde 15 derece kadar yüksel-mifl olacak. Gezegeni göz-lemek için Günefl do¤madan k›sa bir süre önce do¤u ufku üz-erine bakmak gerekiyor. E¤er Ve-nüs’e bir dürbün ya da teleskopla bakar-san›z, onun hilâl evresinde oldu¤unu gö-rebilirsiniz.
Merkür, bu ay gözlem için uygun
ko-numda de¤il. Gezegen, ay›n bafllar›nda sabah Günefl do¤madan k›sa bir süre ön-ce do¤uyor; ay›n sonlar›ndaysa Gü-nefl’ten çok k›sa bir süre sonra bat›yor.
Ay, 1 Nisan’da ilkdördün, 8 Nisan’da
dolunay, 15 Nisan’da sondördün, 23 Ni-san’da yeniay, 30 NiNi-san’da ilkdördün ev-relerinden geçecek.
107
Nisan 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
1 Nisan saat 23:00; 15 Nisan saat 22:00; 30 Nisan saat 21:00’de gökyüzünün genel görünüflü
Kraliçe Kral Aldebaran Rigel Kapella Algol Satürn Ülker Jüpiter Büyük Ay› Berenices’in Saç› Küçük Ay› KUZEY GÜNEY BATI DO⁄U Ejderha Zürafa Arabac› Bo¤a Vaflak Yengeç K I fi Ü Ç G E N ‹ Aslan Baflak Çoban Herkül Lir Kuzey Tac› ‹kizler Küçük Köpek Büyük Köpek Avc› Perseus Kutupy›ld›z› Betelgeuse Aky›ld›z (Sirius) Procyon Regulus Spica Arcturus Vega Tekboynuz Suy›lan› Suy›lan› Terazi Y›lan Y›lanc› Pompa Kupa Karga Yelken Pupa
Nisan ay›nda Jüpiter’in “Galileo Uydular›” olarak da bilinen dört büyük uydusunun gezegene
göre konumlar›. 1 3 5 7 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 9
Io Europa Ganymede Callisto
Akflam Gökyüzü (Mart Ekinoksu)
Alacakaranl›¤›n bitiminde Günefl’in konumu
Kuzey yar›kürenin orta enlemlerindeki gözlemciler için, zodyak ›fl›¤›n› gözlemek için en iyi dönem, mart sonu - nisan bafl›d›r (solda). Çünkü, bu s›rada tutulum çemberi (ekliptik), bat› ufkuyla en büyük aç›y› yapar.
Bundan alt› ay sonra (sa¤da), eklipti¤in ufka göre e¤imi artar ve zodyak ›fl›¤›n›n en belirgin bölümü ufkun alt›nda kal›r. Bu nedenle gözlenmesi güçleflir.
Tutulum Çemberi
(Ekliptik)
Bat› Akflam Gökyüzü Bat›
