M İ M A R
A Y L I K M E C M U A
İ S T A N B U L - A N A D O L U H A N No. 20. T E L E F O N : 2 1 3 0 7 S E N E : 2 S A Y I : 10 T. E V V E L 1 9 3 2 S A Y I S I : 1 , A L T I A Y L I Ğ I : 6 , S E N E L İ Ğ İ : 1 2 L İ R A D I R E C N E B İ M E M L E K E T L E R İ Ç İ N S E N E L İ Ğ İ 6 D O L A R D I R
Ebedi taş Orhon abideleri
M i m a r B. O. Celâl
B u eski T ü r k â b i d e l e r i ; A s y a d a . T u n k y u l a r ' j n k u r d u ğ u i m p a r a t o r l u k d e v r i n d e n k a l a n v e O r h o n ç a y ı n ı n eski y o l u v e K o ş o a ç a y d a m g ö l ü c i v a r ı n d a b i r b i r i n d e n l k i l o m e t r e mesafede m e v c u t âbide- lerdir. B u n l a r d a n G ü l t e k i n âbidesi 73 i tarihinde Bilge H a k a n t a r a f ı n d a n k a h r a m a n kardeşi Gülte- k i n n a m ı n a y a p ı l a n yazılı taş âbidesidir. Şekil •( l ) D i ğ e r i d e Y u l u ğ T e k i n tarafından 735 tari - h i n d e Bilge H a k a n n a m ı n a yaptırılmıştır. U z u n asırların h a r a p ettiği b u ıssız sahadaki âbidelerin m e v c u d i y e t i eski T ü r k san'at v e medeniyeti için p e k k ı y m e t l i d i r l e r . B u r a l a r d a b a z ı b i n a harabeler:.
bir ç o k heykeller ve lâhitler d e b u l u n m a k t a d ı r . B u heykellerin, lâhitlerin ve b u l u n a n eşyanın san'- a t k â r a n e olduklarını Rus ve A v r u p a l ı müsteşrik- lerin tetkiklerile, istinsah edilen resimlerile anlı- yoruz. F i l v a k i b u g ü n k ü m a h d u t tetkikat ile m i - marî n o k t a i nazardan m ü t a l e a değil, a n c a k bu k a d i m eserleri, kitabeleri millî bir hatıra o l m a k itibarile y a d d e t m e k istedim.
Eski U y g u r alfabesi ile yazılmış o l a n kitabe- ler çin tarihlerinde bunlara ait yazılar vasıtasile K o p e n h a g d a r ü l f u n u n u m u a l l i m l e r i n d e n T o m - sen t a r a f ı n d a n halledilmiş v e o k u n m u ş t u r .
(Şekil ı>) M;ıhkıik. pusulur.
Mf.MAK
B i l â h a r a Fransa m u a r i f nezaretinin h i m a - y e s i n d e k u m a n d a n d e Lacoste bir heyetle M c g o l i s t a n d a tetkikat y a p m ı ş v e 1911 d e
« A u p a y s sacre des ancines Turcs et des M o n - g o l s »
d i y e bir k i t a p neşretmiştir.
M u h a r r i r k i t a b ı n d a bu â b i d e l e r h a k k ı n d a k i ihtisasat v e m ü ş a h e d a t ı n ı şöyle anlatıyor...
Ş u g ö r ü n e n esrarlı M o n o l i t l e r , b u k ı r ı l m ı ş d e v r i l m i ş heykeller eski bir saltanata saha o l a n K o ş u ç a y d a m ' a m e r m e r gözlerile asırlarca azemet- li birer m u h a f ı z o l m u ş l a r v e n i h a y e t b u sonsuz u y a n ı k l ı k t a n u s a n a r a k onlar d a â b i d e l e r i n etek - l e r i n d e e b e d î istirahatlerine çekilmişler.
B a t ı n ı n kızıl rengile p e m b e l e ş m i ş « e b e d î ta- şa» b a k a r k e n m ü f e k k i r e m b ü y ü k G ü l t e k i n ile g ö k t e n i n e n v e g ö ğ e benziyen b i l k e H a k a n a gidi-
E b e d î taştaki türkçe kitabeler b ö y l e başlı - y o r d u . .
« V a k t a k i y u k a r ı d a m a v i g ö k , a ş a ğ ı d a k a r a
« t o p r a k v e b u n l a r ı n arasında d a A d e m o ğ u l l a r ı
« y a r a t ı l d ı . A t a l a r ı m A d e m o ğ u l l a r ı n d a n evvel
«yetiştiler. İ m p a r a t o r l u ğ u o l a n l a r ı i m p a r a t o r l u k -
« s u z b ı r a k t ı k . H a k a n ı olanları h a k a n s ı z b ı r a k t ı k .
« O n l a r a d i z ç ö k t ü r ü p b a ş iğdirttik. E y T ü r k mil-
«leti n â d i m o l ! !
« G ö k ; T ü r k milletinin a d ı sanı k a y b o l m a s ı n
« d i y e b a b a m h a k a n l a a n a m h a t u n u yetiştirdi.
« O n l a r a i m p a r a t o r l u k veren g ö k , beni d e h a k a n
« y a p t ı . T ü r k m i l l e t i n i n ö n ü v e a d ı h â t ı r a l a r d a
«kalsın d i y e , T ü r k milletinin sevgisile geceyi uy-
« k u s u z , g ü n d ü z ü b i r a n d i n l e n m e d e n g e ç i r d i m .
« K a r d e ş i m G ü l t e k i n l e ölesiye çalıştım. M i l l e t i di-
« r i l t m e k için b ü y ü k o r d u l a r ı n b a ş ı n d a 22 sefer
(,Şekil 4~) Gültekin abidesini çerçeveleyen heykellerden biri.
(Şekil 5} IHIyi IItıkan abideni heykelleri.
276 MİMAR
«yaptım. K a d e r müsaade etti. Baht yaver o l d u .
« Ö l e n milleti hayata çevirdim. Nimetlere ulaştır-
« d ı m . Nüfusu az olan milletin nüfusunu çoğalttım.
« K ü ç ü k kardeşim C ü l t e k i n gücünü sayini b a n a
«verdi. B ü t ü n yasaları k u r m a k için her şeyi yaptı,
«öyle öldü. Ç a ç a sengun'la harbettiğimiz z a m a n
«31 yaşında idi. Evvelâ T a d i k i n Ç u r ' u n kır atına
« b i n d i h ü c u m etti. Bu at ta orada öldü. İkinci sefer
«de İşbara Yamater'in kır atile hücum etti. Bu at
« d a orada kaldı. Ü ç ü n c ü bir sefer d e Kediml-g
« d o r u ata b i n d i ve h ü c u m etti.
« E y asil Türk milleti! Bu hücum çoğunuzun
«hatırındadır.
«İmparatorluğun idare merkezi ( Ö t u ğ e n ) idi.
« Ö l k e m î z Ç i n ölkesile sınur o l d u ğ u için Ç i n mıl-
«letile münasebata giriştim. Bize zahmetsizce al-
«tun, gümüş, ipek veren Ç i n milletinin daveti tat-
«lı idi. Cazipti, yumuşaktı. Ey asil Türk milleti!
« B u zengin, yumuşak çağırışlara arandan çokları
«kapıldı. Ey Türk milleti! Bu ölkeye gidersen
«mahvolursun. A m a Ö t ü ğ e n ' d e oturur kârvanlar,
«kafileler gönderirsek ebedî imparatorluğu m u -
«hafaza edersen! Ey T ü r k milleti d a h a yüksek
«olursun!
«Türk milletin: nasıl topladığını, nasıl i d a ı c
«ettiğini buraya yazdım. B ü t ü n söyliyeceklerimi
«bu ölmez taşa yazdırdım. Ç i n hakanlarından lıey-
(Şckil (>) l'bcdi tuştun bir parça
(Şekil r) Yazılı d ut)
«keltraşlar getirttim. Bu b ü y ü k binayı ayrı dik -
«tirdim. Heykellerini ayrı işlettim. B u taşı b u sarp
«yerde diktirdim, üstünü yazılarla d o l d u r d u m .
« E y Türk milleti n â d i m ol.»
Müellif Koşo Ç a y d a m h a k k ı n d a k i istisasatı- na şöyle nihayet veriyor. Bu sarp ve ıssız manza- ra çok müessir ve haşyetlidi. Biten g ü n ü n kararsız loş renkleri göçmüş eski bir saltanatın enkazı üze- rine kül rengi bir kefen gibi örtülmüştü. Harabe- nin etrafa serilmiş taşları, bu kül rengi yer, b u kül rengi dağlar insanın kalbini azapla sıkıyordu.
M e v k i i n hazin sükûtu sanki o b ü y ü k Türk kahra- manının kudretli ruhunun dolaştığı hissini veri - yordu, z a m a n z a m a n esen akşam rüzgârı «ey Türk milleti u y a n ! » diyen b ü y ü k a d a m ı n yüksek ıztırap hitabesini fısıldıyor. Z a n n e d i y o r d u m .
Ben d e şunu kaydetmek isterim ki - bazıla- rınca - zannedildiği gibi T ü r k ü n mimarîsi, edebi- yatı, medeniyeti bu âbidelerle de başlamıyor. A l t ı bin senelik Ç i n k a v m i ile boy ölçüşen ve o n u ki- lometrelerce hisarlar y a p m a ğ a mecbur eden T ü r k milletinin de her türlü vesaiti vardı. Böyle vesaite malik olan bir melletin ise her türlü m e d e n i teşki- lâtı, san atı, bilgisi de olacağı pek tabiîdir.
