12 Mart 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
NASA taraf›ndan geçti¤imiz y›l sonunda ga-ma ›fl›n› patlaga-malar›n› ve ard›l ›fl›n›m›n› bir-likte saptamak üzere yüzeye f›rlat›lan Swift uydusundaki Morötesi/Optik Teleskop (UVOT), “ilk ›fl›¤›n›” alarak mükemmel du-rumda oldu¤unu gösterdi. UVOT’un beceri-lerinin s›nand›¤› ilk cisim, tam tepeden göre-bildi¤imiz düzgün biçimli görünümünden dolay› F›r›ldak (Pinwheel) diye adland›r›lan, Dünya’ya 15 milyon ›fl›ky›l› uzakl›ktaki bir gökada.
Gama Ifl›n Patlamalar› (GIP) Günefl’ten çok daha büyük kütledeki y›ld›zlar›n, k›sa ömür-lerinin sonunda çökerek karadelik olufltur-malar›yla tetiklendi¤i düflünülen çok fliddetli patlamalar. Özellikleri, çevrenin herhangi bir yerinde rasgele meydana gelmeleri ve çok k›sa sürmeleri. Dolay›s›yla bu gizemli patlamalar, ancak gama ›fl›n›m› sona erip da-ha düflük enerjideki X ve optik dalgaboyla-r›ndaki ›fl›n›m ortaya ç›kt›¤›nda incelenebili-yor. Ancak, yeryüzündeki teleskoplar, gama ›fl›nlar›n› saptayan uydulardan gelen uyar›la-r› al›p patlama bölgesini taramaya bafllad›k-lar›nda, genellikle ard›l ›fl›n›m da yok olmufl ya da zay›flam›fl oluyor.
Bu nedenle Swift uydusu, bu ifli yer teles-koplar›na b›rakmadan kendi yapmak üzere
donat›lm›fl bulunuyor. Swift’teki üç teleskop bu ifli iflbirli¤iyle gerçeklefltiriyorlar. Arac›n gama uyar› teleskopu (BAT), patlamay› belir-ler belirlemez uyduyu otomatik olarak dön-dürerek öteki iki teleskopu da hedefe yönel-tiyor. Böylece, sadece birkaç saniye süren gama ›fl›n›m›ndan sonra ard›l ›fl›n›m ayr›nt›l› biçimde incelenip patlaman›n kayna¤› ve özellikleri belirlenmeye çal›fl›l›yor. GIP s›rlar›n› çözmek için gökbilimciler, daha çok UVOT’a güveniyorlar. Bir kere, UVOT, patlaman›n BAT taraf›ndan saptanmas›ndan birkaç dakika sonra patlaman›n yerini tam olarak belirliyor. XRT çar›p›flman›n meydana geldi¤i yeri 1-2 arksaniye duyarl›l›kla belir-lerken, UVOT patlama bölgesini 1 arksaniye-nin daha alt›ndaki bir bölgeye kadar daralt›-yor. Gökyüzündeki bu genifllik, bir kol me-safesindeki bir i¤nenin deli¤inden çok daha küçük bir bölgeye karfl›l›k geliyor. UVOT patlama yerini böylesine duyarl› biçimde be-lirledikten sonra Swift bu bilgiyi yeryüzün-deki teleskoplar› kullanan gökbilimcilerine iletiyor.
Yeryüzündeki 10 metrelik ikiz Keck Teles-koplar›, 8,2 metrelik VLT ve uzay teleskopu Hubble gibi “gökbilimin a¤›r toplar›” gerçi son y›llarda GIP’lar hakk›nda önemli veri-ler toplam›fl bulunuyorlar, ama bunlar daha
çok ard›l ›fl›n›m›n son evreleriyle ilgili. UVOT, kuflkusuz bunlar kadar güçlü de¤il, ama patlamay› uzay›n karanl›klar›ndan izle-mek gibi bir avantaja sahip. Ayr›ca ard›l ›fl›-n›m›, patlamadan birkaç dakika sonra izle-meye bafllayabiliyor. Büyük teleskoplar›n ar-d›l ›fl›n›m› izlemeye bafllayabilmeleri ise bir gün, hatta bir haftay› bulabiliyor.
UVOT ayr›ca ard›l ›fl›n›m›n flimdiye kadar iz-lenememifl olan, ve patlaman›n dinami¤i hakk›nda önemli bilgiler vermesi umulan morötesi bölgesinin ilk kez incelenmesine olanak verecek. Dünyam›z›n atmosferi mo-rötesi ›fl›¤› perdeledi¤i için bu ›fl›n›m yerden gözlenemiyordu. Bu teleskoptan beklenen baflka bir hizmet de, GIP’lar›n Dünya’dan ne kadar uzakta oldu¤unu belirlemek. UVOT, uzak gökcisimlerinin uzakl›¤›n› belirtmek için kullan›lan ve k›saca “z” olarak tan›mla-nan k›rm›z›ya kayma derecesi 4’e kadar olan patlamalar› belirleyecek. Bu, 11 milyar ›fl›k y›l› uzakl›¤a karfl›l›k gelen bir de¤er. XRT ise daha uzakta meydana gelen GIP’la-r› belirleyecek.
Swift’in gama uyar› teleskopu BAT, uydu f›rlat›ld›ktan k›sa süre sonra güçlü gama ›fl›n patlamalar› saptam›flt›.
NASA Bas›n Bülteni, 2 fiubat 2005
Güney gökküredeki Tekboynuz Tak›my›ld›z› bölgesinde, yeryüzünden 20.000 ›fl›ky›l› uzakl›ktaki V838 Monocerotis (V838 Mon) y›ld›z›n›n görkemli ›fl›k gösterisi üç y›ld›r sürüyor. Hubble Uzay Teleskopu’nca al›nan bu yeni görüntüde, merkezde görünen ve ömrünün son demlerini yaflayan k›rm›z› süperdevde üç y›l önce meydana gelen bir patlaman›n ›fl›¤›n›n giderek yay›ld›¤› izleniyor. Ifl›k y›ld›z›n daha önce uzaya püskürttü¤ü toz katmanlar› aras›nda, her an baflka bir bölgeyi ayd›nlatarak yol al›yor. V838 Mon, 2002 y›l›nda normalde yeryüzünden soluk görünen y›ld›z, Güneflimizden 600.000 kat daha yüksek parlakl›¤a eriflmiflti.
NASA, Bas›n Bülteni, 1 fiubat 2005
Swift’ten ‹lk Ifl›k
Monoceros’ta
fiov Sürüyor
Tekerlek gökadas›n›n UVOT ile çekilmifl morötesi görünümü. Genç y›ld›zlar›n büyük oranda morötesi ›fl›n›m yayd›¤› sarmal kollarda y›ld›z oluflum bölgeleri ortaya ç›k›yor.
Yak›n morötesi dalgaboylar›nda al›nm›fl bu morötesi görüntü, yafll› ve görece so¤uk y›ld›zlar›n ço¤unlukta oldu¤u merkez bölgesinden daha çok ›fl›k yans›t›yor.
Bu UVOT görütüsüyse morötesi ve görünür ›fl›k dalgaboylar›n› birlefltiriyor. Görünütde s›cak genç y›ld›zlar›n özellikle sarmal kollarda oluflup morötesi ›fl›n›m yayd›klar›n› gösteriyor. Merkezdeki yafll› so¤uk y›ld›zlarsa görüntüde k›rm›z› renklerle izleniyor.
