H TÜRK YE’DE OLA ANÜSTÜ HAL DÖNEM NDE OY HAKKI*
(VOTING RIGHTS UNDER THE STATE OF EMERGENCY IN TURKEY)
Özge Demir**
ÖZ
1982 A a a a 67. maddesine göre genel oy ha serbest, e i , gizli, tek dereceli, genel oy, a a ve döküm e a a a göre a a ad . Oy ha demokratik e a a hayata geçmesi için her e de önce serbest oy ha ve serbest seçimlerin a a- bilmesi gerekmektedir. Zira oy ha , hiçbir ba ve tehdit a da kal- madan a a d . Örgütlenme, d ce ve ifade, ba özgürlükle- rinin, a ve gösteri ha tam olarak a a ad bir siyasal düzlemde serbestçe oy kullanma ha a ve seçimle- rin e be i i a a a a konu olmaya devam edecektir.
Bununla beraber, T i e de 15 Temmuz 2016 günü FETÖ'nün ( Fe h ah Terör g ) darbe gi i i i sonucunda 21 Temmuz 2016- 18 Temmuz 2018 tarihleri a a da O a a Hal ( OHAL ) ilan edi i i ve bu dönemde Türkiye, OHAL kanun hükmünde karar- nameleri ( KHK ) ile e i i i . Bu iki süre içerisinde ülkede, ha a a , milletvekili genel seçimleri ve c h ba a seçimleri ge e e i i i i . Anayasada ve kanunlarda OHAL döneminde seçim a a a aca a dair bir hüküm olmasa da temel hak ve özgürlüklerin a a a d bir dönemde seçim a a , serbest seçim ilkesini olumsuz yönde e i e i i . Ka d ki sadece teorik olarak de i , OHAL KHK a ile yönetilen T i e de temel hak ve özgürlüklerin uygula- mada da a a a d a i a e etmektedir.
H Ha e de e i i de ge i i .
* B a a e 27.02.2019 a ihi de Ya e i i e a , 14.04.2019 arihinde bi i ci ha e ; 30.04.2019 a ihi de i i ci ha e a da ge i i .
** A ., a b Ba . Yedi e e i e i e i H Fa e i d a e ci i.
(ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-7854-7186).
Anayasa Mahkemesi de OHAL KHK a maddi bir a a a i e e di e e ece i ve de e e e ece i yönündeki a a ile, bu döne- mi a a a i ida e fi i i e b a . K , seçimler hak- lar için mücadele etmenin, siyasal hayata a a tek yolu de i di . Ancak seçme ve seçilme, daha da özel olarak oy ha , i i f uzun süren mücadelelerinin sonucunda elde edi i önemli a a a - d . Bu nedenle, adil seçim düzeni için gerekli hukuki düzenlemelere
d kadar, a a siyasal hayata a a aba a sürdürmele- rine de ihtiyaç d a ad .
Anahtar Kelimeler: O a a Hal Dönemi, Seçim G e i i, Oy ha , Darbe, Anayasa Mahkemesi, Kanun Hükmünde Kararnameler.
ABSTRACT
According to the 67th article of the Constitution of 1982, the right to vote is to be exercised through elections based on the principles of free, equal, direct, universal suffrage, secret ballot and open counting.
First of all, in order to democratic core of the right to vote to be reali- sed, it should be able to exercised freely, and the existence of conditions for free elections are also fundamental, as the right to vote should be exercised without being subjected to any pressure or threats. In a politi- cal environment where freedoms such as assembly, expression, peaceful demonstration or freedom of the press are absent, the existence of the right to vote or free elections would continue to be a question of debate.
Notwithstanding, the State of Emergency (OHAL) was enacted on the 21st of July, 2016, upon the failed coup d etat attempted by FETÖ (Fettuhalist Terrorist Organisation) and lasted until 21st of July, 2018.
During this period, Turkey was governed through OHAL Legislative Decrees (KHK). During this period, in Turkey, referendum, general elections and presidential elections has taken place. Although there is no provision in the constitution and laws that the elections cannot be held during the state of emergency, in a period when the fundamental rights and freedoms are limited in the state of emergency, the choice of holding elections negatively affected the principle of free elections. Moreover, not only theoretically, the conditions of Turkey throughout the period of State of Emergency, in which governed by a State of Emergency decree laws, suggests that the fundamental rights and freedoms in practice was quite limited.
The Constitutional Court, with its judgement that rules OHAL KHKs out of its jurisdiction, left these decrees of this entire period at the arbitrariness of the government. Without a doubt, elections are not the only way to participate in political life. Nevertheless, to elect and to be elected, more specifically the right to vote is an achievement that were made possible by the long lasting struggles of the working class.
For this reason, in order to reach a fair election system, both le- gislative action by the parliament and political struggle on behalf of the people, are deemed necessary.
Keywords: State of Emergency, Election Safety, The Right to Vote, Coup d Etat, Constitutional Court, Legislative Decrees
***
I. G R
Demokrasilerde oy kullanma toplumu yönetenlerin, i ida ba- yollar ve düzenli a a a a el de i i e i i a ac d 1. Demokra- sinin tek göstergesi oy kullanma ha olmasa da a ki ha yöne- tenleri seçebilmesinin en basit ve en önemli a ac d .
Yönetenleri ba yollarla ve düzenli a a a a de i i e ha uzunca bir süre cinsiyete, gelire ve a da a a a a a tabi - tur. Nitekim genel oy ha , seçme ve seçilme ha mücadeleler sonu- cunda i i f a af da elde edi i i . Böylelikle oy kullanma ha ha a a a a , gelirden, a ve cinsiyetten ba a -
. Söz konusu ba a a, A a a a 67. maddesinde yer al- . 67. maddeye göre oy ha serbest, e i , gizli, tek dereceli, genel oy, a a ve döküm e a a a göre a a ad . K , oy ha özgür ve düzenli seçimler yoluyla vücut b a için çok partili siyasal ha a ve temel hak ve hürriyetlerin a a gerek- mektedir2. Örgütlenmenin, ifade g , ba g ,
a ve gösteri ha ciddi a a a a ad bir siyasal düzlemde, oy kullanma ha e be i i de bahsedebilmek güçtür.
1 Gi a i SARTOR ; Demokrasi Teorisine Geri D , ( e . T e Ka a afa - , Meh e T ha ), Ye i Ya a , A a a, 1996, .22-23.
2 Yavuz ATAR; T A a a a H , Mi a Ya a , K a, 2007, .64.
Özelikle a a hâl gibi temel hak ve özgürlüklerin a d - abi di i bir dönemde a a seçimlerin oy ha a etkisi de e e di- rilmesi gereken bir husustur. Nitekim Türkiye, 15 Temmuz 2016 günü FETÖ'nün (Fe h ah Terör Örgütü) darbe gi i i i sonucunda 21 Temmuz 2016 günü ilan edilen ve 18 Temmuz 2018 günü son bulan OHAL dönemi a a . OHAL döneminde 16 Nisan 2017 tarihinde Anayasa de i i i i i içeren ha a a ve 24 Haziran 2018 tarihinde c h ba a ve milletvekili seçimleri a . Yine a dönemde, T i e i KHK ile yönetilmesi ve KHK a iptal edilmesi için a a da a Anayasa Mahkemesi a af da reddedilmesi oy kullanma hak-
e i e i i 3.
Bu makalenin ilk bölümünde oy kullanma ha demokratik il- kelerine de i i ece , ikinci bölümde ise temel hak ve özgürlüklerin -
a d a a hâl dönemlerinde a a seçimlerin oy ha
demokratik ilkelerinden seçimlerin e be i i ilkesine etkileri de e e - direcektir.
II. OY HAKKININ DEMOKRAT K LKELER
A a a a 67. Maddesinde yer alan genel oy ilkesi a ca hal- , yasada gösterilen a a uygun olarak, seçme, seçilme ve ba - olarak veya bir siyasal parti içerisinde siyasal etkinlikte bulunma ve ha a a a a a ha a a sahiptirler. K oy ha kul-
a a için hem seçmenin sahip a gereken a a a d hem de oy ha a anlam a a d a demokratik ilkelerin b a gerekmek- tedir.
K seçmen a a a seçmenin oy kullanma ha - dan sürekli olarak mahrum b a a a imkân verir e i de düzenlen- memelidir4. Bu a a ise 1982 A a a a da ve 298 Sa Ka da a a a ad . Seçmenin Türk a a da a (1982 A a a a 67. maddesi), on sekiz a d d a (298 a Ya a 6.
3 A a a a Mah e e i, 2016/166 E a , 2016/159 a e 12 E i 2016 a ih i a a ; 2016/167 E a , 2016/160 a e 12 E i 2016 a ih i a a ; 2016/171 E a , 2016/164 a , 2 Ka 2016 a ih i a a ; 2016/172 E a , e 2016/165 a e 2 Ka 2016 a ih i a a .
4 Ah e Se i U AN; A a a a H da Se i Ya g , T. C. Se i ersitesi S a Bi i e E i Ka H A abi i Da D a Te i, K a, 2017 s.43.
maddesi) ve seçmen e a a (298 a Ya a 34.
maddesi) gerekir. Yine i i i a a , 5237 Sa Türk Ceza Ya a 53. maddesine göre seçme ve seçilme ehliyetinden yoksun b a a a (298 a Ya a 8. maddesi) gerekmektedir.
Olumlu ve olumsuz nitelikleri a a seçmenlerin a en iyi e i de a ve yönetime a a için e i i e e e de ve Anayasada ilkeler d e e i i . a Ha a Evrensel Beyanname-
i i 21. maddesinde Her ahs n, do rudan veya serbestçe se ilmi temsilciler vas tas la, memleketin kamu i leri yönetimine kat lmak hak- k na haizdir. Halk n iradesi kamu otoritesinin esas d r; bu irade, gizli
ekilde veya serbestli i sa la acak muadil bir usul ile cereyan edecek, genel ve e it oy verme yoluyla ap lacak olan devri ve dürüst seçimlerle ifade edilir denilerek, söz konusu oy ha demokratik ilkeleri a-
a . Bi e i Milletler Medeni ve Siyasi Haklar U a a a Söz- e e i i 25. maddesinde de oy ha demokratik ilkeleri benzer
e i de d e e i i . Buna göre: Her vatanda , bu S le menin ikinci maddesindeki a r mlara ve makul olmayan s n rlamalara tabi tutulmak- s n u haklara ve imkanlara sahiptir: a) Do rudan veya se ilmi tem- silciler arac l la kamu hizmetlerine kat lma; b) Seçmenlerin iradele- rini serbestçe ifade etmeleri güvence alt na alan, gizli olarak oy verildi- i, genel ve e it oya dayanan ve belirli aral klarla ap lan serbest seçim- lerde oy kullanma ve se ilme ha a a sahiptir.
1982 A a a a 67. maddesi ve 298 a Ya a 2. Maddesi a a a e e e e uygun olarak, seçimlerin gizli, tek dereceli, genel, e it, serbest ve a k sa m ve döküm esaslar na göre a aca be i i i i . Üzerinde d aca esas ilke ise serbest oy ve seçimlerin
e be i i ilkesidir.
Gizli oy, a a ve döküm: Seçmen ölçüleri Yüksek Seçim Kurulu (YSK) a af da belirlenen seçim çevresindeki kabinin içinde ve kimsenin g e e ece i e i de oyunu a . Böylelikle seçmen hiçbir ba a da kalmadan sadece kendi siyasi g e i d - da oyunu kime e ece i e karar verir5. Gizli oy ilkesi, seçmenin oy kul- lanmadan önce ve oy a e d da veya d a olarak belirli bir tercih yapmaya a a engellemektedir6.
5 Sai SEZEN; Se i e De a i, G d a Ya a , A a a, 1994, .81.
6 Ergun ÖZBUDUN; T A a a a H , Ye i Ya a , 8. Ba , A a a, 2005, .72.
Seçmenlerin a takibini yapabilmesi ve seçime hile a - a a a a a için, a a ve dökümü kamuya a ya- a ad . O a sonradan de i i i e i ve seçimlerin d - nün a a a a a ad 7.
Tek dereceli seçim ilkesi, temsilcilerin d da seçmenler tara- f da seçilmesidir. T i e de 1877‐1943 a a a da seçimler iki dereceli, 1946 da günümüze kadar ise tek dereceli seçim a a -
ad 8.
E i oy ilkesi: Her seçmenin tek ve e i oya sahip a ifade etmektedir. A zamanda her seçmenin oyunun e i a , seçmenlerin servetlerine, etnik kökenlerine veya cinsiyetlerine göre a c a -
a a da engellenmektedir9.
Oy ha bireysel ve i i e a , i i i siyasi tercihlerinin kendi iradesinin bir sonucu a ile ilgilidir. Ki i a d ba a, oy kullanma a a ge di i zaman a da kimse a a veya ba a a veya vekiline oy a d a a d 10.
Genel oy ilkesi: Seçmenlerin geliri, cinsiyeti, , etnik kökeni, dini ve felsefi i a a veya i a , cinsiyet i i i, cinsel yöne- limi gibi nedenlerle hiçbir a a a ada seçmen olabilmesi oy kul- lanabilmesi a a a gelmektedir. Ancak, 298 a Ya a da ve 1982 A a a a da belirtilen ve daha önce bah e i d seçmenin sahip a gereken olumlu veya olumsuz a a hiçbiri genel oy il- kesini etkilememektedir.
Venedik Komisyonu genel oy ilkesinin a d a yasay- la a a ve a a da ölçülülük ilkesine uygun a halinde oy ha a abi ece i i be i i i . A ca Komisyon seçmenin politik haklardan yoksun a ya da a a b a a halinin mahkeme a a a tespit edilmesi sonucunda oy ha -
7 Ke a G ZLER; A a a a H a Gi i , Ge e E a a e T A a a a H , Ekin Kitabevi, Bursa, 2000, s.229 www.anayasa.gen.tr/khk.pdf. E i i Ta ihi:
17/01/2019.
8 Meh e . ALKAN, T i e de Se i Si e i Te cihi i Mi B e De- a i Ge i i e E i e i (Si a e Bi i i e Si a e S ji i Ya a a), A a a a Ya g , Sa 23, A a a, 2006, .152.
9 Ekrem Ali AKARTÜRK; O Ha A a a a e e i, Lega a c , a b , 2017. s.57.
10 Fi i YAL IN FTL K; 298 Sa Se i e i Te e H e i e Se e Kütük- e i Ha da Ka , Se i S a e Ce a a , Ada e Ya a , A a a 2008, .18.
a abi ece i e dair bir çerçeve i i tir. Bunun a a Komisyon a , a a da , ikamet, seçmen a d a gibi a a da genel oy ilkesinin ihlali olarak g e i i 11.
Seçmenin serbestçe oy a a ve seçimlerin e be i i i iki a a b a ad . Bunlardan ilki, seçmenin hiçbir ba a da kalmadan oy kullanabilmesidir. i ci ise, oy vermenin zorunluluk hali- ne ge i i e e ece i e yöneliktir12.
Nitekim Avrupa a Ha a S e e i i 1 Nolu Proto- 3. maddesinde serbest seçim ha güvence a a a . Buna göre Y ksek S le meci Taraflar, yasama organ n n seçilmesinde halk n kanaatlerinin özgürce a klanmas n sa la acak artlar içinde, makul aral klarla, gizli oyla serbest seçimler apma taahhüt ederler. . A zamanda bu hak medeni de i , siyasi bir ha 13. Madde i e i i de geçen serbest seçim ha , ha d ce i i serbestçe ifade etmesini dile getirmektedir14. A HM serbest seçim ha a yönelik müdahalelerin ifade g e müdahale a a a ge ebi ece i i be i i i i 15.
Bu ilke ile seçmenlerin, seçim öncesinde ve oy kullanma e a - da, hiçbir ba ve tehdit a da bulunmadan siyasi tercihte b a ve siyasi iradenin a a a a a neden olabilecek her türlü etkenin or- tadan a d a a a a a ad 16. Elbette temel hak ve hürriyetlerin
11 Venedik Komisyonu (Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi Ko i ) T i e e i i G e i, Se i e Ya g Ve Refe a d a i i Ka a Ve U g a a K d- a , .146. https://www.tbmm.gov.tr/yayinlar/venedik_komisyonu.pdf (E i i Ta i- hi: 14 Ocak 2019).
Ve edi K i b a TBMM Ya a a U a Ha a Pa ab a a- f da 8 Ni a 2010 a ihi de gi i ce ha da T e e e i i i . Ve edi Komisyonunun 70. Genel Kurul Oturumunda (Venedik, 16 17 Mart 2007) kabul edi i i . S a b g, 19 Ma 2007; a a N . 371/2006.
12 T e KARAMUSTAFAO LU; Se e Ha De a i e e i, Se i Ma baa , A a a, 1970, .158.
13 A HM, K a e S a R a, Ba : 17864/04 e 21396/04, 19 Te - muz 2007.
14 O g AKBULUT, Se be Se i Ha . i de Sibe ce (Ed.), a Ha a S e e i e A a a a A a a: e Ma baa, 2013, . 543.
15 A HM, Ma hie -M hi A d C e fa Be i a, Ba : 9267/81, Ka a a ihi: 2 Mart 1987.
16 Mustafa KOÇAK; Siyasal Pa i e e T i e de Pa i Ya a a , T ha Ki abe i, Ankara, 2002, s.71.
özgürce a abi di i, herkesin fikirlerini özgürce dile ge i ebi di i17, a ve gösteri e i i a abi di i, siyasal ve sendikal ör- gütlenme ha serbestçe a abi di i a da serbest oydan ve seçimlerin e be i i de söz edilebilecektir18.
Gerçekten de devlet, seçimlerle ilgili ed a a ; afi as- ma, gösteri ve a yapma ha a a ve partilere ve aday- lara a a a fon a da, a af ve e i davranma
a dad . Öte yandan, seçmenlere ada a a , seçmen listele- rinin ha a ilan edilmesi, adaylarla ilgili bilgilerin ha a a ve oy verenlerin kanaat a g ihlal edenlere a uy- g a a , kamu otoritelerinin olumlu edim a a da- d 19. Bu a a a serbest seçim ha a d i i, a zamanda ilgili ülkenin a a da d . Serbest seçim ha siyasal bir hak olmakla birlikte, ulusal nitelik de a a ad 20.
Seçmenin ifade g ba a i i ya da gruplar a af da ba ve tehdit ile engellenmemeli, devlet bu uygulamalara a her türlü ted- biri a a d 21 . Bu ilke a zamanda siyasi partilerin de hiçbir ba a da kalmadan seçimlere a a ve propaganda yapabilmesini
a a a ad .
Serbest oy ve seçimlerin e be i i ilkesi, temel hak ve hürriyetle- rinin seçmenler a af da a abi i a ile a da ilgilidir.
Zira i i i ifade g , örgütlenme g , haber alma, bilgi edinme g ad a a da, siyasi tercihlerinin özgür- ce a a a da bahsetmenin a a b a a ad .
III. OHAL DÖNEM NDE YAPILAN SEÇ MLER N OY HAKKINA ETK S
Oy ha gi i oy, a a ve döküm, e i oy, bireysel ve i i e oy, genel oy, tek dereceli e i gibi demokratik ilkelerinin ta-
17 Mathieu-Mohin ve Clerfayt, par.54.
18 A HM, The G ee Ca e, De a . G eece, Ba : 3321/67; N a . G ee- ce, Ba N :3322/67; S ede . G eece, Ba N : 3323/67; Netherlands v.
G eece Ba N : 3344/67.
19 A HM, Ma hie -Mohin ve Clerefayt v. Belçika, par. 50.
20 T ga R N, a Ha a A a S e e i e G e Se be Se i Ha , Ma - a a i e i e i H Fa e i H A a a a De gi i, 17(1-2), s.294.
21 AKARTÜRK; 2017, s.55-56.
a , seçimlerin e be i i ve oy ha serbestçe a ile d - rudan ilgilidir. Daha önce bah e i i i üzere serbest seçim ha , temel hak ve özgürlüklerin a abi di i ekonomik ve siyasal a a da an- lam a a a ad . Yine de temel hak ve özgürlüklerinin a d a- bi di i a a hâl dönemlerinde seçim a a engelleyen her- hangi bir yasa veya Anayasa maddesi b a a ad 22.
T i e de 21 Temmuz 2016 ve 18 Temmuz 2018 tarihleri a a - da OHAL ilan edi i e , Anayasa de i i i e i i içeren ha a a , c h ba a ve milletvekili seçimleri a . fade g ,
a ve gösteri g , örgütlenme g ve
ba g a d bir dönemde seçimlerin a a ser- best oy ve seçimlerin e be i i ilkesini olumsuz etkilemektedir.
Üstelik bu dönemde Türkiye, OHAL kanun hükmünde kararname- leri ile e i i i . OHAL kanun hükmünde kararnameleri ile kanun- larda de i i i a e , birçok i i de ha da hiçbir a
ad halde mesleklerinden ihraç edi i i .
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) üyeleri O a a Hal Kapsa- da A a Gereken Tedbirler ile Ba Kurum ve K a a Dair Düzenleme Ya a Ha da 668 a KHK' ; O a a Hal Ka a da Ba Tedbirler A a ve Milli Savunma Üniversitesi K a ile Ba Kanunlarda De i i i Ya a a Dai 669 a KHK ; O a a Hal Ka a da A a Gereken Tedbirler Ha da 670 a KHK ; O a a Hal Ka a da Ba Ku- rum ve K a a i i Düzenleme Ya a Ha da 671 a KHK Anayasaya a d iddia ederek, Anayasa Mahkeme- si'nde iptali için dava a . Anayasa Mahkemesi ise söz konusu da-
22 Türkiye Hükümeti, 21 Temmuz 2016 tarihinde Medeni ve Siyasi Haklara Dair Ulus- a a a S e e i i 2, 3, 9, 10, 12, 13, 14, 17, 19, 21, 22, 25, 26 e 27 a
adde e i de d a e i a a a d Bi e i Mi e e a Ha - a K i e i e bi di i i (Bi di i i i b : http://www.coe.int/en/web/secretary- general/press-releases; Söz konusu bildirime 25 Temmuz 2016 tarihinde cevap ve- i i i . https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTM Content?documentId=0900001680695789). Buna göre OHAL dönemi boyunca T i e a a da a e ede a a a a a c a a a a, ci i e e i i i, adi a g a a, e ha a gi i i i, d ce, icda e di g , ifade g , a a e g e e g e a a ha gibi e ha a a a . K b ha a a a a a e i e i e be i i i e i i a a a d a ad .
a edde i i ve bu durum kamuoyunda a a a a . Söz konusu karar, metnin de a da incelenecektir.
Bu a a a ile ba a olarak, bu ba a da temel hak ve hürriyetlerin a d OHAL döneminde a a seçimlerin oy hak-
a e i e di i i incelenecektir.
A. 21 Temmuz Ola anüstü Hal Dönemi
gi i dönemin OHAL dönemi olup ad a karar veren egemen a d 23. OHAL beklenmedik d a bir araya gelmesidir ya da ülke için acil durumdur24. OHAL a zamanda devletin güvenlik ve selametini tehlikeye d e büyük b a halleridir25.
Türkiye a a hâl a a da de e e di i e bir dönemi çok a bir süre içerisinde a a . 15 Temmuz 2016 gecesi FETÖ tara- f da a a darbe gi i i i i a d da 20 Temmuz 2016 tarihinde C h ba a ba a da toplanan Bakanlar Kurulu'nun 2016/9064 a a a ile, A a a a 120. maddesi ile 2935 Sa O a a Hal Kanunu'nun 3. maddesinin 1. f a b bendine göre, ülke genelinde 21 Temmuz 2016 Pe e be günü saat: 01.00'den itibaren doksan gün süreyle a a hâl i a a karar e i i . Söz konusu karar, 21 Temmuz 2016 tarihli Resmî Gazetede a a . OHAL i a a a ise, TBMM a af da 21 Temmuz 2016 tarihli ve 1116 a -
a a ile a a . Usulüne uygun bir e i de yetkili kurum tara- f da , ülkenin a a da OHAL ilan edi i i .
Bakanlar Kurulu OHAL ilan ederken, FETÖ'nün ge e e i i d darbenin Anayasa ile kurulan hür demokrasi düzenini tehdit et- mesi veya temel hak ve hürriyetleri ortadan a d a a yönelik a g
idde hareketlerine ait ciddî belirtilerin ortaya a veya idde olay- a sebebiyle kamu düzeninin ciddî e i de b a hallerinden biri
d gerekçesine da a .
Gerçekten de OHAL 21 Temmuz 2016 tarihinde yürürlükte olan 7 Ma 2010 tarihli ve 5982 a Kanunla a a de i i i e i yer a d 82 A a a a 119 ve 120. maddesinde yer alan a a uygun
23 Carl SCHMITT; Si a a ahi a ( e . E e Ze be ), D Ki a e i, A a a, 2002, s.13.
24 Selin ESEN; Ka a a H a e T i e de O a a Ha Reji i, Ada e Ya a , A a a 2008, .5.
25 Serve TAN LL ; De e e De a i, Sa Ya a , 3. Ba , a b 1982, . 198.
ilan edi i i . 119. ve 120. maddelere göre a a hâl tabii afet, tehlikeli a g ha a , a ekonomik b a , Anayasa ile kurulan hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan a d a a yönelik a g idde hareketlerine ait ciddî belirtilerin ortaya a veya idde a a sebebiyle kamu düzeninin ciddî e i de b a hallerinde ilan edilebilmekteydi26.
FETÖ a af da ge e e i i e darbe gi i i i a da durul- a gereken bir idde a olmakla birlikte, OHAL ilan edilmesini
26 82 A a a a OHAL i d e e e 119,120, 121. adde e i 16 Ni a 2017 Ta i- hi de, 6771 a T i e C h i e i A a a a da De i i i Ya a a Dai Ka ha a a i e ab edi e i c da de i i i . gi i h de i i -
i a ha i a :
III. O a a ha e i i: adde 119 (De i i : 21/1/2017-6771/12 md.) Cum- hurba a ; a a , a a ge e i ece bi d ba g e e i, efe be i , a a - a a, a a e a C h i e e a e i e e e i bi a a, e i e
i e i b e i i i i e e a d a eh i e e d e idde ha e e e i i a g a a , a a a a d e i e a e e ha e h i e e i ada a d a a
e i a g idde ha e e e i i a a a , idde a a ede i e a d e i i cidd e i de b a , abi afe e a eh i e i a g ha a a da a ekonomik bunal a a a ha e i de d a a da e a bi b ge i - de, e i a a ge e e e e a a ha i a edebi i .
O a a ha i a a a , e i di i g Re Ga e ede a a e a g Tür i e B Mi e Mec i i i a a nulur.
T i e B Mi e Mec i i a i de i e de ha a a a ; Mec i ge e i görd a di de a a ha i e i i a abi i , a abi i e a a a ha-
i a d abi i .
C h ba a a ebi e T i e B Mi e Mec i i he defa da d a geç e e e e e i a abi i . Sa a ha e i de b d a e a a a . O a a ha e de a a da a i i ge i i ece a a, a e a a e i i e 15 i ci addede i i e e d da e e ha e h i e e i a a a- ca e a ge ici a a d d aca , ha gi h e i g a aca e i e e i
a ece i a a d e e i .
O a a ha e de C h ba a , a a ha i ge e i d a da, 104 c adde i edi ci f a i i ci c e i de be i i e a a a a abi a C h ba a a a a e i a abi i . Ka h de i b a a - a e e Re Ga e ede a a , a g Mec i a a .
Sa a e cbi ebe e e T i e B Mi e Mec i i i a a a a h i ha- i a e e; a a ha a da a a C h ba a a a a e e i
a i i de T i e B Mi e Mec i i de g e a a a ba a . A i ha de a a ha e de a a C h ba a a a a e i e di i i de - rürlükten kalkar.
takiben ülke a da a a düzenlemeler ve OHAL kanun hükmünde kararnameleri ( KHK ) oldukça a a a a 27.
OHAL ile ilgili düzenlemeleri (A a a a 119, 120 ve 121. mad- deleri) de kapsayan Anayasa de i i i i, Türkiye Büyük Millet Meclisi
a af da 21 Ocak 2017 tarihinde kabul edi i i . Hemen a d da 16 Nisan 2017 tarihinde 6771 a Türkiye Cumhuriyeti A a a a da De i i i Ya a a Dair Kanun ile ha a a a . De i i i i kabul edi di i e dair kesin a i a ile Anayasa de-
i i i i i ilgili maddelerinin bir derhal, bir ise 24 Haziran 2018 tarihine a a C h ba a seçimleriyle e gi i i . OHAL düzenlemelerinin a a bahsi geçen Anayasa de i i i i ile ge i e i i . Buna göre 119. maddede düzenlenen OHAL'in ilan edil- mesi sebeplerine hususlar e e i i : Sa a , a a gerektirecek bir durumun ba göstermesi, seferberlik, ayaklanma, vatan veya Cumhuriye- te a kuvvetli ve eylemli bir a a, ülkenin ve milletin bölünmez- i i i içten veya d a tehlikeye d e idde hareketlerinin a g - a a , anayasal düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan a d - maya yönelik a g idde hareketlerinin ortaya a hallerinde sü- resi a a geçmemek üzere, yurdun a a da veya bir da ola-
27 26 a a di a da be i i i i e e, T i e H e i, 21 Te 2016 a ihi de Mede i e Si a i Ha a a Dai U a a a S e e i i 2, 3, 9, 10, 12, 13, 14, 17, 19, 21, 22, 25, 26 e 27 a adde e i de d a e i a -
a a d Bi e i Mi e e a Ha a K i e i e bi di i i . S bi di i i A HM a af da ab edi di i i 20 Ma 2018 g , 16538/17 ba
a a ahi A a T e a a 119. a ag af da e a a ad . Mah e- e, A HS i 15. Madde i i e T i e i a a a a bi di i i g e i e e a- hede a a e a a i e g e e g a a a a , d - ge e i di i de ad a a a e i i . A a a a Mah e e i Ge e K 11 Oca 2018 g , 2016/16092 ba a a ahi A a a a da da de be e bi a a ge i i i e OHAL D e i de e e ha e g e-
i i a a a a d ge e i di i de a ge e i i i e di a e i i (146. a ag af). Be e de i bi di e a a 20 Ma 2018 g , 13237/17 ba a a Meh e Ha a A a . T i e a a d . A a a a Mah e e i Ge e K da 11 Oca 2018 g , 2016/23672 ba a a Meh e A a a a da da A HM i g e a (156. paragraf, Anayasa Mah e e i i Meh e A a ha da ha ih a i a a a a e ah i e i e dai a a ba a e e ah e e e ce eddedi e i ede i e d a A HM e a .). A a a a Mah e e i Ge e K 20 Ha i a 2017 tarih-
i e 201622169 ba a a A di Ya e di e e i a a da a dedi (349. paragraf).
a hal ilan edilebilecektir. Bu de i i i ile e i a d - ve e i i a sebepleri OHAL i a sebeplerine e e i i . Bir di e de i i i ise OHAL ilan eden merciinin de i e idi . 21 Temmuz 2016 da OHAL i a a veren mercii C h ba a ba -
a da toplanan Bakanlar Kurulu iken, bugün OHAL i a a karar veren mercii C h ba a 'd .
C h ba a seçimine dair de i i i i de kapsayan 5678 a Kanun 21 Ekim 2007 tarihli ha a a ile kabul edi i i . Cumhur- ba a kurumu ha da ilk de i i i bu de i i i ile a . Devlet ba a halk a af da seçilmesi ba a ve a ba a rejimlerinde görülmektedir. Bu rejimde halk a af da seçilen ba a veya c h ba a siyasi bir i i i d da bir parti üyesi a da a a a a a ad 28.
10 A 2014 tarihinde Recep Tayyip E d a c h ba - a seçilmesi ile, Ba ba a ' de i i de a aca öngörülen Ba- kanlar Kurulu a a C h ba a Recep Tayyip E d a ' ba a da C h ba a Külliyesinde a a a ba a 29. C h ba a Bakanlar K yönetmek gibi bir yetkisi 1982 A a a a a göre b a a ad . Bununla birlikte C h ba a E d a pek çok mitinge veya mitinge d e toplu a törenine ka-
30.
28 Fa B L R; T i e e g Ye i Bi H e M de i: C h ba a Si - e i , C h ba a H e Si e i e Sa , Ma -Ni a 2017, Sa : 97, s.
526 http://www.yeniturkiye.com/samplechapters/94/005.pdf.
29 T i e C h i e i C h ba a 'Ba a a K C h ba a K i- e i de ba ad .' https://www.ahaber.com.tr/gundem/2016/05/25/bakanlar-kurulu- cumhurbaskanligi-kulliyesinde-basladi.E i i Ta ihi: 25 Ka 2018.
T i e C h i e i C h ba a 'Ba a a K T a C h - ba a K i e i' de Ge e e i i di.' http://www.tccb.gov.tr/haberler/410/69634/
bakanlar-kurulu-toplantisi-cumhurbaskanligi-kulliyesinde-gerceklestirildi.html E i i Ta ihi: 25 Ka 2018.
30 T i e C h i e i C h ba a , C h ba a E d a 6 ba 2015 g B a'da bi a e i e a . https://www.tccb.gov.tr/yurt-ici- ziyaretler/354/3063/bursa E i i Ta ihi: 25 Ka 2018.
C h ba a E d a 28 A 2016 g Ga ia e ' e 'Bi i , Be abe i e Ka de i i i gi e a .
https://www.tccb.gov.tr/yurt-ici-ziyaretler/354/51239/gaziantep E i i Ta ihi: 25 Ka 2018.
16 Nisan 2017 tarihli ha a a ile kabul edilen Anayasa de i- i i i ile C h ba a görev ve yetkileri a . Söz konusu de i i i i a ac ba a rejimini getirmek de i , T i e de bir e e bi i i i e i kurmak d , T i e de yasama ve yü- rütme ga a a a da tam birlik a a a a a a d iddia edilmektedir31. Di e yandan OHAL döneminde oy ha olumsuz etkileyen birçok hak ihlali de a a .
Devrimci i Se di a a Konfederasyonu (D SK) a af da 21 Temmuz 2018 günü ba a ile a a a OHAL'i i ci Y -
ve Ba a Rejiminin a a Ha a a Etkileri-Ohal ve Ba a - E e e Za a d ba raporda önemli veriler yer a . Söz konusu raporda: OHAL döneminde 32 OHAL KHK' a a d , bu KHK'lardan 31'inin a a , KHK'lar ile 152 kanunun de i i i di i;
70.689 i i i a d , a a a 209'unun gazeteci, 12'sinin milletvekili d ; 99 belediyeye kayyum a a d , 98 belediye ba a-
a d ; 135.856 memurun kamu görevinden, 6081 akademis- yenin ise e e i de ihraç edi di i; 2435 kurum ve , 158 TV, radyo ve gazeteyle, 1156 dernek ve a f a a d tespit edi i i 32.
Üstelik bu süreçte iki önemli ge i e daha a a . Bunlardan ilki, OHAL ile ilgili düzenlemeleri (A a a a 119, 120 ve 121. mad- deleri) de kapsayan Anayasa de i i i i i , Türkiye Büyük Millet Mec- lisi a af da 21 Ocak 2017 tarihinde kabul edilmesidir. Hemen a d - dan 16 Nisan 2017 Tarihinde, 6771 a Türkiye Cumhuriyeti Anaya- a da De i i i Ya a a Dair Kanun halk a a a - tur. Ha a a a a a a %51.41 i i evet oyu a a ta- kiben, 21 Ocak 2017 tarih ve 6771 a Kanunun Resmî Ga e e de ya- ad tarih olan 27 Nisan 2017 tarihinde e gi i i . i ci
C h ba a di e i i i a e e i i i b : https://www.tccb.gov.tr/
receptayyiperdogan/yurticiziyaretler/
31 Kemal GÖZLER; E eda K e e A , E eda A a a a:10 A a 2016 Ta- ih i A a a a De i i i i Te ifi Ha da Bi E e i i* Ankara Barosu Dergisi, 2016/4 s.28.
32 D SK i O a a Ha e a a Ya a : OHAL E e e Za a d ba a , 20 Te 2017, a b ,
http://disk.org.tr/wp-content/uploads/2017/07/OHAL-ve-C%CC%A7al%C4%B1s
%CC%A7ma-Hayat%C4%B1-DISK-RAPOR-SON.pdf Eri i Ta ihi: 17 Oca 2019.
önemi ge i e ise 24 Haziran 2018 günü hem milletvekili genel hem de C h ba a seçiminin a a d .
K , pek çok i i i ve kurumun günlük a a ve gele- ce i i etkileyen a a hal dönemindeki olaylar, bizi hem OHAL dönemi yönetim usullerini hem de a a hal dönemlerinde a a kararnameleri ve hukuki rejimlerini de incelemeye itmektedir.
B. Ola anüstü Hal Döneminin Yönetimi
6771 a Türkiye Cumhuriyeti A a a a da De i i i Ya - a a Dair Kanun kabul edilmeden önce OHAL C h ba a ba - a da toplanan Bakanlar Kurulu a af da ilan edilmekteydi. a , Resmî Gazetede a a a a ve a gün Türkiye Büyük Millet Mec- lisinin a a a a d . Meclis gerekli g d takdirde a a- nüstü halin süresini a uzatabilmekte veya a a hali a d a- bilmekteydi.
OHAL i a sonucunda belirli bir zaman diliminde, ülkenin bir an önce eski haline geri gelebilmesi için iktidara ge i yetkiler sunulmakta- d 33. Eski hale getirme aba kendisine has bir yönetim e i e sahiptir.
Nitekim OHAL i a sonucunda O a a Hal Ka da düzenle- nen yönetim usulleri e girmektedir.
O a a hâl dönemi yönetiminin insan a a a d da etki eden iki yönü a d . Bunlardan ilki, temel hak ve hürriyetlerin a -
a d d a ba A a a a 15. maddesi uygulanmaya ba a a d . A a a a 15. maddesi a ca a a hukukuna uygun filler sonucu meydana gelen ölümler d da, i i i a a a hak a, maddî ve manevî a b e dokunulamaz; kimse din, vic- dan, d ce ve kanaatlerin a a a a zorlanamaz ve bunlardan d a suçlanamaz; suç ve cezalar ge i e yürütülemez; mahkeme a a ile a a ca a kadar kimse suçlu a a a . Ancak OHAL dö- neminde a d çekirdek haklara dokunmamak a a, milletlera- a hukuktan d a yükümlülükleri ihlâl edilmemek a d a durumun ge e i di i ölçüde temel hak ve hürriyetlerin a a e veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada öngörülen güvence- lere a tedbirler a abi i . A ca Medeni ve Siyasi Haklar S e - e i i 4. Maddesinin 1. ve 2 f a a ca taraf devlet, ulusun ya-
33 Murat ÖZLER; 1982 T i e C h i e i A a a a a O a a O a a a - a e K i H , Fi i Ki a e i, a b , 2016, .9.
a tehdit eden a a bir durumun meydana gelmesi ve bunu resmen ilan etmeleri halinde dahi, durumun ge e i di i ölçüde, uluslara-
a hukuktan d a di e yükümlülüklere a d e ece ve , renk, cinsiyet, dil, din, toplumsal köken gibi sebeplerle a c içer- meyecek e i de, bu S e ede i yükümlülüklerinde azaltma yapan tedbirler alabilir. Ancak taraf devlet S e e i 6, 7, 8 (1 ve 2 ci f - ralar), 11, 15, 16 ve 18. maddelerindeki yükümlülüklerinde hiçbir azalt- ma a a a 34. A HS i 15. Maddesinin 2. F a da e e i çekirdek ha a da bah e i i : Sava ta hukuka uygun eylemler ne- deniyle meydana gelen ölümler hariç ikinci maddede, üçüncü maddede, dördüncü maddenin birinci f kras nda ve yedinci maddedeki yükümlü- lüklerde azaltma ap lama 35.
Elbette a a halin ge e i di i ölçüde temel hak ve özgür- lüklerin a d a hususuna dikkat edilmelidir. Zira G e e gö- re, OHAL istisnai nitelikte bir hukuk düzeni olsa da hâlâ hukuk düzeni- nin bir a a d 36. Bu a a a i i a tüm özellikleri hukuk ile düzenlenir ve yine hukuki denetime tabidir.
O a a hâl yönetiminin insan a a a d da etki eden bir di e yönü ise a a hâl kanun hükmünde kararnamelerdir. 6771 a kanun kabul edilmeden önce, söz konusu seçimlerin a d dö- nemde yürürlükte olan Anayasaya göre C h ba a ba a da
34 S e e i 6. adde i de e fi a a a a a ha a d a a aca ; 7.
adde i de i e ce a a ; 8. adde i de e i a a ; 11. adde i de b ede i e ha i a a ; 15. adde i de a ce a a i e i i; 16. adde- i de i i a a a a ha ; 18. adde i de d ce, icda e di g e i de ha a a d e e e edi . A ca Mede i e Si a i Ha a S e e- i i E 2 . e ih i a i P 6 c adde i de e a a b ce a
a a da a a a a a a .
35 B a g e S e e i 2. Madde i de a a a ha ; i e ce a a ; 4. adde i i 1. f a da e i e a a a a a e 7. Madde i de i e Ka ce a a i e i e i de ha a a d e e e edi . T i e de 01/06/2006 tarihinde e gi e 13 . P 2 ci adde i de e a a ce a a a de a a a a aca ifade edi i i . A ca 4 e de if e a g a a a a da e i de ha a a a da d e e di i i g e e- yi . A bi gi i i T ga R N, 1982 A a a a a G e Te e Ha e g - e i O a a Ha Reji i: E i Ka a a a Ye ide Ba a ", A a a a H - kuku Dergisi, c:5, s:10, 2016. s. 515-522.
36 Mehmet Semih GEMALMAZ; O a a Reji S a da a , e i Ma baa , - tanbul, 1991, s.167.
toplanan Bakanlar Kurulu a af da a a a a hâl kanun hükmünde kararnamelerinin ( OHAL KHK a ) bir zaman dili- minde ve OHAL i ilan edi di i bölgede g a a ad ve adeta ka- nun i e i i dedi . Bu nedenle kanun hükmünde kararnameler, kanun gibi genel, soyut, objektif, i i i d düzenlemeler getirmektedir37.
Söz konusu OHAL KHK a Resmî Gazetede a a a ad ve a gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin a a a ad . OHAL KHK a Meclis a af da a a a a i i i süre ve usul, e belirlenmektedir.
A a a a 121. maddesine göre OHAL KHK' a , kanun hükmünde kararnamelerden en büyük fa yetki kanuna ihtiyaç duyul-
a a d . gi i dönemde yürürlükte olan A a a a 121. maddesine göre C h ba a ba a da toplanan Bakanlar Kurulu herhangi bir yetki kanuna da a a OHAL KHK' a abi e edi 38. 82 A a a a yürütmeye e di i özerk veya asli düzeleme yetkisinin bir görünümü olarak OHAL KHK e i yetki kanununa da a a -
a abi e idi 39.
Anayasa Mahkemesinin g de bu d dad : A a a a 121. maddesinin üçüncü ve 122. maddesinin ikinci f a da a a
hâl ve e i süresince C h ba a ba a da toplanan Bakanlar K , a a hâlin ve e i i gerekli d konularda kanun hükmünde kararnameler a abi ece i öngörülmek- tedir. Bu nedenle, a a hâllerde ve e i de KHK a abi - mek için yetki kanununa gerek b a a ad . A a a a 121. ve 122. maddeleri a aca kanun hükmünde kararnamelerin da a a
40 .
37 Kemal GÖZLER; Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukuki Rejimi, Ekin Kitabevi, Bi i ci Ba , 2000 .10 www.anayasa.gen.tr/khk.pdf. E i i Ta ihi: 17 Oca 2019.
38 E d a TEZ ; A a a a H , Be a Ba , 7. Ba , a b , 2001, .32-33.
A ca OHAL KHK' a a i i C h ba a ba a da a a Ba- a a K ' he ha gi bi e i a a ge e d a OHAL KHK'
a abi ece i e dai a a a da b a ad . B . A a a a Mah e e i' i 1990/25 E a , 1991/1 Sa e 10 Oca 1991 a ih i a a ; A a a a Mah e e i' i 1991/6 E a , 1991/20 Sa e 03 Te 1991 a ih i a a .
39 Burhan KUZU; O a a Ha Ka a e T A a a a H da O a a Ha Reji i, Ka a c Ya a , a b , 1993, . 222.
40 A a a a Mah e e i i 1990/25 E a , 1991/1 a e 10 Oca 1991 a ih i a a .
OHAL KHK' a , A a a a 91. maddesinde yer alan a a a- ra da tabi de i di . Buna göre, A a a a ikinci birinci ve ikinci bölümünde yer alan temel haklar, i i ha a ve ödevleri; dördün- cü bölümde yer alan siyasi haklar ve ödevler de OHAL KHK' a ile dü- zenlenebilir. Daha önce de be i i i i üzere, A a a a 15. madde- sinde yer alan çekirdek haklar d da i temel hak ve hürriyetleri kulla- a e veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anaya- sada öngörülen güvencelere a tedbirler a abi i . Ancak bu tedbirle- rin OHAL KHK' a a a halin gerekli d konularda a gerekmektedir41. Yine söz konusu a a a i e e a a hukuktan d a yükümlülükleri ihlâl etmemesi gerekir. Son olarak ise bu a-
a a a a halin ge e i di i ölçüyü a a a gerekmektedir42. Halbuki, 21 Temmuz 2016 tarihinde ilan edilen OHAL KHK a sadece a a halin ge e i di i düzenlemeleri de i , pek çok konuyu kap- a a ad .
OHAL KHK a , Anayasada belirtilen a a a a ve huku- kun genel ilkelerinin ge i i d a a a a uygun a a a halinde denetimi a aca ?
C. Ola anüstü Halin Yönetim Arac : Kanun Hükmünde Ka- rarnamelerin Denetimi
Daha önce de be i i i i gibi, OHAL KHK a OHAL süresi içerisinde, OHAL ile ilgili konular ha da ve OHAL bölgesinde uygu- lanan düzenlemeleri içermektedir. Söz konusu düzenlemeler OHAL ile ilgili a nedeniyle, OHAL a d ca veya süresi dolunca d da geçeriz a aca .
OHAL KHK' a üzerindeki ilk denetim TBMM'nin yetkisindedir.
C h ba a ba a da toplanan Bakanlar kurulu a af da a a a KHK'lar, Resmî Gazetede a a . A gün TBMM a a sunulur. TBMM a af da söz konusu KHK a hemen g - lür. Söz konusu KHK onaylanabilir veya reddedilebilir43.
41 B e TAN R/Nec i Y ZBA IO LU; 82 A a a a G e T A a a a H - , Be a Ba Ya . a b , 2018, .450.
42 AKARTÜRK, 2016, s. 201-202.
43 OHAL KHK a ec i e a e a a a eci A a a a 121.
Madde i e TBMM 128. adde i de d e e e edi . A ca KHK a i a da g i e i i de g edi i a i de e di i i den a aca a a bi g de b a ad . B e TAN R e Nec i Y Z-
A a a a 148. Maddesine göre, a a hallerde a a kanun hükmünde kararnamelerin e i ve esas ba da Anayasaya a iddia a, Anayasa Mahkemesinde dava a a a . OHAL KHK a a g a denetimi söz konusu de i di . Söz konusu OHAL KHK' a de e i i i i e e i i konusudur44.
Anayasa Mahkemesi 1991 da itibaren ge i i di i e e i iç- ihad da45 OHAL KHK' a her ne kadar de e e e e ece i Anaya- sa ile hüküm a a a da OHAL KHK ad ile ilan edilen KHK a i e i i i Anayasa Mahkemesinin denetimden muaf tutulan OHAL KHK' i e i i de olup ad i ce e ece i i ve a a halin ge e i di i konularla ilgili olmayan kanun hükmünde kararnameler yö- nünden Anayasaya uygunluk denetimi a aca ifade e i i 46. Bu içtihat d da Anayasa Mahkemesi, söz konusu OHAL KHK'la-
yer, zaman ve konu ba da OHAL'in ge e i di i konular ile i i i i olup ad yönünden denetleyebilmekteydi.
1982 A a a a OHAL KHK a yer ba da a a konusunda herhangi bir hükme yer e i e i i . Ancak kanun hük- münde kararnamelerin OHAL i ge e i di i önlemler d da
a d d d de, söz konusu OHAL KHK a da sadece OHAL i ilan edi di i bölgede g a a beklenir. Bu halde, ülkenin bir da OHAL ilan edi i e OHAL KHK a da orada g a ; OHAL ilan edilmeyen bölgelerde ise OHAL KHK a uygulanmaz47.
BA IO LU; 1982 A a a a a G e T A a a a H , YKY, 2001, .411; E - d a TEZ ; A a a a H , Be a Ya a , a b , 2003, . 39.
A ca d i de i bi di e g i e a a ha a h de a a a e e i g i e i i de g e e i ha i de, OHAL KHK a ida i i e a a e a aca i e i e edi . B ha KUZU; 1993, . 262; Ke a G ZLER;
Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukuki Rejimi, B a, E i Ki abe i Ya a , 2000, s.232. www.anayasa.gen.tr/khk.pdf. E i i Ta ihi: 07 Ni a 2019.
44 Bülent TANÖR; T i e i a Ha a S , BDS Ya a , a b , 1994, . 248.
45 A a a a Mah e e i' i 1990/25 E a , 1991/1 a e 10 Oca 1991 a ih i a a ; A a a a Mah e e i' i 1991/6 E a , 1991/2 a e 3 Te 1991 a ih i a a ; A a a a Mah e e i' i 1992/30 E a , 1992/36 a e 26 Ma 1992 a ih i a a ; Anayasa Mah e e i' i 2003/28 E a , 2003/42 a e 22 Ma 2003 a ih i a a .
46 Ekrem Ali AKARTÜRK; S De e i de M a De e i i i e: OHAL KHK' e i i H a iha (!) Yedi e e i e i e i H Fa e i De gi i, Ci : 13, Sa : 1, 2016, .202.
47 Kemal GÖZLER, Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukuki Rejimi, Bursa, Ekin Ki abe i Ya a , 2000, .205. www.anayasa.gen.tr/khk.pdf. E i i Ta ihi: 17 Ocak 2019.
1982 A a a a a göre C h ba a ba a da toplanan Bakanlar Kurulu ancak OHAL KHK a ancak a a hâl süresince a abi e edi . Bu sürenin öncesinde veya sonra da a a OHAL KHK a yetkisiz a aca .
1982 A a a a OHAL KHK ile düzenlenebilecek konular hak- da herhangi bir a a ge i e i i . OHAL KHK a ile oy hak- a da ilgilendiren ifade g , ba g , örgütlenme g , siyasi faaliyetlere a a ha , a ve gösteri ha gibi pek çok konuda a d a a abi e edi . Anayasa Mahke- mesinin i ihad da bu d dad . Anayasa Mahkemesi, 10 Ocak 1991 tarihli, 1991/25 esas ve 1991/1 a a a da söyle de i i : Ola an st hâl ve s k netim KHK'leri ola an KHK'ler için Anayasa- n n 91. maddesinde yer alan konu s n rland rmalar na ba l de ildirler.
Temel haklar, ki i haklar ve ödevleri ile siyasî haklar ve ödevler de bu tür KHK'lerle düzenlenebilir. Ola an st hallerde Ana asan n 121.
Maddesinin üçüncü f kras na göre kar labilecek KHK lerde konu s n r- lamas olmamas , ola an st KHK lerin düzenleme alan n n s n rs oldu u anlam nda de ildir. Bu tür KHK lar n düzenleme alanlar n n s n rs oldu u anlam nda de ildir. Bu tür KHK lerin düzenleme alanla- r , Ana asan n 121. maddesinin üçüncü f kras gere ince ola an st halin gerekli k ld konularda s n rl d r. Ola an st halin gerekli k l- mad konular n ola an st hali KHK leri le düzenlenmesi olanaks d r48. 21 Temmuz 2016 ile 18 Temmuz 2018 tarihleri a a da ilan edi- len OHAL döneminde C h ba a ba a da toplanan Bakanlar Kurulu a af da a a OHAL KHK a ile OHAL i gerektirme- di i pek çok konuda düzenleme a .
i OHAL döneminde 32 OHAL KHK' a a . Bunlardan 31'i TBMM'de g e e kanun haline ge i i yani a c -
a 49. Söz konusu OHAL KHK' a ile, OHAL ile hiçbir ilgisi bu- lunmayan pek çok düzenleme a . Birkaç örnek vermek gerekir- se, 667 Sa OHAL KHK' ile g a süresi otuz güne a , tu- tuklunun a a ile g e i e a d a ge i i i i ; yürütülen
48 Anayasa Mahkemesi 03 Temmuz 2017 a ih i, 1991/6 E a e 1991/20 a a a- da, 26 Ma 1992 a ih i, 1992/30 e a e 1992/36 a a a da e 16 Ma 2004 a ih i, 2003/28 E a e 2003/42 a a a da da a a a g e i i .
49 667 a i OHAL KHK' 23 Te 2016 a ihi de, 701 a OHAL KHK i e 8 Te 2018'de a a .
a ve a a da, ifade alma ve sorgu a da veya du- mada en çok üç avukat ha b abi ece i be i i i i ; 15 Tem- muz'da ölen i i e i a a a aa ba a ; FETÖ ba a
d iddia a toplam 2351 a kurumu, okul, pansiyon, yurt, va- f, dernek, sendika, federasyon, konfederasyon ve a f üniversitesi a a 50. 668 Sa OHAL KHK' ile Jandarma Genel Komutan-
ve Sahil Güvenlik K a i e i Ba a a ba a ve toplamda 131 gazete, dergi, a e i, haber aja , Tv a a , radyo ka-
a a a a a , 1684 i i asker TSK'dan ihraç edi i i 51. 669 Sa OHAL KHK' ile Millî Savunma Ba a a içerisinde Savunma Ba-
a ve askeri hastaneler Sa Ba a a devredil- i i . Yine bu KHK ile 1389 askeri personel ihraç edi i i 52. 670 Sa- OHAL KHK' ile 2692 i i ihraç edi i i , a a a özel kurumla- ve a f a mal a a Hazine'ye de edi i i 53. 671 Sa OHAL KHK' ile, herhangi bir nedenle Türk Si ah K e e i de a a ve i i i i kesilen pilotlara dönme ha a . 5275 Sa Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin fa Kanunu'nda de i i i a a a 1 Temmuz 2016 tarihine kadar i e e ba suçlarda denetimli serbestlik süresi 1 da 2 a a ve yine a e i e için ceza-
üçte ikisini yatma a , ce a a yatma olarak de i i i i i . 678 Sa OHAL KHK' ile b ehi belediyelerinin ehi içi toplu a a hizmetlerinde ve ba ac hizmetlerinde grevin 60 gün süreyle ertelenmesine karar e i i i .54. 684 a OHAL KHK' ile a fonunun a a a ge i e i i i 55. 696 a OHAL KHK' ile ka-
50 667 Sa OHAL KHK' , Re Ga e e a ihi: 23 Te 2016 Re Ga e e Sa : 29779.
51 668 Sa OHAL KHK' , Re Ga e e a ihi: 27 Te 2016 Re Ga e e Sa : 29783 (2. Mükerrer).
52 669 Sa OHAL KHK' , Re Ga e e a ihi: 31 Te 2016 Re Ga e e Sa : 29787.
53 670 Sa OHAL KHK' Re Ga e e a ihi: 17 A 2016 Re Ga e e Sa - : 29804.
54 678 Sa OHAL KHK' Re Ga e e a ihi: 22 Ka 2016 Re Ga e e Sa : 29896.
55 684 Sa OHAL KHK' Re Ga e e a ihi: 23 Oca 2017 Re Ga e e Sa : 29957.
muda a a tüm i i e i kadroya a a a karar e i i i 56. 687 a OHAL KHK' ile yolcu ve e a a a a da a a a a a
a i i kullanma zo ge i i i i 57. 690 a OHAL KHK' ile Radyo ve Te e i a K ve Ya Hizmetleri Ha da Kanun'da a a de i i i sonucunda evlilik g a olarak bilinen programlar a d 58.
Ve i d örneklerden a a d üzere, OHAL KHK' a FETÖ ile ba a olmayan pek çok düzenlemeyi içermektedir. Söz konusu kararnameler ile belediye a a a da , Sa a a a a a, özel okul a a e e e de , akademisyenlere kadar 141.937 i i ihraç edi i i . Sadece kamuyu de i , özel sektörü de etkileyen düzen- lemeler a .
Cumhuriyet Halk Partisi üyesi 132 milletvekili a af da 25 Temmuz 2016 tarihli ve 668 a O a a Hal Ka a da A a-
Gereken Tedbirler ile Ba Kurum ve K a a Dair Düzenleme Ya a Ha da Kanun Hükmünde Ka a a e i , 25 Temmuz 2016 tarihli ve 669 a O a a Hal Ka a da Ba Tedbirler A a ve Milli Savunma Üniversitesi K a ile Ba Kanunlarda De i i i Ya a a Dair Kanun Hükmünde Kararna e i , 15 A 2016 tarihli ve 670 a O a a Hal Ka a da A -
a Gereken Tedbirler Ha da Kanun Hükmünde Ka a a e ve 15 A 2016 tarihli ve 671 a O a a Hal Ka a da Ba Ku- rum ve K a a i i Düzenleme Ya a Ha da Kanun Hükmünde Kararnamenin Anayasaya a d iddia edilerek ip- tal da a a . a da a gerekçesinde hususlar be i i i - tir: OHAL KHK a ile a a öngörülen i e e i tedbir niteli- i de a ge e i i, tedbirin, mahiyeti ge e i geçici bir nitelik a d - , ilan edilen a a hâlin sebep ve a ac , darbe gi i i i nedeniyle bozulan kamu düzeninin etkili ve süratli biçimde yeniden tesisi iken da- va konusu a a bu a ac ötesine geçerek ba kurum ve - a e i a a a a ilgili düzenlemeler g d , a a kanunlar-
56 696 Sa OHAL KHK' Re Ga e e a ihi: 24 A a 2017 Re Ga e e Sa : 30280.
57 687 Sa OHAL KHK' Re Ga e e a ihi: 09 ba 2017 Re Ga e e Sa : 29974.
58 690 Sa OHAL KHK' Re Ga e e a ihi: 09 ba 2017 Re Ga e e Sa : 30052.
da a a hâl sona erdikten sonra da yürürlükte kalmaya devam ede- cek de i i i e a , bu nedenle dava konusu OHAL KHK a ,
a a hâlin gerekli d konularda a OHAL KHK a olarak nitelendirilemeyecekleri ve a g denetimine tabi d a belirti- lerek, a a OHAL KHK a adil a gereken hukuk düzenini zedelemeleri sebebiyle, A a a a 2. maddesindeki hükme a ola- rak, yasama ga sahip d yasama yetkisinin yürütme ga
a af da a a a yol a da , Anayasaya a d iddia edi i i .
Anayasa Mahkemesi, 668 Sa OHAL KHK' iptali talebini de e e di di i 2016/166 Esas, 2016/159 a , 12/10/2016 tarihli kara-
da Ana asa Mahkemesinin, ola an st hâl KHK s eklinde ap lan düzenlemelerin gerçekten ola an st hâl KHK s niteli inde olup olma- d n belirlemek için yer, zaman ve konu ölçütlerini esas alarak apt inceleme, KHK kurallar n n i eri inin de erlendirilmesini gerektirmek- tedir. Böyle bir de erlendirme de kurallar n, esas bak m ndan Anayasa- ya uygunluk denetiminin ap lmas sonucunu do uracakt r.
...2003 l nda verilen K.2003/42 sa l kararda, a n hükmün Ana asan n 125. maddesine a k r olmas nedeniyle ola an st hâl KHK s de il ola an KHK oldu unu ifade ederek arg sal denetime tabi tutmu ve yetki kanunu olmad gerekçesiyle Ana asan n 91. maddesine a k r bularak an lan hükmü iptal etmi tir. Bu akla m, Ana asan n 148. maddesindeki ekil ve esas bak m ndan denetim asa n tamamen anlams ve i levsi hâle getirmektedir. Zira ola an st hâl KHK lar n n arg sal denetimi mümkün olsa d Anayasa Mahkemesi, a n incelemeyi yapacak ve kural Ana asan n 125. maddesine a k r bularak iptal ede- cekti. Bu tür bir akla mla ola an st hâl KHK s niteli inde olan tüm kurallar bu kapsam d na karmak mümkündür59. de i i . A ka- rarda Anayasa Mahkemesi, OHAL KHK' a denetleme yetkisinin de TBMM'de d be i i i .
Anayasa Mahkemesi bu a a ile OHAL KHK' a OHAL kap- a da olup ad i e e di di i, i e i i i OHAL KHK kapsa- da ad hallerde, KHK Anayasaya g de e edi i 1991 da beri e e i hale gelen i ihad da a ge i i . Mah- keme, OHAL KHK' a a a hâl a a da olup ad
59 A a a a Mah e e i' i 2016/166 E a , 2016/159 a e 12 E i 2016 arihli a a 22. Pa ag af .
nitelendirmenin, OHAL KHK' i e i i i Anayasa g
denetlemek a a da ge ece i i, bu nedenle nitelendirme dahi yapa- a aca ifade e i i . Anayasa Mahkemesi a gerekçeyi 25 Tem- muz 2016 tarihli ve 669 a O a a Hal Ka a da Ba Tedbir- ler A a ve Millî Savunma Üniversitesi K a ile Ba Kanun- larda De i i i Ya a a Dair Kanun Hükmünde Kararname'sinin iptali ha da e i d 2016/167 Esas, 12 Ekim 2016 gün ve 2016/160 a a a da, 15 A 2016 tarihli ve 670 a O a a- nüstü Hal Ka a da A a Gereken Tedbirler Ha da Kanun Hükmünde Kararname'nin iptali ha da e i d 2016/171 Esas, 02 Ka 2016 gün ve 2016/164 a a a da, 15 A 2016 tarih- li ve 671 a O a a Hal Ka a da Ba Kurum ve K a a
i i Düzenleme Ya a Ha da Kanun Hükmünde Kararna- e i iptali talebi ha da e i d 2016/172 Esas 2 Ka 2016 gün ve 2016/165 a a a da da e a a .
Anayasa Mahkemesi bu a a a ile yürütmenin OHAL KHK ad a da her türlü düzenlemeyi a abi ece i bir dönem a a 60. Anayasa Mahkemesi yürütmenin OHAL a a d da kalan ve d - rudan insan haya etkileyen tüm hukuk d ve keyfi düzenlemelerine
e a a d 61. Hâlbuki OHAL dönemi de anayasal düzenin
60 OHAL KHK a A a a a de e i d da a a h de e i i e i i ede- e e edi . Y a AL EFEND O LU; A a a a Ya g A da O a a Ha Y e i U e i, A a a a Ya g De gi i, S. 9, 1992, . 432.
61 Benze bi e e i i i P f. D . O a CAN e A . G . D g M EK AKTA e i de di e ge i i i Mah e e i e i i ihad 148. adde i 1. f a da i ifade i a f d da h d e i i e add b e i gi i herhangi bir ölç , a a e e e a ba d ad da , TBMM i i a de e-
i i d da edi e i i a bi i ida a a f a . D -
a a bi i e a da a e a a a bi i e, h de e i e a a- a a b e eh i e e d ebi ece bi e ebi ece ahi- e edi . O a CAN e D g M EK AKTA ; O a a H D e i Ka H de Ka a a e e i i Ya g a De e i i e i e, Ma a a i e i e i H -
Fa e i H A a a a De gi i, C.23, S.1, 2017, s. 35.
OHAL KHK e i i a a a a de e i i e a a a a A a a a c A a a a bi h i e, A a a a bi e a b e i i i i - ada a d a a i i e di i e i de bi c a a ad i e i e üm- ad a g e, A a a a 148. adde i i 1. f a c e i i e i- de a a a d a e de e i i i a g g de ge i i e i ge-
e i . CAN e M EK AKTA ; 2017, .39.
bir a a d 62. K Anayasa Mahkemesi a a a göre, Parlamen- OHAL KHK' a denetlemesi ge e i i ifadesi de hukuki de i - dir. Zira TBMM siyasal bir kurumdur, OHAL KHK a hukuki de i , siyasi olarak denetleyecektir. Bu sebeple Anayasaya a olmayan OHAL KHK' a tümüyle eddedebi ece i gibi, Anayasa a olan OHAL KHK' a kabul edebilecektir. Ya g a denetim ve siyasal de- netim birbirini ikame edemez63. A ca, meclisin a ve OHAL KHK a kurumun üyelerinin a siyasi partiye üye d dikkate a d da TBMM i denetiminin mümkün ad a 64. Ka d ki, OHAL KHK a TBMM i a da sonra kanuna halini a a ad . Bu a a Anayasaya g , Anayasa Mahkemesi a af da denetlenmelidir. Söz konusu siyasi denetim ve Anayasal de- netim a a OHAL KHK kanun olmadan önceki afha için ge- çerlidir65.
D. Ola anüstü Hal Döneminin Oy Hakk na Etkisi
Yürütmenin OHAL KHK' a ile denetimsiz bir e i de ülkeyi yö- e i i, temel hak ve hürriyetlerin a abi di i bir dönemde, OHAL ile ilgili düzenlemeleri de kapsayan 6771 a Türkiye Cumhuriyeti A a a a da De i i i Ya a a Dair Kanun ha a a a su-
. O a a kesin a i a a da kabul edilen Anayasa de i i i i i ba maddeleri derhal, ba maddeleri ise 24 Ha- ziran 2018 tarihine a a C h ba a seçimleri ile e gir- i i . Ancak seçimlerin a d dönem, temel hak ve özgürlüklerin
a d d bir dönemdir. Bu nedenle, serbest oy ve seçimlerin ser- be i i ilkesinin tehlikeye d OHAL döneminde seçimlerin a -
a demokrasi a da önemli bir a a konusu . Gerçekten de seçimler, muhalif siyasi partilerin seçmenlere propa- ganda a a ve i ida de i e i i a a a ad . Bu a a a genel oy ha her e de önce i a e i i ve özgürlük mücadele- sinin en önemli a a a da biridir. Genel oy ha usulen de olsa toplumun a a a yönetimde söz sahibi a a a a gelmektedir.
62 TANÖR; 1994, s. 248.
63 AKARTÜRK; 2016, s.212.
64 CAN e M EK AKTA ; 2017, .34.
65 Ergun ÖZBUDUN; 2005, s.216.
