Örnek Kitap Okuma Planlarıyla
İlkokulda
Etkileşimli Sesli Okuma
Sümeyra CEYHAN • Mustafa YILDIZ
Dr. Öğr. Üyesi Sümeyra CEYHAN - Prof. Dr. Mustafa YILDIZ ÖRNEK KİTAP OKUMA PLANLARIYLA İLKOKULDA
ETKİLEŞİMLİ SESLİ OKUMA ISBN 978-625-7228-73-2 DOI 10.14527/ 9786257228732 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2020, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anı- lan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki- taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yük- seköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com tarafından yayınları taran- maktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır.
Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Aralık 2020, Ankara Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür Dizgi-Grafik Tasarım: Müge Çetin
Kapak Tasarım: Pegem Akademi
Baskı: Sonçağ Yayıncılık Matbaacılık Reklam San Tic. Ltd. Şti.
İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/48 İskitler - Ankara
Tel: (0312) 341 36 67 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 47865
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
ÖN SÖZ
Etkileşimli sesli okuma, öğretmenin çocuklara sesli olarak kitap okuduğu ve okuma sürecini mümkün olduğunca etkileşimli kıldığı planlı okuma etkinli- ğidir. Bilimsel araştırmalar, öğretmenlerin çocuklara kitap okuduğu etkileşimli okuma deneyimlerinin çocukların bilişsel, sosyal ve duygusal becerilerinin geli- şimine önemli katkılar sağladığını göstermektedir. Türkiye’de okuma eğitiminde öğretmenin rolü genel olarak değerlendirildiğinde, öğretmenlerin çocuğu oku- maya yönlendiren, okuma sürecini denetleyip kontrol eden ve çeşitli yöntemlerle okumayı değerlendiren bir konumda olduğu görülmektedir. Öğrenciler de genel olarak, kendilerine sunulan kitapları okuyan, okudukları kitapları özetleyen ya da kitaplarla ilgili soruları cevaplayan bir rol üstlenmektedir. Öğrencilerin oku- ma becerilerini geliştirebilmek ve onlara okuma alışkanlığı kazandırabilmek için öğretmen ve öğrencilerin bu geleneksel rollerinin değişmesi gerekmektedir. Öğ- retmenin rehberliğinde çocukların katılımıyla gerçekleştirilen, birlikte okuma ve düşünme süreci olarak özetlenebilecek etkileşimli sesli okuma çalışmaları bu ko- nuda bir alternatif olabilir.
Bu kitap, Dr. Sümeyra Ceyhan’ın etkileşimli sesli okuma konusunda danış- manlığımda hazırladığı doktora tezini gözden geçirip düzenleyerek okuyucuyla buluşturma çabasının ürünüdür. Bizi bu kitabı hazırlamaya yönelten en temel se- bep, Türkiye’de eğitim alanında yapılan bilimsel çalışmaların okula, öğretmene ve çocuklara ulaşamadığına yönelik haklı eleştirilerdir. Bilimsel çalışmalarla etkililiği ortaya çıkarılan eğitim uygulamalarının daha geniş bir kitleye ulaştırılmasına olan ihtiyaç aşikârdır. Bu bakımdan kitapta, çocukların okuma becerilerini geliştirdiği belirlenen etkileşimli sesli okuma yöntemi, on bir adet nitelikli çocuk kitabı için hazırlanan örnek okuma planıyla zenginleştirilerek sunulmuştur. Öğretmenler bu planlar doğrultusunda çocuklarla birlikte etkileşimli sesli kitap okuma etkinlikleri yapabilir ve örnek planlardan faydalanarak yeni kitap planları hazırlayabilir. Ki- tabın öğretmenlere, öğretmen adaylarına ve ebeveynlere çocuklarla birlikte kitap okumaya ilişkin yeni bir anlayış kazandırması en önemli beklentimizdir. Daha iyi okuyan, anlayan, düşünen ve okumayı daha çok seven çocukların yetişmesine az da olsa katkı sağlayabilirsek bahtiyar olacağız.
Saygılarımla.
Prof. Dr. Mustafa YILDIZ Ankara, 2020
YAZARLAR HAKKINDA
Dr. Öğr. Üyesi Sümeyra CEYHAN
1984 yılında Elazığ’da doğdu. Lisans eğitimini Fırat Üniversitesi’nde tamamladı. 2012 yılında Muş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği Bölü- mü’nde araştırma görevlisi olarak göreve başladı. 2014 yılında Fırat Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü’nde sınıf öğretmenliği bilim dalında yüksek lisansını tamam- ladı. 2019 yılında Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Ens- titüsü’nde sınıf eğitimi bilim dalında doktora eğitimini
tamamladı. 2020 yılında Muş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesinde Dr. Öğr.
Üyesi unvanını aldı. Halen aynı üniversitede öğretim üyesi olarak görev yapmak- tadır.
ORCID No: 0000-0003-2452-8830
Prof. Dr. Mustafa YILDIZ
1976 yılında Ordu’da doğdu. Lisans eğitimini Atatürk Üniversitesi’nde ta- mamladıktan sonra Erzurum, Ordu ve Ankara’da sınıf öğretmenliği yaptı. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü’nde sınıf öğret-
menliği bilim dalında yüksek lisansını 2005 yılında, dok- tora programını 2010 yılında tamamladı. 2011 yılında Gazi Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olarak çalışmaya başladı. 2014 yılında doçent, 2020 yılında profesör unva- nını aldı. Halen Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Sınıf Eğitimi Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak gö- rev yapmaktadır. Okuma yazma öğretimi, okuma yazma güçlükleri, okumanın akademik başarıdaki rolü, okuma
motivasyonu ve kelime hazinesi konularında çalışmaktadır. Alanında yayınlanmış akademik kitapları, makaleleri, ulusal ve uluslararası sempozyumlarda sunulmuş bildirileri ve ilköğretim ders kitapları bulunmaktadır.
ORCID No: 0000-0003-3885-5322
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ... iii
Yazarlar Hakkında ...v
1. BÖLÜM 1. Okuma ...3
2. Etkileşimli Sesli Okuma ...5
3. Etkileşimli Sesli Okumanın Teorik Çerçevesi ...9
4. Etkileşimli Sesli Okuma Sürecinde Kullanılan Stratejiler ...13
4.1. Sesli Düşünme Stratejisi ...13
4.2. Grafik Düzenleme Stratejisi ...16
4.3. Diyalojik Okuma Stratejisi ...19
4.4. Metin Hakkında Konuşma Stratejisi ...19
4.5. Baskı ve Yazım İpuçlarını Kullanma Stratejisi ...21
4.6. Okuduğunu Anlama Stratejileri ...22
5. Etkileşimli Sesli Okumanın Uygulama Adımları ...25
5.1. Kitap Seçimi ...25
5.2. Dersten Önce Kitabın Okunması ...27
5.3. Öğretilecek Kelimelerin Seçimi ...28
5.4. Sınıf Düzeni ...29
5.5. Derslerin Zamanı ve Süresi ...29
5.6. Kitabın Tekrarlı Okunması ...29
5.7. Kitap Okuma Planı Hazırlama ...30
2. BÖLÜM 6. Örnek Kitap Okuma Planları ...35
6.1. Annemin Çantası ...35
6.2. Temiz ...47
6.3. Kim Korkar Kırmızı Başlıklı Kızdan ...55
6.4. Vahşi Şeyler Ülkesinde ...66
6.5. Nokta ...81
6.6. Kırmızı Kanatlı Baykuş ...94
6.7. Hiç Hata Yapmayan Kız ...106
6.8. Beni Korkutan Ne? ...120
6.9. Mutlu Suaygırı ...136
6.10. Yayazula ...151
6.11. Kütüphanedeki Aslan ...166
KAYNAKÇA ...181
1. BÖLÜM
Bu bölümde, okumanın tanımı yapıldıktan sonra etkileşimli sesli okuma ve teorik çerçevesi, etkileşimli sesli okuma sürecinde kullanılan stratejiler ve
etkileşimli sesli okumanın uygulama adımlarına yer verilmektedir.
Okuma, insan hayatındaki yeri ve öneminden dolayı her yaştan ve her grup- tan insanın ilgisini çeken bir etkinliktir. Okumaya yönelik bu ilgi okumanın ne olduğuna ilişkin pek çok tanımın yapılmasına neden olmuştur. Günümüzde en çok kabul gören tanımda okuma; ön bilgilerin kullanıldığı, yazar ve okuyucu ara- sında etkili iletişime dayalı, uygun bir yöntem ve amaç doğrultusunda düzenli bir ortamda gerçekleştirilen anlam kurma süreci (Akyol, 2019, s.1) olarak ifade edilmektedir. Bu tanımın içeriği irdelendiğinde okumanın doğasına ilişkin pek çok detaya ulaşmak mümkündür. Tanımda ön bilgilere yapılan vurgu, okumanın önceki deneyimler, yaşantılar ve öğrenmelerle ilişkili olduğunu göstermektedir.
Yazar ve okuyucu arasındaki iletişime yönelik vurgu ise okumanın yalnızca metni seslendirmek ve metinle baş başa kalmak olmadığını her okumanın metin, yazar ve okuyucunun arasında gerçekleşen bir iletişim süreci olduğunu işaret etmek- tedir. Okumanın ancak bir amaç doğrultusunda ve uygun bir yöntemle gerçek- leştirildiğinde gerçek anlamına ulaşabileceği de bu tanımda özellikle vurgulanan bir husustur. Son olarak ortamın okuma sürecindeki rolüne dikkat çekilerek evde, sınıfta, tek başına, grupla ya da başka ortamlarda yapılabilecek okumanın kendine özgü bir yanı olduğu ifade edilmektedir. Bu tanımın belki de en kritik kavramı okumanın bir “anlam kurma süreci” olduğunun belirtilmesidir. Bu durum oku- manın seslendirme, hatırlama ve kavramadan farklı olarak kişisel bir anlam üret- me süreci olduğunu ifade etmektedir.
Okuma, insanın kendisini fark etmesini, üyesi olduğu toplumla ilişkilerini düzenlemesini sağlar. Dil ve kişiliği geliştirmenin en etkili araçlarından birisi olan okuma bir bakıma anlama faaliyetidir (Özbay, 2006, s.163). İnsanın yeryüzündeki yerini, varoluş nedenini anlamasında da okumanın etkin bir yeri vardır. Bir di- ğer yönüyle okuma, bilgi dağarcığını geliştirme yollarından biridir. Günlük ya- şam içinde öğrenilenlerin büyük bir bölümü okuma yoluyla edinilir (Özdemir, 1990, s.7). Okuma sayesinde bir yandan zihinsel ve duygusal süreçler gelişirken diğer yandan toplumsal yaşamda ihtiyaç duyulan sosyal kimlik inşa edilir. Oku- manın insan yaşamında bu kadar güçlü etkiye sahip olması, anlama yeteneğini
OKUMA
1.
geliştirmedeki anahtar rolünden kaynaklanmaktadır. Göğüş’e (1978) göre anlama, okunan konuda önceden edinilmiş bilgi ve deneyimleri yazarın sunduklarıyla karşılaştırmak ve onun görüşleri hakkında çeşitli yargılara ulaşmaktır.
Okuma yetişkinler tarafından tanımlandığından çocuklar için okumanın ne olduğuna ve nasıl olması gerektiğine ilişkin bazı önemli noktalar gözden kaçmaktadır. Okuma oyunla, hayalle ve düşünmeyle ilişkilendirildiğinde, arka- daşlarla birlikte gerçekleştirilen bir sürece dönüştüğünde çocuklar için daha doğ- ru bir çerçeveye ulaşılmış olur. Çocuğun sosyal ve duygusal özelliklerinin merkeze alındığı bir okuma süreci zihinsel süreçlerinin gelişimine de katkı sağlayacaktır.
Okumanın çocukların hayatına katkı sağlayabilmesi için yaşam boyu süren bir tutku ve alışkanlığa dönüşmesi gerekir. Okuma alışkanlığı da ancak çocuğun me- rakı, isteği ve ilgisini dikkate alan okuma etkinlikleriyle kazandırılabilir. Türkiye’de okullarda okuma etkinliklerinin genel özellikleri düşünüldüğünde çocukların il- gisini ve merakını merkeze alan bir okuma eğitiminden bahsetmek oldukça zor- dur. Okullarda okuma eğitiminin genel çerçevesini oluşturan etkinliklerden birisi Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin okunup işlenmesidir. Bu çalışmaların amacı Türkçe dersinin kazanımlarına dayalı etkinlikleri tamamlamaktır. Okuma konu- sundaki bir diğer etkinlik alanı ise ağırlıklı olarak öğretmenler tarafından belirle- nen kitapların çocuklar tarafından bağımsız olarak okunmasıdır. Bu kitaplar bir kez okunmakta, kitapların özetlenmesi ya da kitap hakkında bazı soruların cevap- lanmasıyla süreç tamamlanmaktadır. Bu durumda etkili bir okuma eğitiminden bahsetmek mümkün değildir.
Okumadan beklenen faydanın elde edilebilmesi için okurun önce bir amaç doğrultusunda iyi bir kitapla ya da metinle buluşması gerekmektedir. Okumanın hayatı zenginleştiren, zihinsel, sosyal ve duygusal gelişime katkı sağlayan bir araca dönüşmesi için okuma sürecinin etkili olması gerekmektedir. Çocukları dünya- nın en güzel kitaplarıyla da olsa baş başa bırakmak etkili bir okuma süreci için yeterli değildir. Çocukların iyi birer okur olmak için yetişkinlerin rehberliğine, deneyimlerine ve desteğine; akranlarıyla birlikte düşünmeye, eğlenmeye ve etki- leşim kurmaya ihtiyaçları vardır. İlkokulda bu desteği vermesi gereken, çocukları kitaplarla buluşturup onlara okuma yolculuğunda rehberlik etmesi gereken kişiler öğretmenlerdir. Öğretmenlerin çocukları kitaplarla buluşturup okumayı bir eğlen- ce, öğrenme ve düşünme sürecine dönüştürmesi gerekir. Son zamanlarda yapılan bilimsel araştırmalar öğretmenin rehberliği ve modelliğinde yapılan etkileşimli sesli okuma çalışmalarının etkili bir okuma eğitimi için önemli olduğuna ilişkin pek çok kanıt sunmaktadır.
4 Örnek Kitap Okuma Planlarıyla İlkokulda Etkileşimli Sesli Okuma
Etkileşimli sesli okuma, çocuk kitaplarının öğretmen tarafından planlana- rak sesli bir şekilde okunması olarak tanımlanmıştır (Meller, Richardson & Hatch, 2009, s.102). Etkileşimli sesli okuma üç temel ögeyi içinde barındırmaktadır. Bun- lardan birincisi resimli çocuk kitaplarıdır. Bu kitaplar çocukların ilgi ve merakına hitap eden; kapağı, içeriği, mesajı ve tasarımı itibariyle nitelikli kitaplardır. Etkile- şimli sesli okumanın ikinci ögesi kitabı okuyacak yetişkindir. Etkileşimli sesli oku- ma ancak çocuğa kitabı okuyacak ve yapacağı etkinliklerle süreci zenginleştirecek bir öğretmen rehberliğinde gerçekleştirilebilir. Planlı bir okuma süreci için öğret- men çocuklara kitabı okumadan önce kendisi okumalı, incelemeli, kitabın önemli kelimelerini ve kitap hakkında soracağı soruları belirlemelidir. Etkileşimli sesli okumanın son ve en önemli ögesi de kitabın yetişkin tarafından sesli olarak okun- masıdır. Mevcut uygulamalarda örneğine çok az rastlanan bu durum etkileşim- li sesli okumanın olmazsa olmazıdır. Öğretmen çocuklara kitabı sesli bir şekilde okuyarak süreci yapılandırır. Bunlara ek olarak etkileşimli sesli okumanın bir di- ğer önemli unsuru da kitabın farklı zamanlarda tekrar okunmasıdır. Her okumada bir önceki okuma sürecinde gerçekleştirilen etkinliklere ek olarak yeni sorular, tartışmalar ve etkinliklerle kitabın farklı noktalarına odaklanılmalıdır. Etkileşimli sesli okuma sürecinde öğretmen sesli düşünme yöntemiyle okuma öncesi, okuma sırası ve okuma sonrası anlama stratejilerini öğrencilerine öğretir. Öğrenciler bu süreçte öğretmenlerini dinler ve okunanlara ilişkin tahmin etme, zihinde canlan- dırma, bağlantı kurma, sorgulama, ana fikri belirleme, özetleme gibi etkinlikler yapar. Öğretmenler ise öğrencilerin tahminlerini, cevaplarını, görüşlerini değer- lendirip dönütler verir.
Etkileşimli sesli okuma, çocukları okumaya teşvik etmek, heyecanlandırmak, çocuklarda arka plan bilgisi oluşturmak, anlamayı geliştirmek, çocukların bağlantı kurmalarına yardımcı olmak ve akıcı okuma için bir model olarak hizmet etmek gibi çok fazla öğretici amaca hizmet eden güçlü bir çalışmadır (Wadsworth, 2008).
Etkileşimli sesli okuma süreci, çocukların anlama stratejilerini öğrenmelerine yar- dımcı olmak için bir fırsattır. Çocuklar anlamadan okuduklarında sadece kelime-
ETKİLEŞİMLİ SESLİ OKUMA
2.
leri seslendirmiş olurlar (Taberski, 2000, s. 82). Etkileşimli sesli okuma yalnızca öğrenme için içerik sağlamakla kalmaz, aynı zamanda yeni yazarlar ve metin tür- leri tanımaya, okumaya model olmaya, yazı türlerini ve diğer düşünme yollarını modelleyebilmeye, kişisel bağlantılar kurmaya da olanak sağlar. Aynı zamanda, grup içinde deneyimlerin paylaşılmasını, anlam ve içeriğin tartışılabilmesini ko- laylaştırır, böylece öğrenmeyi daha etkili ve eğlenceli hale getirir (Sipe, 2002).
Öğretmenler; okumadan önce, okuma sırasında ve okuduktan sonra diyalog stratejilerini kullanabilirler. Bu stratejiler, çocukların birbirleriyle fikirlerini pay- laşmalarını ve karşılıklı alternatif bakış açılarını dinlemelerini sağlar. Etkileşim- li sesli okuma dersleriyle öğrenciler; yeni, ilginç kelimeler ve dilbilgisi kuralları ile karşılaşırlar. Yazı farkındalığı, ses farkındalığı ve alfabe bilgisi gibi okumadaki temel beceriler de desteklenir (Lennox, 2013). Etkileşimli sesli okuma sürecinde çocukların;
• Kelime hazinesi geliştirilir.
• Beyinleri okumakla zevk almayı ilişkilendirir.
• Önceki bilgileri ortaya çıkarılır (Arka plan bilgisi oluşturulur.).
• Okuma için model olunur.
• Okuma isteği oluşturulur (Trelease, 2013, s. 6).
Etkileşimli sesli okuma, çocuklar için kitabın basımı, hikâyenin türü ve diğer unsurları hakkındaki kavramları öğrenmek anlamına gelir ve çocuğa yazılı dilin işlevleri hakkında bilgi sağlar (Rog, 2001, s. 49). Durr (2019) etkileşimli sesli oku- ma etkinliklerinin öğrenciler için faydalarını şu şekilde belirtmiştir:
• Çocuklar bilmedikleri kelimelere maruz kaldıkları için kelime hazine- leri gelişir. Öğrenciler yeni kavramlar, kelimeler ve terimlerle karşılaşır, bağlam ipuçları ve tartışma yoluyla kelimelerin anlamlarını inşa ederler.
• Çocukların okuduğunu anlama becerileri gelişir. Çocuklar zengin, ka- liteli literatüre maruz kaldıkça ve metinle ilgili tartışmalara katıldıkça, doğal olarak derinlemesine anlama gerçekleşir. Öğretmenler okuma ve üst bilişsel süreçleri modellerken, öğrenciler süreçleri kendi başlarına uygulamaya başlar. Tekrarlanan çalışmalarla çocuklar anlama strateji- lerine aşina olur ve bir hikâyeyi okurken veya dinlerken bunları kendi başlarına uygulamayı öğrenirler.
• Çocukların baskı ve yazım detaylarına ilişkin farkındalıkları artar. Ço- cukların kitabın yazımının hangi özellikleri taşıdığını bilmeleri gerekir.
Örneğin, harfler kelimeleri oluşturmak için bir araya gelir ve kelimeler cümleleri oluşturur. Ayrıca bir kitabın baskısını yani kitabın önünü, ar- 6 Örnek Kitap Okuma Planlarıyla İlkokulda Etkileşimli Sesli Okuma
kasını ve başlığını da anlamaları gerekir. Başarılı okuyucular olabilmek için metnin soldan sağa, yukarıdan aşağıya doğru hareket ettiğini kav- ramak zorundadırlar. Öğretmenler etkileşimli okuma derslerinde ba- sımla ilgili özelliklere dikkat çeker ve bunları öğretirler. Örneğin hangi noktalama işaretinin nerede ve neden kullanıldığı, yazının büyüklüğü ve neden öyle yazıldığı, bazı kelimelerin neden daha koyu renkli yazıldığı gibi durumlara dikkat çekilir. Bu öğretim, öğrencilerin kendi kendile- rine okurken de baskı özelliklerinin farkında olmalarına yardımcı olur.
Etkileşimli Sesli Okuma 7
