Yeniçeri Ocağı’nın Bektaşîleşmesi Süreci ve Yeniçeri-Bektaşî İlişkileri

1

Nevflehir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü: metinziya@hotmail.com

Relationship Between Janissary Corps And Bektashism

M

Meettiin

n Z

Ziiyyaa K

KÖ

ÖS

SE

E

Ö ÖZZEETT

Yeniçeri Oca¤›n›n kurulmas› ve Bektaflî tarikat›na ba¤lanmas› esas›nda çok önemli olan ve dikkatlerden ka-çan bir konudur. Çeflitli menk›belerde yer alan Hac› Bektafl Velî’nin yeniçeri oca¤›n›n kurulmas› esnas›nda oy-nad›¤› rol, günümüzde kabul görmemekle birlikte, tarikat›n yeniçeriler üzerindeki etkisi flüphe götürmeyecek flekilde aç›kt›r. Yeniçeri oca¤›n›n kurulmas›ndan y›k›l›fl›na kadar bu etki devam etmifltir. Makale içerisinde Bek-taflîli¤in yeniçeri oca¤› ile ne zaman, nas›l ve neden etkileflim içerisinde oldu¤u sorular›n›n cevaplar› bulunmaya çal›fl›lm›flt›r.

A

Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Yeniçeri Oca¤›, Bektaflî Tarikat›, Hac› Bektafl Velî, Osmanl› Devleti. A

ABBSSTTRRAACCTT

Establishing and attaching the Bektashi order of Janissary Corps are basically very important topic. The role of Haci Bektash Veli about establishing of Janissary Corps according to various menk›bes is not accepted at the present time. However, it is obviously clear that the effects of the Bektashi order on janissaries are be-yond all questions. These effects have been continued from establishing to collapsing of Janissary Corps. It is striving that the answers of following questions are tried to find in this article: When, how and why the Bek-tashi order and Janissary Corps are in interaction?

K

“Asl›nda bunlar›n yeniçeri olduklar›n› bana söylememifl olsalard› bunlar› bir Türk din adam›, bir tarikat dervifli zannedecektim… Bunlar›n gittikleri yerde dehflet saçan o ünlü yeniçeriler oldu¤unu anlayamazd›n›z.” (Busbecq, 19).

Yeniçerilerin Bektaflîleflmesi süreci ile ilgili ciddî bir araflt›rma yap›lmam›flt›r ve yaz›lan-lar oldukça s›n›rl›d›r. Bu çal›flmada s›n›rl› olan kaynakyaz›lan-lar kullan›lmak suretiyle düflünce eg-zersizleri yap›larak konu etrafl›ca araflt›r›lmaya ve ortaya konmaya çal›fl›lacakt›r. Ancak meselenin hâlli o kadar da kolay görünmemektedir. Nitekim, konuyu ayd›nlatacak birinci el kaynak neredeyse yoktur. Yeniçeriler ya da Bektaflîlerle alakal› araflt›rma eserleri ise bir-kaç› hariç bu konuya hemen hemen hiç de¤inmemifllerdir. De¤inenler de bilimsel olmak-tan uzak kendi görüfllerini ve hissiyatlar›n› katarak aç›klamalarda bulunmufllard›r.

Yeniçerili¤in kald›r›lmas› gibi Yeniçeri oca¤›n›n ihdas› ve Bektaflî tarikat›na intisap et-mesi meselesi de oldukça sorunludur. Hac› Bektafl Velî ve Bektaflîli¤in ilk dönemleriyle il-gili anlat›mlar biraz destans›, biraz efsanevî oldu¤undan ortaya birçok kar›fl›kl›k ç›kmak-tad›r ve güvenilir bilgiye ulaflmakta zorluklar yaflatmakç›kmak-tad›r. Hac› Bektafl Velî’nin hangi dönemde yaflad›¤› bile son dönemlere kadar tart›flmal› iken yeniçerilerin Bektaflîleflme sü-reci konusunda gerçek manas›yla kesin bir sonuca ulaflmak mümkün görünmemektedir. Zira de¤iflik kaynaklarda de¤iflik bilgiler mevcuttur. Bunlar›n dikkatlice gözden geçirilme-si ve nihayet bir sonuca var›lmas› elzemdir.

Tarikatlar, Osmanl› Devleti’nde önemli rol oynad›lar. Mevlevilik ve Bektaflîlik Osman-l› ‹mparatorlu¤u’nda büyük tesirleri olan iki önemli tarikatt›. Bektaflîlik askerî alanda ilgi görürken, Mevlevilik daha çok sivil erkân aras›nda yayg›nlaflm›flt›. Mevlevilik, Yeniçeri-Bektaflî birlikteli¤inden do¤an gücü dengelemek için Osmanl› idarecileri taraf›ndan bilhas-sa desteklenmiflti (Küçük 2003: 19). Ancak Bektaflîli¤in geliflmesinde Osmanl› Devle-ti’nin verdi¤i destek önemli bir rol oynad› (Melikoff 1999: 21). Babinger’e göre (Babin-ger-Köprülü 1996: 17), Osmanl› Devleti’nin kurulmas› aflamas›nda Mevlevî tarikat› ile birlikte Hac› Bektafl Velî tarikat› Anadolu topraklar› üzerinde mantar gibi bitmekteydi. Tabiî ki Osmanl› idarecileri bunu görmüfllerdir ve Bektaflîlikten bir güç elde etme unsuru olarak yararlanm›fllard›r.

Yeniçeri Oca¤›’n›n tam olarak ne zaman kuruldu¤una dair çeflitli görüfller ileri sürül-mektedir. Orhan Bey zaman› da verilmekle birlikte genellikle I. Murat döneminde Yeni-çeri Oca¤›’n›n aç›ld›¤› kabul görmektedir (Weissmann 1990: 125; And 1971a: 11 ve

Bir-ge 1994: 46)2

. Orhan Bey döneminde yaya ve müsellem ocaklar›n›n kurulmas› baz› ka-r›fl›kl›klara sebebiyet vermekte, Yeniçeri Oca¤›’n›n ihdas›ym›fl gibi gösterilmesine neden olmaktad›r. Ancak art›k yeniçeri oca¤›n›n I. Murad devrinde kuruldu¤u umumiyetle ka-bul edilmektedir3

.

Yeniçerilerle Bektaflîler aras›nda oluflan ba¤› gösteren ve yeniçerileri birer Bektaflî ola-rak niteleyen tabirlere kaynaklarda s›kça rastlamak mümkündür. Nitekim, Yeniçeriler “Zümre-i Bektaflîyan” (Naima, 28), “Sanadid-i Bektaflîyan” (Serto¤lu 1958: 283), “A¤a-yan-› Bektaflîyan” (Koçu 1970: 10), “Taife-i Bektaflîyan”, “Guruh-i Bektaflîyan” gibi isim-lerle ve Yeniçeri a¤alar› da “Dudman-› Bektaflîyan” olarak bilinirdi (Uzunçarfl›l› 1984: 150.). Noyan (1998: 142) ve Birge (1994: 74), Yeniçerilere “Hac› Bektafl O¤ullar›” ve “Hac› Bektafl Kûçekleri” denildi¤ini belirtmektedir. Ocaktaki terfi silsilesine de “Silsile-i Tarik-i Bektaflîyan” denilirdi (Daflç›o¤lu 2005: 310 ve Afyoncu 2000: 23). Yeniçeri Oca-¤›’na ait çeflitli merasimlerde de Bektaflî etkisini görmek mümkündür. Yeniçeri Oca¤›’n›n 94. cemaat ortas›nda Hac› Bektafl babalar›ndan biri, Hac› Bektafl Velî’nin vekili olarak otururdu. Hac› Bektafl türbesindeki baba vefat etti¤inde yerine geçen yeni baba ‹stanbul’a gelir, baflta Yeniçeri a¤as›, ocak erkân›, bütün Bektaflî tekkeleri babalar› ve yeniçeriler ta-raf›ndan Üsküdar’da parlak bir merasimle karfl›lan›r, törenle Süleymaniye’deki a¤a kap›-s›na götürülürdü. Yeniçeri a¤as› taraf›ndan taç giydirilen baba, alayla Bab›ali’de sadraza-m›n huzuruna ç›kar›l›r ve burada da sadrazam taraf›ndan bir fleyhlik cübbesi giydirilirdi. Ayr›ca yeni pir, Hac› Bektafl’a dönene kadar yeniçerilerce misafir edilirdi (Koçu 1970: 11; Noyan 1998: 155 ve Uzunçarfl›l› 1984: 150).

Bektaflî menk›belerinde yer alan ilk yeniçeriler ile Hac› Bektafl Velî aras›nda kurulan iliflki anakronizm olarak kabul edilmelidir (Palmer 2000: 485). Buna ra¤men Koca’ya göre (2000), ocak ile Hac› Bektafl Velî aras›ndaki ba¤, Sultan Orhan devrinde 1339’da Bursa’da mahflerî bir kalabal›¤›n önünde tesis edilmiflti. Hac› Bektafl Velî bizzat toplant›-y› yönetmifl, meydanda toplanan askerlere “öndeng, songung, gürgele” (Türkmen leh-çesi ile sonunuz, önünüzden hay›rl› olsun) demifltir. Yeni kurulan orduyu takdis etmifl, askerlere ak keçeden yap›lm›fl börkler giydirmifl, tekbir getirmiflti. Elindeki teberi kuzey, güney ve bat› yönlerine do¤ru savurmufl, yap›lacak fütuhat›n istikametini göstermiflti. Meydandaki on iki bin askeri on ikiye bölerek bir güzeflteye teslim etmiflti. Yeni kurulan

2

Yaya ve müsellem ordusu Orhan Bey zaman›nda vücut bulmufl, Yeniçeri Oca¤› ise katiyetle belirlenmemifl ol-mas›na ra¤men I. Murad döneminde Edirne’nin fethinden sonra ihdas edilmiflti (Palmer 2000: 490 vd ve ‹lgü-rel 1986: 385 vd).

3

bu orduya “YYeenniiççeerrii”” ad›n› bizzat kendisi vermiflti.4

Hatta Yeniçeri ad› yeni asker anlam›n-da de¤il, Hac› Bektafl Velî’nin h›rkas›n›n yenini kesip askere vermesinden dolay› kol ye-ninden ç›kan asker manas›na gelmektedir (Palmer 2000: 508). Yukar›daki anlat›mda Hac› Bektafl Velî ile Orhan Gazi’nin ça¤dafl olduklar› belirtilmektedir.5

Oysaki Hac› Bektafl Velî’nin do¤um ve ölüm tarihi, son zamanlara kadar ihtilafl› olmakla birlikte genellikle 1210’da do¤du¤u ve 1271’de öldü¤ü yönündedir (Sayman 2006: 38). Öyleyse Hac› Bek-tafl Velî’nin de¤il Orhan Bey, Osman Bey ile görüfltü¤ü bile do¤ru de¤ildir (Koçu 1964: 90; Güla¤ Öz 1997: 13; Baki Öz 1997: 126; Öztürk 1992: 85; Eröz 1990: 56-57).6

Netice olarak, Yeniçeri Oca¤› ile Bektaflîlik aras›nda bir ba¤›n oldu¤unu, ancak bu iliflki-nin Hac› Bektafl Velî’iliflki-nin ölümünden sonra ortaya ç›kt›¤›n› söylemek daha do¤ru olacak-t›r (Daflç›o¤lu 2005: 309). Ço¤u araflolacak-t›r›c›n›n da kaynak gösterdi¤i üzere Afl›kpaflazade tarihinde yukar›daki durum oldukça aç›k bir flekilde anlat›lmaktad›r. Afl›kpaflazade’ye gö-re (1970: 195-197), Hac› Bektafl, Osmanl› soyundan gelen birisi ile katiyetle görüflme-mifltir. Müellif, yeniçerilerin giydi¤i ak börkün ise Bilecik’te ortaya ç›kt›¤›n› iddia etmifl-tir. Her kim Hac› Bektafl, Osmanl› hanedan›ndan birisi ile görüfltü derse bunun yalan ol-du¤unu da ifade etmifltir.7

4

Eser içerisinde Hac› Bektafl Velî, Osmano¤ullar› ve Yeniçerili¤in infla edilmesi ile ilgili bir çok menk›be ve des-tan anlat›lmaktad›r. Yeniçeriler, merasimlerde Hac› Bektafl Velî’nin cübbesinin kolunu simgeleyen k›rm›z› ya da beyaz keçeden yap›lma börk giyerlerdi (Goodwin 2008: 71). Di¤er bir rivayete göre Amasya’da bulunan Hac› Bektafl Velî’ye adamlar gönderip, yeni kurdu¤u askerî birliklere ak börk giydirme izni alan Orhan Bey ile ala-kal› bölüm için bk. Oruç b. Adil 1972: 34, Palmer 2000: 480 ve Sezgin 2000: 576. Ak börk giyen askerlerin kutsanmas› gerekmekteydi ki bu ifli en iyi Bektaflî derviflleri yapard› (Palmer 2000: 490).

5

Bursa’n›n fethine kat›lan meflhur Bektaflî dervifli Abdal Musa’dan dolay› Orhan Gazi’nin Bektaflîlerle tan›fl›kl›¤› flafl›rt›c› olmasa gerektir (Ocak 1981: 301). Bundan dolay› Orhan Gazi’nin askerlerine ak börk giydirmesi O’nun Bektaflî geleneklerini bildi¤ini akla getirmektedir.

6

Vilayetname-i Hac› Bektafl’ta buna benzer menk›beler Osman Gazi ile de iliflkilendirilmektedir (Palmer 2000: 507). Köprülü, eski Bektaflî menak›bnamelerinde yer alan Hac› Bektafl Velî-Osman Bey münasebeti ile Yeniçe-ri Oca¤›’n›n kurulmas› esnas›nda Hac› Bektafl Velî’nin hay›r duas› etti¤i hususunun uyduruldu¤unu beyan etmek-tedir (Babinger ve Köprülü 1996: 65). Sultan Orhan’›n Hac› Bektafl Velî ile olan münesabat›na dair uzunca bir anlat›m için bk. (Noyan 1998: 147 vd). Vilayetnamede yer alan Osman Bey’in delikanl›l›k döneminde Hac› Bek-tafl Velî ile görüfltü¤ü ve kemer kufland›r›ld›¤›na dair bilgiler için bk. (Baki Öz 1997: 148-149). E¤ri’ye göre, bu olay›n gerçekleflip gerçekleflmemesi önemli de¤ildir, önemli olan Yeniçerilerin bu görüflmeye varm›fl gibi inanmalar› ve Hac› Bektafl Velî’ye ve onun flahs›nda Bektaflî tekkelerine ba¤l›l›klar›n›n devam etmifl olmas›d›r (2001: 67).

7

Gölp›narl›, yeniçerili¤in fütüvvete dayan›larak kuruldu¤unu, fütüvvet ehlinin börkünün tadil edilerek Yeniçe-rilerce kullan›ld›¤›n› ve gelene¤e uyularak Hac› Bektafl Velî’nin pir kabul edildi¤ini vurgulamaktad›r (1969: 266).

Öyleyse neden Hac› Bektafl Velî ile Osmanl› hanedan› aras›nda bir ba¤ kurulmaya ça-l›fl›lmaktad›r? Akla gelen ilk düflünce fludur: Tarikatlaflma sürecinde Hac› Bektafl Velî’nin ya da Bektaflîli¤in meflrulaflt›r›lmas› ilk anda bu yolla temin edilebilirdi. Ancak Çamuro¤-lu (2006: 23-24), farkl› bir görüfltedir ve yeniçerili¤in Hac› Bektafl Velî taraf›ndan ku-ruldu¤unu ortaya atanlar›n Bektaflîli¤i yüceltme niyetlerinin bulundu¤unu iddia etmekte-dir.8

Bektaflîlik ile Yeniçeri Oca¤› aras›ndaki münasebetlerin ortaya ç›kmas›na dair iki fark-l› görüfl mevcuttur. Birine göre her iki zümre aras›nda Yeniçerili¤in kurulmas›ndan itiba-ren iliflkiler s›k› bir flekilde bafllam›flt›r. Örne¤in Noyan (1998: 143), Reflat Ekrem Ko-çu’dan naklen flöyle demektedir: “Yeniçeri oca¤›n›n dinî terbiyesi de, ‹slamiyeti sevdirmek için en pratik yollar› gayet iyi bilen Bektaflîlere b›rak›lm›flt›.9

Neredeyse tüm araflt›rmac›-lar, Sultan Orhan ve I. Murat dönemlerinde Yeniçeri-Bektaflî iliflkisinin bafllad›¤›n› kabul etmektedir. Mesela Melikoff’a göre (1993: 22 ve 36), Sultan Orhan ve I. Murat Yeniçe-ri Ordusu’nu meydana getiYeniçe-rirken Bektaflî taYeniçe-rikat› ile s›k› iliflkiler içeYeniçe-risinde görülmekte-dir. Bu yüzdendir ki Yeniçeri Ordusu kuruldu¤unda Sultan (Orhan?) onlar› Hac› Bektafl Velî tarikat›na ba¤lad›.10

Yeniçeriler, Hac› Bektafl Velî’yi kendilerine pir sayd›lar (Noyan 1998: 142). Baki Öz’e göre ise (1997: 131), I. Murat’tan itibaren bu askeri örgüt Bek-taflî tarikat›na ba¤l›d›r ve yeniçeriler BekBek-taflî misyonuyla yetifltirilmektedir.11

Di¤er görüfle göre ise ikisi aras›ndaki ba¤ sadece görünüfltedir, bilhassa Bektaflîlik, Yeniçeri Oca¤› ve Yeniçeriler üzerinde san›lan›n aksine büyük bir etkiye sahip de¤ildir. Bektaflî ö¤retisi ya da felsefesi Yeniçeri Oca¤› içerisinde önemli bir rol oynayamam›fl, Bek-taflî-Yeniçeri birlikteli¤i görünüflte kalm›fl, Bektaflîlerin yeniçeri oca¤› için en büyük fay-das› oca¤a al›nacak olan devflirmelerin ‹slaml›¤› kabul etmelerindeki rolleriyle s›n›rl› kal-m›flt›r. Mesela, Faroqhi (2003: 188), ‹stanbul ve Kahire d›fl›ndaki yeniçerilerin Bektaflî-lerle çok fazla bir ba¤lant›s›n›n olmad›¤› görüflündedir. Hatta Bektaflîli¤in XVI. yüzy›lda büyüyüp geliflmesinde yeniçerilerin hiçbir etkisinin bulunmad›¤›n› da belirtmektedir.

Ça-8

Benzer bir görüfl için bk. (F›¤lal› 1990: 140).

9

E¤ri, Bektaflîlerin hangi vas›talarla Yeniçerileri e¤ittiklerini ve Bektaflî terbiyesi verdiklerini çeflitli kaynaklar› kullanarak aç›klamaktad›r (2001: 65-98).

10

Yine Melikoff’a göre, Orhan Gazi, Hac› Bektafl Velî’yi Yeniçerilerin koruyucusu yapm›flt› (1993: 202) ve ye-niçeri ordusu kesin olarak Bektaflîli¤e ba¤lanm›flt› (1993: 209). Orhan Gazi‘nin kardefli Ali Pafla (Alaaddin Pa-fla) ve Bektaflîlik aras›ndaki yak›n iliflki ile Orhan Bey’e yeni oluflturulan orduyu Hac› Bektafl’›n korumas› alt›na vermesini ö¤ütlemesi hakk›nda bk. (Melikoff 2007: 52) ve (Melikoff 1998: 146, 202 vd).

11

Köprülü, Yeniçerili¤in ihdas› esnas›nda tarikat›n etkisinin oldukça mühim oldu¤unu ifade etmektedir (Babin-ger-Köprülü 1996: 65).

muro¤lu (2002: 7), Yeniçerilik-Bektaflîlik iliflkisinin bafltan beri var olamayaca¤›n›, bunun sonradan icat edilmifl bir gelenek oldu¤unu ve sözlü gelene¤e dayand›¤›n› vurgulamakta-d›r. Ancak bu saptamay› yaparken hangi kaynaklar› dayanak noktas› olarak ald›¤›n› aç›k-lamamaktad›r. Yeniçeri Oca¤›’n›n, bizzat Hac› Bektafl Velî ile bir ba¤lant›s›n›n olamayaca-¤›n› beyan eden Uzunçarfl›l› ise (1984: 149-150), Bektaflîli¤in Yeniçeri Oca¤›’na ne za-man girdi¤ine dair kesin bir tarihin mevcut olmad›¤›n›, buna ra¤men, ocaktaki Bektaflî etkisinin XIV. as›r sonu ile XV. as›r bafllar›nda bafllam›fl olabilece¤ini ileri sürmektedir. Ye-niçerilerin Bektaflî tarikat› ile ba¤lar›n›n resmen oluflmas›n›n 1591-1592 y›llar›na rastlan-d›¤›n› belirten araflt›rmac›lar da mevcuttur (Goodwin 2008: 157).12

Fakat Çamuro¤lu (2002: 7-8)), Yeniçerilerin Bektaflî tarikati ile ba¤ kurmas›n›n XVII. hatta XVIII. yüzy›la kadar götürülebilece¤inden bahsetmektedir. Zira, Hac› Bektafl Velî’nin Orhan Gazi ile gö-rüflmesinin mümkün olamayaca¤›n›, Afl›kpaflazade’nin bunu do¤rulad›¤›n›, Bektaflîlerin ne fieyh Bedrettin ‹syan›’nda, ne de Kanunî dönemindeki Hac› Bektafl Velî postniflini olan Ka-lender Çelebi isyan›nda aktif bir rol oynamad›klar›n›, zaten bu iki önemli olay zuhur et-ti¤inde bir Bektaflî tarikat›ndan bahsetmenin do¤ru olmayaca¤›n› belirtmektedir.13

Ka-lender Çelebi ‹syan›’n›n Yeniçerilerce bast›r›lm›fl olmas› iki grup aras›ndaki yak›nlaflman›n bir müddet daha uzad›¤›n›n da bir göstergesidir (Çamuro¤lu 2002: 8; Birge 1994: 69 ve Bardakç› 2005: 59).14

Ocak (1992a: 374 ve 1992b: 18) ve Melikoff’a göre (1998: 210), tarikat içerisinde önemli bir yeri olan Bal›m Sultan’›n XVI. yüzy›l bafllar›nda II. Bayezid döneminde Bekta-flîlerin bafl›na geçmesiyle Bektaflîlik gerçek bir tarikat hâline gelmifltir.15

Bal›m Sultan’›n konuyla olan ba¤lant›s› nedir? Öncelikle Bektaflî tarikat› bu dönemde resmen devletin kontrolüne girmifltir (Dö¤üfl 2002: 287 ve 295). Di¤er taraftan baz› müelliflere göre, Bektaflî-Yeniçeri iliflkisi XV. yüzy›l sonlar›nda ya da XVI. yüzy›l bafllar›nda bafllamaktad›r. Buna göre, Bektaflîli¤in tarikat hâline gelmesi ile yeniçerilerin pir olarak Hac› Bektafl’› ka-bul etmeleri tam da bu döneme denk gelmektedir. Palmer’e göre (2000: 486) Bektaflî-lerin kendi tarikatlar› ile Yeniçeriler aras›nda özel bir ba¤lant›n›n varl›¤› hakk›ndaki inan-c› beslemek yönünde flevkle çaba harcamalar› yukar›da aç›klanan döneme tekabül

etmek-12

XVI. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Bektaflîlerin Yeniçerilerle ba¤lar›n›n olufltu¤u görüflüne dair bk. (Baki Öz 1997: 136). 1591’de Yeniçeri oca¤›nda ihdas edilen Hûkeflan adl› Bektaflî dervifllerine dair bk. (Serto¤lu 1958: 146). 1591’de oca¤›n 99. ortas›na giren Bektaflîler için bk. ( And 1971b: 13).

13

Ocak, Kalender Çelebi ‹syan›’n›n bir Bektaflî isyan› oldu¤unu belirtmektedir (1992a: 378).

14

‹syan hakk›nda bk. (Faroqhi 1976: 185-186, Gündo¤du 2007: 290 ve Baki Öz 1992: 184). Melikoff, Ye-niçerilerin isyanc›larla karfl›laflt›klar›nda çekingen davrand›klar›ndan bahsetmektedir (1998: 228).

15

tedir16

. Ayr›ca Hac› Bektafl Velî’nin Osman Bey’e k›l›ç kuflatmas› ve buna benzer rivayet-ler, Bektaflîli¤in Osmanl› Devleti’nde kuvvetli bir yer edinmesinden ve resmî bir tarikat hâline gelmesinden sonra ortaya ç›km›flt›r (Dö¤üfl 2002: 296).

Yeniçerilerin Bektaflî tarikat›na ba¤lanmas›n›n ve Bektaflîli¤in k›sa sürede Osmanl› topraklar›nda çok say›da taraftar bulmas›n›n nedenleri flunlard›r:

1. Bektaflî ö¤retilerinin insanc›ll›¤› ve iyi insan olma bilincine ermelerini sa¤lamalar› Osmanl› idarecileri taraf›ndan dikkatlice incelenmifl,17

sayg› besledikleri Bektaflî büyükle-rinin Yeniçeri Oca¤›’nda a¤›rl›klar›n›n bulunmas›na imkân sa¤layacak bir yap›lanman›n tatbik edilmesine karar verilmiflti. Bunun sonucunda toleransl› ve ›l›ml› olmalar› yüzün-den Yeniçeri Oca¤›’n›n bafl›na din babalar› ya da Bektaflî babalar› olarak konulmufllard› (Noyan 1998: 145 ve Küçük 2003: 43).

2. Uzunçarfl›l› (1984: 148-149), Yeniçerilerin Bektaflî olmas›nda eski Türk-‹slam ananelerinin etkili oldu¤u kanaatindedir. Buna göre, Yeniçeri Oca¤› bafllang›çta Ahîlik tefl-kilat›n›n etkisinde kalm›fl, XV. as›rdan itibaren Ahîli¤in etkisini kaybetmeye bafllamas›yla birlikte gittikçe güç kazanan Bektaflîli¤in etkisi alt›na girmifltir. Faroqhi’ye (2003: 186 ) ve Baki Öz’e göre (1997: 147) ise, Bektaflîlik sonraki dönemlerde Osmanl› merkezi yö-netimince bir ara bulucu güç olarak kullan›lm›fl, Anadolu’daki Rafizî inanc›nda olanlar›n sisteme dâhil edilmesinde önemli bir rol oynam›flt›.

3. Goodwin’e göre (2008: 157-158), Yeniçeriler Hristiyan olarak do¤duklar›ndan kendilerini Bektaflîli¤e yak›n görmekteydiler. Bektaflî inanc›ndaki birlik anlay›fl›n›n sonra-ki dönemlerde askerlik görevinden daha ziyade ticaretle ilgilenmeye bafllayan Yeniçeriler aras›nda taraftar bulmas›nda etken olmufltur. Yeniçerileri Bektaflîli¤e çeken di¤er yönler ise flunlard›r: Basit simgecilik ve Bektaflî felsefesinin en çekici yan› olan yokluk, yani ölü-mü aflarak insan ruhunun göç etti¤ine duyulan inanç.

4. Yine Goodwin’e göre yeniçerilerin Bektaflî tarikat›n› seçmelerinde di¤er bir etken ise Yeniçerilerin içinde bulundu¤u ekonomik darbo¤azd›. Ahîlerle anlaflamayan Yeniçeri-ler bu nedenle Bektaflîli¤i seçtiYeniçeri-ler ve parasal kaynaklar›n› artt›rmaya çal›flt›lar. Zaten Ka-nunî’den sonra devflirme yaz›lmas› usulü terk edilmeye baflland›. Bu arada Yeniçeri olma-y› hak etmeyenler oca¤a girmeye bafllad›lar. Bunlar aras›nda esnaf ve zanaatkârlar bile

16

Ocak’a göre (1981: 300), XIV. yüzy›l Anadolu’da Bektaflîlerin tarikat ö¤retilerini yaymak amac›yla yo¤un propaganda yapt›klar› bir dönemdir.

17

Bektaflî ahlak›n›n ilim, hilm, konukseverlik, tövbe r›za ve teslim, tolerans, cömertlik ve di¤er hususiyetleri için bk. (Noyan 1985: 67 vd).

bulunmaktayd›. Öyle ki, bunlar Bektaflîli¤i seçtikten ve yeniçeri olduktan sonra esnaf ör-gütleri bile kurdular (2008: 160).

5. Çamuro¤lu (2006: 11-13), Yeniçeri Oca¤›’n›n Bektaflîleflmesindeki as›l unsurun, Yeniçerilerin insanlaflma süreci ile ba¤lant›s› görüflüne inanmaktad›r. Ona göre, Yeniçeri-ler evlenip ocaktan ayr›l›nca gerçek dünya ile yüz yüze geldiYeniçeri-ler ve kendiYeniçeri-lerini hoflgörünün temel felsefesi olarak kabul edilen Bektaflî tarikat› içerisinde buldular.18

Bununla birlikte, Yeniçeriler savafl meydanlar›nda baflar›s›z olmakta, bu nedenle gelirleri azalmakta ve bu-nun neticesi olarak askerlik d›fl› faaliyetlerde bulunmaktayd›lar. Ancak bunlara ra¤men, yeniçerilerin Bektaflîli¤i seçmesindeki temel etken, yeniçerilerin bir askerî s›n›f olarak güçlerinin fark›nda olmalar›, di¤er tarikatlar gibi uleman›n nüfuzu alt›na girmek isteme-meleri olmufltur (Çamuro¤lu 2006: 13-14).

6. Osmanl› padiflahlar›, Bektaflîlere s›rtlar›n› dönmektense onlara baz› görevler vere-rek Osmanl› yönetim çerçevesi içerisine entegre etmeye ve denetim alt›nda tutmaya çal›-fl›yorlard› (Melikoff 1993: 207). Bunu Osmanl› Devleti’nin ilk padiflahlar› döneminde gör-mek mümkündür. Sistem flu flekilde iflliyordu: Anadolu’nun ve daha sonra Balkanlar›n Türkleflmesinde önemli roller oynayan Bektaflî tekkelerinin serbestiyet içerisinde hareket etmeleri sa¤lan›yordu. Bunun karfl›l›¤›nda ise Yeniçeri Oca¤›’n›n Bektaflî ö¤retilerine gö-re hagö-reket etmesi bekleniyordu. Ayr›ca, fetihlerin devam etti¤i bir dönemde Anadolu’da yaflayan halk›n birbirine ba¤l›, birleflik hâlde tutma görevini de üstlenmifllerdi (Noyan 1998: 145). Böylece hem Ahîilerin hem de Bektaflîlerin deste¤ini alarak devleti büyütme imkân› sa¤lam›fllard› (Baki Öz 1997: 134).

7. Koçu’ya göre (1964: 9-10), Yeniçeri Ordusu’na Anadolu Türklerini bir merkez al-t›nda toplamak isteyen Osmanl› hanedan›n›n merkezi mutlak idaresini muhafaza etme görevi verilmiflti. Bu yüzdendir ki Yeniçerilere daha fazla önem atfedilmifl, dinî terbiye al-malar› hususunda Bektaflî ö¤retilerinden istifade edilmifltir.

8. Hac› Bektafl Velî’nin flöhretinin Osmanl›lar aras›nda büyük olmas› da Yeniçerilerin Bektaflîli¤i seçmesinde etkili olmufltur.

9. Bektaflîler, göçebe topluluklar› ‹slam dinine geçirdikleri gibi acemi o¤lanlar›na (Ye-niçerilere) sosyal ve duygusal destek sa¤lad›lar ki yeniçeriler aras›ndaki Bektaflîlik popü-laritesinin orijinal sebebi bu olabilir (Faroqhi 1999: 149). Bunun d›fl›nda heteredoks gruplar› disiplin alt›na almada Bektaflîler önemli rol oynad›lar (Faroqhi 1999: 153 vd.).

18

10. Bektaflîler, ‹slam dinini her seviyede kiflinin anlayabilece¤i tarzda ve Türkçe ola-rak izah etmekteydiler. Halk aras›nda yetifltiklerinden onlar›n psikolojisini herkesten iyi bilmekteydiler. Anadolu’daki Türkmenlerin ‹slamiyet’i benimsemesinde önemli rol oyna-d›klar› gibi Osmanl› ordusunun fetihlerine paralel olarak Bektaflîlik fethedilen topraklar-da topraklar-da geliflmekteydi. Bektaflîli¤in fetih topraklar›ntopraklar-da yay›lmas›n›n nedeni Yeniçeri-Bekta-flî iliflkisi ve buralardaki halk›n yerel inançlar›n› zorlamaks›z›n etkilemifl olmalar›yd›. Böy-lece Osmanl› sultanlar›n›n hizmetine girerek Anadolu ve Rumeli’deki halk› ‹slamiyet’e yö-neltme hususunda önemli bir sosyal fonksiyon üstlenmekteydiler (Dö¤üfl 2002: 290 vd). 11. Yeniçeri oca¤›na devflirme olarak al›nan çocuklar›n ‹slamiyet’i kabul etmeleri sü-recinde Balkanlarda aflina olduklar› Hristiyan inanç özellikleri ile kar›flm›fl Bektaflî inanc›-n›n etkisinin büyük oldu¤unu göz ard› etmemek gerekir (Güla¤ Öz 1997: 24).19

Buradan hareketle Balkanlardaki Hristiyanlar›n da Müslüman olmas›nda Bektaflîli¤in etkisi büyük-tür. Tarikat›n eklektik özelli¤i bunda temel etken olmufltur (Küçük 2003: 22).20

Bek-taflîli¤in senkretik yap›s› da Balkanlarda BekBek-taflîli¤in yay›lmas›nda önemli bir rol oynam›fl-t›r.21

Zira, Bektaflîlikte bulundu¤u yerlerin geleneklerini kendi yap›s›na uydurma anlay›fl› mevcuttu. Mesela, Balkan Bektaflîleri ‹ncil’de Hz. Ali’ye iflaret edildi¤ine inanmaktayd›lar (Sayman 2006: 50 vd). Ayr›ca, yeni ele geçirilen Balkan ülkelerindeki yaflama anlay›fl›na Bektaflîli¤in yatk›n oluflu, daha yumuflak, daha ba¤›ms›z bir nitelik tafl›mas› bu tarikat›n geliflmesini kolaylaflt›rmaktayd› (Melikoff 1998: 211 ve Eyübo¤lu 1993: 130).22

Ayr›ca, Bektaflî olan Yeniçerilerin Balkanlardaki gerçeklefltirdikleri fetih hareketlerinden sonra hemen gerilerinde yer alan Bektaflî tekkeleri faaliyete geçiyor, uygarl›¤›, hoflgörüyü ve in-sanl›¤› yaflayarak yerli halka anlat›yordu (Baki Öz 1997: 147).

Yeniçeriler, Hac› Bektafl-› Velî’yi niçin manevi kurucu seçmifllerdir? ‹lk olarak her meslek kesiminin dinsel-efsanevî bir önderi, pirinin olmas› dönemin gelene¤indendir (Ça-muro¤lu 2002: 8 ve Daflç›o¤lu 2005: 309). Bu nedenle “erenler serveri ve gaziler ser-dar›” Hac› Bektafl Velî Yeniçerilerin piri olarak kabul edilir. Böylece Hac› Bektafl Velî Ye-niçerilerin yapacaklar› savafllara mana ve ideal kazand›racak bir önderdir (Dö¤üfl 2002: 293). Ocak, dönemin Hac› Bektafl oca¤›n›n temsilcisi olan bir postnifline kutsand›r›l›r ve böylece Bektaflî k›l›n›r (Baki Öz 1997: 133 ve E¤ri 2001: 67-68). Di¤er taraftan, Hac›

19

Hasluck da buna dikkat çekmektedir (1995: 161). Ayr›ca bk. (Öktem 1999: 236).

20

Balkanlarda Bektaflîli¤in yay›lmas›na dair bk. (Ocak 1992a: 379).

21

Senkretizm hakk›nda bk. (Melikoff 1993: 117 vd) ve (Öktem 1999: 221).

22

Bununla beraber, devflirilen Hristiyanlar sadece Bektaflîlere yak›nl›k duymuyor, di¤er tarikat ehlinin de etkisi alt›na giriyorlard› (Faroqhi 2003: 188).

Bektafl Velî’ye manen ba¤l› bulunan Abdal Musa, Abdal Murad, Geyikli Baba ve daha bir-çok Rum abdal›, mücahit Türkmen babalar› ve Ahiler Osmanl› Devleti’nin ve Yeniçerili¤in kurulmas›nda büyük hizmetlerde bulunmufllard›. Bu yüzden ilk Osmanl› padiflahlar›n›n takdir ve sevgisini kazanm›fl olan bu kimseler, pirleri Hac› Bektafl Velî’nin ad›n› yaflatmak istemifllerdir (Ayar 1998: 26).

Sonuç olarak, iki farkl› görüfl olmakla birlikte Yeniçerilerin Bektaflîleflmesi sürecinin oca¤›n kurulmas› ile bafllad›¤›n› kabul etmek yerinde olacakt›r. Osmanl› Devleti’nin kuru-lufl aflamas›nda Yeniçerilik ve Bektaflîlik birbirini etkiler mahiyette iç içe girmeye baflla-m›flt›r. Zira, kurulufl döneminde Osmanl› fetihlerinin dayanak noktalar›ndan biri bilindi¤i üzere gazi ve abdallar›n faaliyetleriydi. Her ne kadar bu dönemde Bektaflîlik bir tarikat hâline gelmemifl olsa bile Hac› Bektafl Velî’nin flöhreti gaziler, dervifller ve abdallar ara-s›nda yay›lm›flt›. Bunlar›n fetih hareketlerine bizzat kat›lmalar› ve elde ettikleri baflar›lar neticesinde Osmanl› ailesi ve yöneticileri Bektaflîlikle tan›flm›fl ve yeni kurduklar› ordu mensuplar›n›n Bektaflî ö¤retileri ile yetifltirilmelerini kabul etmifllerdi.

Yeniçerilerin XVI. veya XVII. yüzy›l gibi geç bir dönemde Bektaflî olduklar›n› kabul et-mek flimdilik akla yatk›n de¤ildir. Nitekim, genel olarak kabul gören görüfle göre Yeni-çerili¤in bozulmaya yüz tutmas› da XVII. asra tekabül etmektedir. Oysaki Yeniçerilerin zirvede oldu¤u dönem XV. ve XVI. yüzy›llard›r. Savafl meydanlar›nda aflkla ve flevkle mü-cadele ettikleri bu zamanda Bektaflîli¤in harekete geçirici ve motive edici ö¤retilerinin et-kili olmas› beklenilen bir durumdur.

K

KAAYYNNAAKKLLAARR

AFYONCU, Erhan (2000): “On Soruda Yeniçeriler” Popüler Tarih, 6, 18-23.

AND, Metin (1971a): “XVI. Yüzy›lda Acemi ve Yeniçeri Oca¤›” Hayat Tarih Mecmuas›, I/1, 11-15.

AND, Metin (1971b): “XVI. Yüzy›lda Acemi ve Yeniçeri Oca¤›” Hayat Tarih Mecmuas›, I/2: 13-17.

Âfl›kpaflao¤lu Tarihi (1970): ‹stanbul, Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›.

AYAR, Mesut (1998): Yeniçeri Oca¤›'n›n ‹lgas›ndan Sonra Bektaflî Tarikat›,, Yay›mlanma-m›fl Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü.

BAB‹NGER F.- Köprülü, F. (1996): Anadolu’da ‹slamiyet, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›. BARDAKÇI, Mehmet Necmettin (2005): “Bir Tasavvuf Mektebi Olarak Bektaflîlik”, Ulus-lararas› Bektaflîlik ve Alevîlik Sempozyumu I, Isparta, s.51-60.

BIRGE, John Kingsley (1994): The Bektash› Order of Dervishes, London, Luzac Orien-tal.

BUSBECG, Ohier Ghiselin De. (Tarihsiz): Türkiye’yi Böyle Gördüm, Haz. Aysel Kurutlu-o¤lu, Kervan Kitapç›l›k.

ÇAMURO⁄LU, Reha (2006): Yeniçerilerin Bektaflîli¤i ve Vaka-i fieriyye, ‹stanbul, Kap› Yay›nlar›

ÇAMURO⁄LU, Reha (2002): “Yeniçeriler, Bektaflîler ve Modernleflme Süreci” Toplumsal Tarih, 97: 7-16.

DAfiÇIO⁄LU, Kemal (2005): “Yeniçeri Oca¤› ve Bektaflî Zaviyelerinin Kapat›lmas›” Hac› Bektafl Velî Araflt›rma Dergisi, 34, 307-314.

DÖ⁄Üfi, Selahattin (2002): “Bektaflîler ve Osmanl› Yönetimi” Gaziantep Üniversitesi Sos-yal Bilimler Dergisi, V/1, 287-299.

E⁄R‹, Osman (2001): Bektaflîlikte Tasavvufi E¤itim, ‹stanbul, Horasan Yay›nlar›. ERÖZ, Mehmet (1990): Türkiye’de Alevîlik ve Bektaflîlik, Ankara, Kültür Bakanl›¤›. EYÜBO⁄LU, ‹smet Zeki (1993): Bütün Yönleriyle Bektaflîlik, ‹stanbul, Der Yay›nlar›. FAROQH‹, Suraiya (1976): “The Tekke of Hac› Bektafl: Social Position and Economic Ac-tivities”, International Journal of Middle East Studies, 7, 183-208.

FAROQH‹, Suraiya (1999): “Çat›flma Uzlaflma ve Uzun Dönemli Bektaflî Düzeni ve Os-manl› Devleti (16.-17. yy)”, çev: Derya Öcal. Hac› Bektafl Velî Araflt›rma Dergisi, 12, 149-160.

FAROQH‹, Suraiya (2003): Anadolu’da Bektaflîlik, ‹stanbul, Simurg Yay›nevi.

FI⁄LALI, Ethem Ruhi (1990): Türkiye’de Alevîlik Bektaflîlik, Ankara, Selçuk Yay›nlar›. GOODW‹N, Godfrey (2008) Yeniçeriler, çev: Derin Türkömer, ‹stanbul, Do¤an Yay›nc›-l›k.

GÖLPINARLI, Abdülbaki (1969): Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler. ‹stanbul, ‹nk›lap Kitabevi.

GÜNDO⁄DU, Cengiz (2007): Hac› Bektafl Velî Ö¤retisi ve Takipçileri Hakk›nda Metodik Yeni Bir Yaklafl›m. ‹stanbul, Aktif Yay›nevi.

HASLUCK, Frederick William (1995): Anadolu ve Balkanlarda Bektaflîlik, çev: Yücel De-mirel, ‹stanbul, Ant Yay›nlar›.

IMBER, Colin (2002): “The Origin of the Janissaries”, Journal of Turkish Studies, XXVI(2), 15-19.

‹LGÜREL, Mücteba (1986): “Yeniçeriler”, ‹slam Ansiklopedisi, 13, 385-395.

KOCA, fievki (2000): Öndeng, Songung Gürgele Bektaflî Kültür Argümanlar›na Göre Ye-niçeri Oca¤› ve Devflirmeler, ‹stanbul, Nazenin Yay›nc›l›k.

KOÇU, Reflad Ekrem (1964): Yeniçeriler, ‹stanbul, Koçu Yay›nlar›.

KOÇU, Reflad Ekrem (1970): “Yeniçeriler ve Bektaflîlik” Hayat Tarih Mecmuas›, 2/10, 10-14.

KÜÇÜK, Hülya (2003): Kurtulufl Savafl›’nda Bektaflîler, ‹stanbul, Kitabevi.

MEL‹KOFF, ‹rene (1993): Uyur ‹dik Uyard›lar Alevîlik Bektaflîlik Araflt›rmalar›, çev: Tu-ran Alptekin, ‹stanbul, Cem Yay›nevi.

MEL‹KOFF, Irene (1998): Hac› Bektafl Efsaneden Gerçe¤e, ‹stanbul, Cumhuriyet Kitap Kulübü.

MEL‹KOFF, Irene (1999): “Alevî-Bektaflîli¤in Tarihi Kökenleri Bektaflî-K›z›lbafl (Alevî) Bö-lünmesi”, Tarihi ve Kültürel Boyutlar›yla Türkiye’de Alevîler, Bektaflîler Nusayriler, yay. haz. ‹smail Kurt-Seyid Ali Tüz. ‹stanbul, Ensar Neflriyat, 17-23.

MEL‹KOFF, Irene (2007): K›rklar’›n Cemi’nde, çev: Turan Alptekin, ‹stanbul, Demos Ya-y›nlar›.

NOYAN, Bedri (1998): Bütün Yönleriyle Bektaflîlik ve Alevîlik, I. Ankara, Ard›ç Yay›nlar›. OCAK, Ahmet Yaflar (1992a): “Bektaflîlik”, D‹A, V, 373-379.

OCAK, Ahmet Yaflar (1981): “Kalenderiler ve Bektaflîlik”, Do¤umunun 100. Y›l›nda Ata-türk’e Arma¤an, ‹stanbul.

Oruç Bey Tarihi (1972): ‹stanbul, Tercüman Gazetesi.

ÖKTEM, Niyazi (1999): “Anadolu Alevîli¤inin Senkretik Yap›s›”, Tarihi ve Kültürel Boyut-lar›yla Türkiye’de Alevîler, Bektaflîler Nusayriler. yay. haz. ‹smail Kurt-Seyid Ali Tüz. ‹s-tanbul, Ensar Neflriyat, 221-239.

ÖZ, Baki (1997): Bektaflîlik Nedir? ‹stanbul, Der Yay›nlar›.

ÖZ, Baki (1992): Osmanl›’da Alevî Ayaklanmalar›. ‹stanbul, Ant Yay›nlar›.

ÖZ, Güla¤ (1997): Yeniçeri-Bektaflî ‹liflkileri ve II. Mahmud. Ankara, Uyum Yay›nlar›. ÖZTÜRK, Yaflar Nuri (1992): Tarihi Boyunca Bektaflîlik, ‹stanbul, Yeni Boyut Yay›nlar›. PALMER, J. A. B. (2000): “Yeniçerilerin Kökeni”, çev: Mehmet Öz, Sö¤üt’ten ‹stanbul’a Osmanl› Devleti’nin Kuruluflu Üzerine Tart›flmalar. der. Oktay ÖZEL-Mehmet ÖZ, Anka-ra, ‹mge Kitabevi.

SAYMAN, Adil (2006): Balkanlar’da Alevî Bektaflîlik, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Te-zi. ‹stanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

SERTO⁄LU, Mithat (1958): Resimli Osmanl› Tarihi Ansiklopedisi, ‹stanbul, ‹nk›lap ve Aka Kitabevleri.

SEZG‹N, Abdülkadir (2000): “Osmanl› ve Cumhuriyetin Kuruluflunda Bektaflîler ve Gü-nümüzde Bektaflîlik”, yay. haz. Ali fiakir Ergin, Osmanl› Devleti ve Bozok Sanca¤›, Yoz-gat, Türk Ocaklar› Yozgat fiubesi, 574-598.

Tarih-i Naima (1281-1283): ‹stanbul, Matbaa-i Amire.

UZUNÇARfiILI, ‹smail Hakk› (1984): Osmanl› Devleti Teflkilat›ndan Kap›kulu Ocaklar›, I. Ankara, Türk Tarih Kurumu.

WE‹SSMANN, Nat›oum (1990): “Yeniçeri Oca¤›n›n Teflekkülü”, çev. Eriman Topbafl, Tür-kiye Günlü¤ü, 10-11, 124-125.

N

NAAVVRRUUZZ BBAAYYRRAAMMII 21 Mart bu gecede Bugün Navruz Bayram› var Okunuyor her hecede Bugün Navruz Bayram› var Gönül gönüle verende Göz göze flah› görende Bir coflku var Ortaörende Bugün Navruz Bayram›d›r Kutlan›yor bütün ilde Muhabbette tatl› dilde Ça¤layarak her gönülde Bugün Navruz Bayram›d›r Hak halili dergâh›nda Bac› Sultan semah›nda K›rklar erenler flah›nda Bugün Navruz Bayram›d›r Türk dünyas› Türkmenistan Oku manevi bir destan ‹flte o gül yüzlü dosttan Bugün Navruz Bayram›d›r Cofla gelmifl Türk Dünyas› Yaflan›r bayram havas› Okunur Navruz duas› Bugün Navruz Bayram›d›r Yoksul Dervifl cümle âlem Sevenlere olsun selam Dertlilere çare merhem Bugün Navruz Bayram›d›r. fiemsettin KUBAT