..
..
.
KUL TUR T ARIHIMIZDE
GiZLi DiLLER VE SiFRELER
Editorler: Emine Gi.irsoy Naskali
Erdal -5ahin
1. Giri§:
Noktala ~ifreler • 279
Noktalama
i~aretlerinin Tarih~esi
Aylin Koc;*
Noktalama i§aretleri dilin trafik i§aretleridir. Size ne zaman ba§layaca-gmm, ne zaman duracagtntZl veya sa-tlrlan nastl okuyacagtnlZl sayler.
David Mielke
Noktalama i§aretleri, duygu ve dti§tinceleri daha ar,:tk ifade etmek, ctimlenin yaptstm ve duraklama noktalanm belirlemek, okumayt ve an-lamayt kolayla§ttrmak, soztin vurgu ve ton gibi ozelliklerini belirtmek tizere kullamlan i§aretlerdir. Bu i~aretler §Unlardtr: Nokta (.), virgtil (,), noktah virgtil (;), iki nokta (:), tit,: nokta ( ... ), soru i~ar.eti (?), tinlem i~a reti (!), ktsa r,:izgi (-), uzun r,:izgi/konu§ma r,:izgisi (-), egik r,:izgi (/), tt r-nak i§areti (" ... "), tek ttrnak i§areti (' ... '), denden i§areti ("),yay ayrar,: (( )) ko§eli ayrar,: ([ ]), kesme i§areti (').'
Noktalama i§aretleri yaztlt metinde iki rol oynar: I. ctimlenin t,:e§i
t-*
Dr. Aylin Ko~. Mam1ara Universitesi Fen-Edebiyat Faki.iltesi Ti.irk Dili ve Edebiyatl Btili.imi.i.imla Ktlm•u:u'nda "Yazada Kullanalan Digerl§aretlcr" ba§laga a! linda sak sak kul-Janaldaga belirtilen i§arctlcr saralanmaktadar: Toplama i§areti, ana ( + ), ~arpma i§areti, ~arpa ( x ), C§itlik i§areti ( = ), yi.izde i§areti ( % ), i.is i§areti ( ' ), paragraf i§areti ( § ), paragraf i§areti (? ), kelimeden sonra dipnot i§areti; kelimeden once farazllik i§areti (
* ), dercce
i§areti ( o ), benzerlik, yakla§aklak i§areti (alternasy-on) ( - ), bi.iyi.ik; gramcrde ~akma i~areti ( < ), ki.i~i.ik: gramerde geli~me i§areti ( > ), btili.im sonu i§areti ( *** ), eksigi veya fazlasa ( ±). (iK: 71)280 • Kiilllir Tarihimizde Gizli Diller ve ~ifreler
li boli.imlerini baglayan manttk ili~kilerini belirtir, di.i~i.incelerin Sira, mi.inasebet ve baglannm anla~Ilmasma yardtm eder, 2. Ci.imlenin ses yaptsmt di.izenler, yazann amar;:ladtgt unsurlann (alay, heyecan gibi) ortaya r;:tkmasmt saglar.!
2. Noktalama i~aretlerinin Tariht;esi: 2.1. Eski Yunan ve Roma'da Noktalama
Noktalama i~aretlerinin tarihi MO 2. yi.izytlda iskenderiye'de ya~a yan Bizans dil bilgini Aristophanes ile ba~lar. Kurdugu sistemde, 'dis-tinctiones' dedigi i.ir;: noktayt kullanmt~ttr. Virgi.il gorevi goren 'media
distinctio' adt verilen nokta satmn ortasma; 'subdistinctio' olarak isim-lendirilen noktanm ci.imledeki gorevi noktalt virgi.il ya da iki noktanm
goreviyle aym; yaztyla e~it hizadaydt; son i~aret 'distinctio' ise satmn
en i.isti.ine konuluyordu, gorevi bugi.inki.i noktamnkiyle ayntydt.
Aris-tophanes'in bu sistemi geni~ bir kullantm alam bulamamt~ttr. Ancak,
Mb 2.
yi.izyiida kullamlan tek noktalama i~areti 'interpuncts' denilenufak bir noktaydt. Romaiiiar bu i~areti resmi yaztt, madalya, para, bina ve tarihl yapiiann adlannda kullamyordu. Buna kar~Iltk, Antik
Yu-nan'da noktalama i~aretleri kullamlmtyordu; yazt sistemi 'scriptio con-tinua' denilen yazt hir;:bir duraklama i~areti kullamlmayan, kelimelerin biti~ik yaztldtgt bir sistemdi. Bo~luk btrakma; MS 600-800 yiilan ara
-smda ortaya r;:tktt; kullammt 700'1U ytllarda oldukr;:a yaygmla~mt~tt.
Orta <;a~fm ilk el yazmalannda yan yana kullamlan (yatay ~ekilde)
iki nokta, ciimlenin sona erdigini beliriiyordu. Zamanla iki nokta teke
indi; kalan nokta satmn yukansmda, ortasmda, a~agtsmda kullamldt.
Bu nokta kullanildtgt yere gore iki nokta, virgiil, nokta gorevini i.istlen
-di. 7. ve 8. yi.izytlda kullantlmaya ba~lanan noktalama i~aretleri arasm-da ktsa r;:izgi, uzun r;:izgi, kesme i~areti ve i.inlem i~areti de vardt. Ozel
-likle de 16. yiizyllda matbaanm icadt ve yaygmla~mastyla noktalama
i~areti diizenli olarak kullantlmaya ba~landt.3
2 Tiirk Dili ve Edehiyall Ansi~lopedisi. Devirlerlisim/er/Eserler/Terimler, C 7, istanbul 1990, s. 77.
Nokta!J ~ifreler • 281
2.2. Eski Tiirk Metinlerinde Noktalama
2.2.1. Goktiirk, Mani ve Uygur Metinlerinde Noktalama
Goktiirk~enin yazllt belgeleri Runik harfli metinlerde, ozellikle Or
-hun ve Yenisey yazttlannda sozciikleri, soz gruplannt aytrmak ya da sozciigiin bittigi yeri gostetmek i~in kullantlan tek noktalama i~areti iist iiste konulmu~ iki nokta ( : ) dtr. Orhun ve Yenisey yazttlannda bu nok-talama i§aretinin kullantmt ile ilgili ~u kurallar tespit edilmi§tir:
I. Normal uzunluktaki sozciikler bu i§aretle birbirinden aynhr: t(e)fzri t(e)g: tdngridd: bolm(t)§: tiiriik: bilgii: kagan: (KTG: I)
2. Bu .i§aret, aym sattrda iki sozciik arasma konuldugu gibi satlt·
sonlanna da konulmaktadtr; ancak sattr ba§tnda yer almamaktadtr. 3. i§aret, yazttlarda sistemli olarak kullantlmt§ttr. Ancak, Yenisey
yazttlanndan Begre yaztttntn asll metin on taraf; a ve as! metin, sol t
a-raf: b yiiziinde hi~bir i§aretin kullantlmadtgt goriilmii§tiir. Begre yazttt,
asll metin, sol taraf: b:
1+-XI+-B~ J'O(J'JIH~l.JJ tk~~l1 ttf-11'0 (J'lrfA~ Y~4J Y Jtmlht~l
• l 1i !I I I J I
(J'l~p~ (J'P.cVlftl (J')f~;-IT~ .f~D
s( e)kiz (a)dakllg b( a)r(t)m(t)g ii~·(ii)n yt!kt tiik( e)ti b( a)rd(t)m and a
b(ii)km(e)d(i)m (a)y(t)ta or(ii)nmeg k(a)ram(t)g (a)zd(t)m
4. Bazt Yenisey yazttlannda bir sozciigiin noktalama i~aretiyle iki -ye boliindiigii de olur:
uoe: tm§: ii~· yetm(i)§ (Uyuk-Turan: 4) kunf: yma: kunf(u)y(u)ma (Elegest 1: I)
5. Her sozciik arasma iki nokta ( : ) i§areti konmaz. Tek heceli ve-ya ~ok ktsa sozciikler genellikle kendinden sonraki veya onceki sozciik ile birlikte yazthr. Bununla birlikte, iki sozciikten olu~an tiirlii soz grup -lan da birlikte yazthr:
(e)kin (a)ra (KT D:!)
282 • KUllUr Tarihimizde Gizli Diller ve ~ifreler
yok (e)rti (KT D: 39)
Goktiirk alfabesinden soma Tiirklerin kullandiklan alfabelerden bir tanesi de 8. ve 9. yiizydlarda Maniheizmi kabul eden Tiirkler taraf m-dan kullamlan Mani veya Manihey alfabesidir. Mani alfabesinde ciim-leleri birbirinden ay1rmak iizere ktrmlZl daire i~·erisinde nokta i~areti kullamlmi~tir. Bu nokta i§areti aym zamanda 've' baglac1 gorevini de iistlenmektedir. Metinde, kirmiZI daire iyinde nokta i§aretinin yan yana, yift olarak kullamldigi da tespit edilmi§tir.
Uygur alfabesi, Tiirklerin 8. yiizy1l ortalanndan 18. yiizyJI ba§l an-na kadar kullandiklan bir diger alfabedir. Uygur alfabesiyle yazilmi§ metinlerinde, yan yana iki nokta i§areti ( .. ) ciimleleri birbirinden ayir-mak iizere kullamlmi§tir.
~~--~~cf"'~
let
,....~ ~ ~ P"""' ~ ~ .. ~ ~ ' .~."¥'¥;!~:~ '·-·"¥""~
...
,
..
~~~~e•ae•a• .•
~
~
~-eng ilki ol yir oruntakt begler buyruklar tnanflar bir ikintiske aya~dap amra~dafl bolgaylar ... ikinti ilinie kamnta apgka ayagka teg-de~·i bolgaylar ... ii.~·ii.nr edig tavang u~·uz tutup nomug torii.g agtr t ut-da~·~ bolgaylar ... (AY: 143)
2.2.3. Kur'an-1 Kerim'de ve Klasik Edebiyat Metinlerinde
Nok-talama ve i§aretler:
Kur'an-1 Kerim'de bilinen anlam1yla noktalama i§aretleri yoktur. Ancak, Kur'an-1 Kerim'in giizel ve usuliine gore okunmasmda, he rhan-gi bir kelimenin iizerine gelerek bir miiddet sesi kesip teneffiis ederek dinlenme durumunda 'vakif i~aretleri' olarak adlandmlan i~aretler ku l-lamhr. Bu i~aretler:
Mim, vakf-t !liztm: i~aretin bulundugu yerde anlam tamamland1 gm-dan durulmas1 en uygun yerdir.
Ta, vakf-t mutlak: Somas1 ile ba§lamanm uygun oldugu yere konur.
Cim, kaf, kef, vakf-t caiz: Okuyamn nefes durumuna gore durulur veya geyilebilir.
Noktah ~ifreler • 283 Za, vakj-1 miicevvez li vechin: Bir yonden vasletmeyi ba~ka bir ma-na yoniinden de vakfetmeyi gerektiren yerlere konmu~tur.
Sad, vakj-1 murahhas zarureten: Ayetin uzunlugu veya ba~ka s
ebep-le zorunlu olarak durulmas1 gereken yerlere konan i~arettir. Durulabilir ve devam edilebilir.
Bu i~aretlerden ba~ka, her on ayetlik boliimiin sonuna konan ve ·on' anlamm1 ifade eden aym i~areti, konu biti~lerine konan ve vakf-1 tam hiikmiinde olan i~arettir. Birbirine yakm olarak yan yana gelen ve
vakf-1 miianeka denen ilfi: , nokta (-.·),mana itibariyle birinde durulursa dige-rinde durulmamas1 gereken yerlere konan vak1f i~aretidir. 'Durma' an-lammdaki Lame/if, ayetin, sonras1yla mutlak alakas1 sepebiyle dur ulma-mas1 gereken yerlere konur!
Tiirklerin islamiyeti kabul. etmelerinden itibaren 19. yiizytla ge lin-ceye kadar metinlerde bugiinkii anlamda kullamlan noktalama i~aretle
ri kullamlmam1~t1r. Ancak, Kur'an ba~ta olmak iizere, tanmm1~ ki~ile
re sunulmak iyin yaztlan eserler, kiilliyatlar, divanlar ve deger verilen kitaplann pek fi:Ogu tezhiplenirdi.5
Klasik edebiyatta, divanlarda nokta-lama i~aretleri mevcut degildi. Ozellikle ~iirlerde, m1sra beyit biitiinlii-gii, yani duygu veya fikri ciimleler m1sralarda veya beyitlerde bitmek-teydi. Cum lenin biitiin ogelerini, bir veya iki m1sra ifi:inde bulundurmak suretiyle eski ~iirlerde noktalama i~aretinin olmamas1 biiyiik bir aks
ak-lik te~kil etmiyordu. Fakat ~iirde mananm m1sradan rn1sraa yiiriitiildii
-gii, ciimle ogelerinin iki m1sradan ta~mld1g1 zamanlar ki ozellikle Tan-zimat doneminde noktalamaya ihtiyafi: duyulmu~tur. Halk §iirinde ise halk §airleri ya da saz §airleri yazan kimseler degil de okuyan yani soy -leyen ki§iler olduklan iyin noktalamanm soz konusu olmamas1 dogal
4 Mehme1 Ali San, Kur'iin-1 Kerlm' i Ciizel Okuma Teknigi ve kura//an, istanbul 1993, s. 102-103.
5 Kur'anlarda ilk iki sayfa 9cr9eve halinde, sure ba§hklan, giil denilen durak, secde, ciiz, a§lr ve hizip i§aretleri, divanlarda serlevha, kaside, gaze!, rubai ve diger biiliimlerin ba§hklan, mahlas beyitlerinin iki yam, diger yazmalarda tek veya 9ift sayfa halinde zahriyeler. scrlevha, bap, fasll ve siiz ba§hklan, matlap i§aretlerinin 9evresi, halime denilen sonw;: k1S1mlan tezhip olunmu§tur. Ki1aplann ba§mda yer alan 1a9 bi9imindeki teL;hibe mihrabiye, mihrabiyeden ok gibi yiikselen 9izgilerc llg, metin k1smmm diirt yamm 9evreleyen altm ylld1z ve renkli 9izgilere celvel, bu 9izgilerin daha geni§ine zencirek, birbirine ge9mel er-Ie eklenmi§ halkalara u/ama, 9i9ek ve yapraklarla siislertmi§ bordiirlere
k1vnmda/h denmekteydi (Tiirk Ansik/opedisi, Milli Egitim Basm1evi, Ankara
284 • Kiiltiir Tarihimizdc Gizli Diller ve ~ifreler
kar~tlanabilir. Ancak, bu metinlerin giiniimiizde Latin harfleriyle
yevri-mi durumunda, gereken yerlere i~aret konulmaktad1r.
2.2.4. Tanzimat Edebiyatmda Noktalama
Tiirk edebiyatmda noktalamanm ~iirden once nesirde goriildiigiinii
soylemek miimkiindiir. Noktalama i~aretleri, matbaanm icadiyla
Tanzi-mat donemi yazarlannm Batidan adapte ve terciime ettikleri eserlerle
birlikte bugiinkii anlamda kullamlmaya ba§lanmi§tir. 19. yiizytla kadar devam eden, uzun, rabll ve at!flarla birbirine bagli ciimle orgiisiiniin de dinamik, giinliik hayata bagli bir ifade ~ekli olmadigi hissedilmi§, nok-talama i§aretlerini kullanmak ve fikre normal bir olyii tayin etmek
ihti-yaci belirmi§tir.
2.2.4.1. Sozliikler, Teori Kitaplan ve Edebi Eserlerde
Noktala-ma ile iigili A~•klamalar
Tanzimat donemi sozliik, teori kitaplan ve edebi eserlerin bir bolii-miinde noktalama i§aretlerinin kullamm ozellikleri hakkmda ayiklayiCI bir bilgi bulunurken kimi eserlerde bu tipte bir bilgiye
rastlaninamak-tadir. Ancak bu donem eserlerinde gerek i§aretler gerekse kullamm
yer-leJiyle ilgili olarak herkesye kabul edilmi§, standart bir yap1
bulunma-digmdan. kimi yazarlar kitaplannm giri§ boliimiinde kullandiklan
i§a-retler ve ozellikleriyle ilgili ayiklama yapma geregini hissetmi§ler; ki-mi yazarlarsa noktalama i§aretleri kullanmakla birlikte, bunlann kulla-mm ozelliklerine deginmemi§tir. Arap harfli Osmanli metinlerinde noktalama i§aretlerinden soru i§areti, virgiil ve noktali virgiiliin
bugiin-kii gibi degil de tersten yaztld•g• goriilmektedir.
Tanzimat doneminde, basiidigJ tarihe gore Sirasiyla noktalama i§a
-retleriyle ilgili ayiklayiCI bilgiler ihtiva eden eserlerden tespit edilenl e-ri §U §ekilde snalamak miimkiindiir
Terciimfin-1 Ahvfil gazetesinde tefrika edilen Sair Evlenmesi6 adli piyesinin ba§mda ~inasi, eserinde kullandigi iiy yaz1 i§aretinin gorevi
-ni §Oyle ayiklar:
6 "$air Evlenmesi", Terciinu1n-t Ahvo/, istanbul 1277, Nr. 2; Te~rin-i Evvel 16,
Rcbiii'l-ahir 13: Nr: 3, Te~rin-i Evvel 23, Rebiti'l-ahir 20; Nr. 4. Te~rin-i Evvel 30, Rcbiti'l-ahir 27; Nr. 5, Te§rin-i Sani 6, Cemad-el-Uia 4.
Noktah ~ifreler • 285
Mu' tanza () i~·inde bulunan ke!{un htili tar!{ eder.
§oyle bir haffl ujkl- soz ba~·tna deltilet eder. Nokta . soziin nihayetine a/timet olur.
Direktor Ali Bey, Molh!r'in yazmt~ oldugu Les Fourberies de Scar-pin adh komediyi Ayyar Hamza' adtyla r;:evirdigi tiyatro eserinde, nok-talama i~aretlerini daha fazla kullanmt~ttr. Ali Bey, piyesin sonuna
ek-ledigi "Bazt i~aratm Tarifi" ba~hgt altmda kullandtgt noktalama i~aret lerini ve gorevlerini ~oyle stralamt~ttr:
? Nqkta-i istifham
! istigrap ve hayret ve hiddet ve meserret gibi htilleri ima eder. ( ) i~·indeki ibare htili tar!{ eder.
- Soz ba~ma i~arettir .
... Tabiatiyle hitam bulmayan ibarenin nilwyetine ve par~·a parra
soylenen sozun arasma vaz' olunur.
~emseddin Sami, Usul-i Tenkit ve Tertip" adtyla yazdtgt noktalama i~aretleri ile ilgili yaziimt~ olan ilk kitabm "Mukaddime"sinde eserin yazth~ amact olarak "Bu risalenin mebni-i aleyhi iki bahse taksim olu-nabilir: Biri ibarenin usul-i tertip ve tanzimi ve nerede ba~laytp nerede bitmesi liizumu ve her birinin mahall ve suret-i vaz't ve ikincisi ibare
arasmda kullan!lan alamat ve i~arat-1 mahsGsanm mediGiiyle mahall-i istimali bahsidir," demektedir. "UsGI-i Tenkit" boliimiinde ise "Yazt so-ziin tasviridir. Bir resim, tasvir ettigi ~eye ne kadar ziyade benzerse, o
kadar miikemmel olacagt gibi, bir yazt dahi, soziin, miitekellimin ag-zmdan r;:tkarken, ibraz ettigi ahvali ve suret-i ifade ve telaffuzu ne
ka-dar ziyade anlatttrabilirse, o kadar ziyade miikemmel addolunmak
ikti-za eder ... Bundan ba~ka, soyledigimiz sozlere dikkat etsek, gori.iriiz ki
sozlerimizi terkip eden kelimelerin, sarf ve nahiv kaidesince, birbiri a r-kasma vaz' ve terkibiyle murad hasii olmaytp, maksudumuzu ifade
edebilmek ir;:in, soziimiizii, her birkar;: kelimede bir kesmeye muhtactz. Bu kesmelerin de enva't olup, bazt yerlerde soziimiizii, ancak bir nefes
alabilecek kadar, kestigimiz halde, bazt yerlerde iki i.ir;: nefes alacak ka-dar ve bazt yerlerde adeta birkar;: saniye keseriz. Bazt defa da soziimii-zii, bir bahse hitam verdigimizi anlatacak surette, keseriz ve biraz
dur-duktan sonra, diger bahse, yahut o bahsin diger ftkrasma ger;:tigimizi
7 Ali Bey, Ayyar Hamza, Or Fasi/!tk Oywz. ~evki Bey Matbaas1. is'tanbul 1288. 8 ~emseddin Sami1 Usat-i Tenkir ve Terrip. Mihran Matbaas1. istanbul 1303.
286 • Kiilt[ir Tarihimizde Gizli Diller ve ~ifreler
anlatacak bir tavtrla, yeniden soze ba~lanz. i~te, soztin gerek telaffuz ve sadaca ve gerek taksimce olan boyle ahvaline dikkat ettigimizde, yal -mz kelimeleri tahrir etmekle kanaat etmeyip, tahrirde bir nizam ve ter-tibe ve birtakim i§arat ve alamata muhtay oldugumuzu anlatmz," diye
-rek noktalama i§aretlerinin oneminden ve gerekliligind~n bahseder. Noktalama i§aretlerini Franstzca kar§thklanyla §U stralamayla listele
-rni§tir: ,fasila ; mufreze . katla : ~erha - rabtta -farika virgule point et virgule point deux points trait d' union trait horizontal () miitearnza parenthise {} tefrikiyye crochets mumeyyize guillemets
? istifhamiyye point d' interrogation I taacct~biyye point d' exclamation
... nikat-t takdiriyye points de suspension
§ bend paragraphe
*
ytldtz asterisque~emseddin Sami, yukanda bahsi geyen noktalama i§aretlerini "Al a-met-i Tenkitiyyenin Taksimi ve Her Birinin SGret ve Mahall-i istimali"
ba§hgt altmda her birini incelemi§,Ahmet Midhat, Namtk Kemal,
Zi-ya Pa§a Recaizade Mahmut Ekrem, Ebuzziya Tevfik'in eserlerinden
orneklerle ac,;tklarni§tir.
~emseddin Sami, Kamus-t Turkr sozltigtintin giri§inde "I§arat-t MahsGsa" ba§hgt altmda, §U noktalama i§aretlerine yer verrni§tir:
, Muteradifleri aymr.
I'll'.
; 0 manaya mii.teallik tabiratt aytnr. : Misallerin ba~tna konur.
<<» Lafzt maksud alan kelimat ve hurufu ay(nr.
II
Manayt degi~diren tabiratt ve 1sttlahat-t ilmiyye ve fenniyyeyiNoktah ~ifreler • 287
=
Lugatin cinsi degi~digine, mesela isim iken sifat veyafiil-i mute-add! iken fiil-i /az1m olduguna alamet olup, alttnda cins-i cedideninalameti vaz' olunur.
- Baz1 tafsilar ve miita/aatt aymr.
() Lugatin tazammun etmedigi ve aytk manast anla~tlmak iyin zikri iktiza eden ibaratt ihata eder.
[] Bazt izahiit ve mulahaziit1 i~·ine altr.
Muallim Naci, Lagat-L Naci10
adh sozltigtin giri~inde "i~arat" ba~lt
gt altmda kullandtgt i~aretlerden baztlanm aytklamaktadtr:
, Miiteradif veya birbirini miivekkid ve mufessir kelime ve tahirleri ay1nr.
; Lfigatin manasuu izah eden kelime veya rahir/erin iist tarafinda bulunur.
§ Lugatin miinii-yt miitenevviyesi arasma girer.
: Manzum veya mensur misal/erin iisr tarafinda bulunur.
" " Manzum misallerin iki tara{lna konulur.
- Beyitin nusra/anm veya kavl ile kiiilin nam1111 ay1nr. Bir de
fa-gat ile izafetsiz istima/i hiilinde ahirine iliive edilebilecek ye h01jinin
arasma konulur.
= Miisavi.
Ali Seydl, Resimli Kamus-1 Osmanf'de" "i~arat-t Mahsusa" ba~ltgt
altmda sozltikte kullamlan i~aretler ve aytklamalar ~oyledir:
§ Kelimatm hakikf ve mecazf olduguna gore mana/an tebeddul et-tikt;e aralanna vaz' olunur.
=Sol tarafmdaki kelime veya kelimat, sag tarO;{lndaki kelimenin
ve-ya terkibin mana-yl medlulunu izah eder.
- Metinden harit; ibareyi arasma altr.
' Kelimat-L muteradifeyi birbirinden aymr.
; Bir manaya delalet eden kelimeleri birbirinden tefrik eyler.
[], {} Bazt izahat-L zaideyi ihtiva eyler
" " Mu~tehidCitt dahiline a!tr.
I 0 Muallim Naci, Lugat-i Naci. Astr Matbaast, istanbul 1322.
II Ali Seydi, Resimli Kamus-1 Osmani, Matbaa-i Kiitiib-hane-i Cihan, C. I, istan
288 • Kliltlir Tarihimizde Gizli Diller ve ,$ifreler
Ahmet Cevat Emre, Turkr;e Smf ve Nahiv - Eski Lisfin-1 Osman! Smfve Nahiv12
adll gramerinde "Tenkit"13 ba~1Ig1
altmda noktalama i~a retleri hakkmda bilgi verir ve orneklerle a~1klar. Ahmet Cevat Em -re 'nin ele aldigi noktalama i§aretleri ve bu i§aretlerle ilgili tammlan
~oyledir:
Tenkit. bir ibfirenin aksfinum baz1 i~firfit-l mevzfia ile ayumakttr.
Bu sfiyede iblirenin ma' nastna intikaal daha kolay olur. Tenkitte
is-ti' mal olunan i~aretler ondur: Virgul {,}. noktalt virgiil [;], iki nokta
[.}, nokta [.], nokta-i istifham [?], nokta-i nidli ['], tlrnak [''"],
hat[-], mu' terize [()], nikaat-i kat[ .. .].
\lirgul-Bu i~aret ktrliat esnasmda cuz' f hir tevakkufun liizumuna
deiO/et eder. Evvela, ibarede vazifeten mii~ahih mevki' lerde bulunan
isim, stfat.fiil, masdar, gibi enva' -1 kelimeyi veya ciimleleri ayumakta
virgiil kullalllltr. Saniyen, ma' nay1 ihlal etmeksizin cum/eden tayyt
kaa-hil o/an hey' et-i kilemattn evvel ve ahirine de virgiil konur. Salisen,f
ii-linden veya miisnedinden uzak dii~en fail veya mesnediin ileyhten son
-ra da virgiil isti' mal o/unur. Rahian, hitaptan sonra da virgii/
kullant-ltr; hitap o/unan isim cumlenin ba~tnda olmazsa iki virgii/ arasma
alt-mr.
Noktalt virgiil - \lasatf bir tevakkufun luzumuna deiO/et eder; bir
ke/anun uzunca aksamtm, ha-husus virgii.liin isti' mfilini leap etmi~
bu-lunanlan tefrik i~·in kullamlir.
iki nokta- Bir yerden nakledilen bir ciimle veya ktsm-t ciimle oniin-de; tafsil, izah veya ta' dadt mutazamnun hir ktsm-t ciimleden evvel ve-ya sonra [kul/amltr].
Nokta-Bir tevakkLtf-tammtn luzumuna de/alet eder. Tamamiyle
ni-hayet bulan bir ctlmlenin son una konur.
Nokta-i istijhfim - Sua/i mutazammm her ciim/enin nihayerine
ko-nur.
Nokta-i nida - Nidalardan veya nida mevki' indeki bir sozclen
son-ra kul/amltr.
Ttrnak- Bir yerden veya birinin a,~wzdan aynen nakledilen bir
iba-renin evvel ve fihirine konur. Ba' zen, ihare-i menkule miiteaddit saw·
-12 GUlden Sago!, Erda! ~ahin, Nurgiil Ytldtz, (hzl.), Ahmet Cevat [Emre], Tiirk~·e
Swfve Nahiv Eski Lisfin-1 Osmfinf Smfve Nahiv, Ankara 2004. 13 age., s. 18-23.
Noktalt .<;iifreler • 289
far a/ursa. llrnak bu ibarenin her scam ba~·1na we' alunur. Ttrnak bir
de pek ma' dif a/mayan ke!imar-1 ecnebiyyeyi 1·eya na:ar-1 dikkate ~·ap
ttnlmak isteni/en dtier kelime/eri tefrik i~·in kullalll!tr.
Mu' terize - istitraden biiviik bir ciimleye idhal olunan :iimre-i
ke-limatl 1·eya kii~·iik ciimleyi recrit i~·in kul/anti1r.
Hat-Miiktlmelede muhavirlerin tebeddiil errigine delalet eder.
Nikaat-1 kat-Zihne tebtldiir eden birfikir (fikret 1 1·eya heyecan
se-bebiyle kelam111 kat' edildigine i~areten nikaat-i kat isti' mal olwwr."
M. Bahaeddin, Yeni Tiirk~·e Liigat"'te "i~aretler"' ba~1Ig1 alnnda sbzli.ikte kulland1g1 i~aretleri ve bu i)aretlerin anlamlanm beli
nmekte-dir:
. Ayn1 manadaki kelimeleri aymr.
; F ark/1 mana/an aymr .
. Bir kelimenin ba~/1ca manalamu aYII'Ir l'e ciimlenin bittigini
gos-terir.
- Mad de ba~·mdaki kelimenin aynen yerini turar.
*
Mii~tekann ba~·tnda bulwwr; hiikmii kendisinden sonra gelennokraya kadardt r.
2.2.4.2. Tanzimat Donemi Edebi Eserlerinde l'l:oktalamamn
Kullamm1
Tanzimat donemine air eserlerin tamam1 taranmay1p sadece nokta
-lama i~aretleri bak1mmdan ozelligi alan eserler iizerinde durulmu~tur.
~inasi, :jair El'lenmesi'nde yay ayray, konu~ma ~izgisi ve nokta i~a
retlerini kullanml~tlr. Ancak, ~air Evlenmesi 'nde virgi.ile
rastlanma-maktadir. Fakat ~inasi ciimle aralannda. virgi.il konacak yerleri aralik
b1rakm1~tlr. Bunun sebebi, o zamanki matbaalarda virgi.il i~areti olm
a-d1g1 iyin boyle yapmak mecburiyetinde kalml) olmas1 olabilir.
Direktbr Ali Bey, A_yyar HanGt piyesinde giri~te a~1klama
bahsin-de kulland1g1. soru i~areti, i.inlem i)areti, yay ayra~. konu~ma yizgisi ve
i.ic; nokta i)aretlerinden ba~ka Ayyar Ham:a. eserinde bu i~aretlerden ba~ka virgi.il, noktali virgi.il ve iki nokta i.ist iiste de kullanml~tlr. Piye
s-te, soru i~areti, virgiil ve noktali virgi.il i~aretlerinin tersten degil de
bu-gi.inkii gibi yaZ1li~1 dikkati yekmektedir.
290 • Kiiltlir Tarihimizdc Gizli Diller ve ~irreler
Ahmet Mithat, Feliitun Bey ile Riikun E.fendi romanmda noktalama
i~aretlerinin genelini kullamm~ olmasma ragmen, virgi.il ve noktaii vir -gi.il kullanmmm~ttr. Aynca, bu eserde de soru i~aretlerinin tersten degil de bl!gi.inkU gibi yaztlcltgt gori.ilmektedir.
Ancak, Namtk Kemal farkli bir uygulama takip ederek. virgUI ve
noktali virgUI yerine bir nokta ve bir ~izgi ( .-) kullanmt~tlr. 1876 yt
-lmda yaynnlanan inribah adli romanda bu husus dikkati rrekmektedir: r;am/l(;a o nazargah-t ibrettir ki hahar i(·inde insan ~-e~·mesinin ya-1/t//a ~·tkar da ba§/1!1 kaldmr etra{tna baktlllr ise giiziiniin oniinde tahif
.-sanayii.- fenni.-nice yiiz bin tiirhi bedayiden miirekkep bir ba§ket litem goriir.'5
Balrann her mahsuliinii.- her safastnt.-her hiilini fe§bih ile tasl'ir etmek henim de.~il.-grik yii:iinii ham eri,~e.-kiire-i zemini kml yu
-nturtaya ben:eten ashab-t Itaya! in dahi kolayltkla olahilece,~i §eylerden
de,qildir.'•
Buna kar§thk, eserde konu§ma ~izgisi (?) kullantlmamt~; konu~ma
lar ttrnak i~areti (" ") icrerisinde verilmi~tir:
Namtk Kemal Cezmi romamnda ise, virgUIUn yant stra, intibah r
o-manmda oldugu gibi virgiil yerine bir ~izgi (?) kullanmt~ttr.
Namtk Kemal 'in intibah romanmda oldugu gibi, Recaizade Mah
-mut Ekrem. Ta' lim-i Edehiyat adii eserinde de virgUI i~aretinin yerine
bir crizgi (!') kullancltgt gori.ilmektedir:
Kinaye dakik- nazikOne--<!dibline a/ursa sit em veya serzeni§ denir. Cafiz-muhakkirline--miistehziyfine of ursa tezy(f nam1 veri fir. 17
Takdir-i Ethan ve Takrizat'ta ise bazen virgUI, bazen de noktali vir -gill yerine iki nokta kullanmt~ttr:
Toprak kart§ftrmak ... siirii otlatmak ... stit sa,qmak .. yogurt yapn;ak gibi i§ler ... '"
Edebiyatm gayeti terbiyye-i ejkar .. w.ifiye-i vice/an ... tezhib-i ah-lfik ... tenvir-i e:hiin oldu,~u miinekker degifdir.'•
15 Nam1k Kemal. imibah. istanbul 1291. s. 9.
16 Nam1k Kemal. imibah. istanbul 1291, s. 5.
17 Recaizade Mahmut Ekrcm, Ta'lim-i Edebiyal, istanbul 1330. 18 Rccaizade Mahmut Ekrcm, Takrizm. istanbul 1314, s. 38.
19 Recaizade Mahmut Ekrcm, Takdil·-i E/lu1n. Dersaadet Matbaas1. istanbul 1301, s. 18.
Noktah ~ifreler • 291 3. Sonu~:
Tanzimat donemi her anlamda bir ~ok yeniligin kendisini
hissettir-meye ba~ladgt bir donemdir. Dolaytstyla bu donemde noktalama i~aret
lerinin Battdan transferi yoluyla bastl1 metinlerde kullantmlannm ilk
orneklerini bulmak mUmkUndlir. Ancak. tabii olarak ilk ornekler
oldu-gu i~in henUz sistematik bir yaptda degildir. Bu hususuyla ilgilenen ya-zarlar kullandtklan bu i~aretleri ve kullamm yerlerini a~1klamak
ama-ctyla yer yer birbirini tutmayan bilgilendirmeler yapmt~lardtr. Bu r,:alt~
mada, soz konusu i~aretlerin Battda onaya r,:tkt§t; Tanzimat doneminde
ilk kullantm ornekleri ve ozellikleri Uzerinde durulrnu§; aynca, en eski
yaztlt metinlerimizde (GoktUrk, Uygur, Mani) benzer olmasa bile para-lei i~levde kullamlan baz1 i§aretlere dikkat yekilmi~tir. Konuyla ilgisi
baktmmdan Kur'an'da ve klasik edebiyatta benzer i~levlerde kullamlan
bir taktm i~aretler Uzerinde durulmu~tur.
KAYNAKLAR
Ar,:tkalm, I~d, "TUrkr,:ede Noktalama imleri Kullantmt A~tsmdan
Sorun-lar", Eski~ehir Anadolu Universi1esi Egi1im Fakiillesi Dergisi, C. 4, S. 1-2, Eski~ehir 1991, s. 269-283.
Ali Bey, Ayyar HanJZa, U~· Fast/Ilk Oyun. ~evki Bey Matbaast, istanbul
1288.
Ali Seydi, Resimli Kamus-1 Osmani,C. I, Matbaa-i KUtUb-hane-i Cihan, i
s-tanbul 1324.
Erten, Cemal, Ornek/er/e Nok!alama (Ya:J i~are!leri). Altm Bahr,:c
Yaym-lan, istanbul 1965.
Gok~en, Enver Naci, "Noktalama i~aretlerinin DUnU ve BugUnU", Tiirk
Di-/i Ayltk Dergi, S. 47, C. IV, Ankara 1955, s. 665-669.
Gok~en, Enver Naci, "Noktalama Ba~anstzltklan", Tiirk Di/i Ayltk Fikir l'e
Edebiyal Dergisi. S. 58, C. V, Ankara 1956, s. 615-618.
Gtirsoy-Naskali, Emine, "TUrkr,:e Kelimesi -TUrkr,:ede Hece Tipleri
-CUm-le Unsurlanmn Tayin Ktstast -Ek Halinde Zamir Olabilir mi')". Tiirk Gramerinin Somnlan Top/an!Jst (22-23 Ekiml993). TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara 1995. s. 52-55.
Kaya, Ceval, Uygurca Al11111 Yamk. Giri~. Melin ve Dizin, TUrk Dil
Kuru-mu Yaymlan, Ankara 1994.
Lc Coq, A. Von, Clwaslltanift, Ein Siindenbekennrnis Der Manichdischen Auditores. Berlin 1911.
2'12 • Kiiltlir Tarihimizdc Gizli Diller vc Sifrclcr
Mansuroglu. Mecdut, "Noktalama", Bilgi Dergisi, S. 66, 1952, s. 7-9. Muallim Naci. Uigat-i Naci, As1r Matbaas1, istanbul 1322.
Nam1k Kemal. imibah, istanbul 1291. Nam1k Kemal, Cezmi, istanbul 1305.
Orkun, HUseyin Nam1k, Eski Tiirk Yaw/an, TUrk Dil Kurumu Yaymlan,
Ankara 1987.
Radlov', V. V., S. E. Malov, Suvamaprabhasa, Tekst Uygurskoy
Redaktsi-i, 1-11 Sanktpeterburg 1913-1917.
Reeaizade Mahmul Ekrem, Ta' lim-i Edehiyat, istanbul 1330. Recaizade Mahmut Ekrem, Takrizat, istanbul 1314.
Recaizadc Mahmut Ekrem, Takdir-i Ethan, istanbul 1305.
Sago!, GUlden. Erda! ~ahin, NurgUI Ylid1Z, hzl., Ahmet Cevat [Emre}. Tiirk~·e Swf ve Nahiv Eski Lislin-1 Osmlini Swf ve Nahiv, TUrk Dil
Ku-rumu Yaymlan, Ankara 2004.
San, Mehmel Ali, Kur' lin-t Kerfm' i Giizel Okuma Tekni,~i ve Kurallan,
is-tanbul 1993.
~emscddin Sami, UsLil-i Tenkit ve Tertip, Mihran Matbaas1, istanbul 1303.
~emseddin Sami, Kannls-t Tiirki, ikdam Matbaas1, istanbul 1317. ~inasi, "~air Evlenmesi", Terc11miin-1 Ahvlil, istanbul 1277, Nr. 2; Te~rin-i
Evvell6. RebiU'I-ahir 13: Nr: 3, Tqrin-i Evvcl23, RcbiU'I-ahir20; Nr.
4, Tqrin-i Evvel 30, RebiU'I-ahir 27; Nr. 5, Tqrin-i Sani 6,
Cemad-el-ula 4.
Tekin, Talat, Orhon Yazulan, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara 1988.
Tekin, Tala!, Tunyukuk Yaz1t1, TUrk Dilleri Ara~tmnalan Dizisi: 5, Simurg
Yaymlan, Ankara 1994.
Tekin, Talat, Tarih Boyunca Tiirk~·enin Yaz1m1. TUrk Dilleri Ara~tmnalan
Dizisi: 19, Simurg Yaymlan, Ankara 1997.
Tekin, Talat, Orhon Tiirk~·esi Grameri, TUrk Dillcri Ara~t1rmalan Dizisi: 9,
Simurg Yaymlan, Ankara 2000.
Tekin, Talat, Irk Bitig, Eski Uygurca Fa/ Kitab1, Edt. Nurcttin Demir,
Emi-ne Yllmaz, Oneil Kitap, Ankara 2004.
Thomsen, Vilhelm, <;ev. Veda! Koken, Orhon ve Yenisey Yawlanmn r;;j. ziimii. ilk Bildiri. r;azulmiij· Orhon Yaw/an, TUrk Dil Kurumu
Yaym-lan, Ankara 1993.
[Tovenj, Mlehmedl Bahaeddin, Yeni Tiirk~·e Luf{at, Evkaf-1 islamiyye
Noktalt ~ifreler • 293 Toven, M[ehmed] Baha[eddin], Noktalama, Yaztda Kullamlan i§aretler,
ikbal Kitabevi, istanbul 1940.
Turk Ansiklopedisi, C. XXXI, Milli Egitim Bas1mevi, Ankara 1982, s. 161.
Tiirk Dil Kurumu, imla Kt!avuzu, Tiirk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara 2000.
http://www.completetranslation.com/punctuation.htm
Ktsaltmalar:
AY Ceval Kaya, A/tun Yaruk.
H A. Von Le Coq, Chuastuanift; Ein Sundenb,ekenntnis
DerMa-nichiiischen Auditores.
iK Tiirk Dil Kurumu, imla K1lavuzu.
KT D Kiil Tigin Dogu yi.izi.i KT G Kiil Tigin Gi.iney yi.izi.i
