16. Yüzyıl şârihlerinden Sûdî-i Bosnevî ve Şerh-i Bostân’ı : inceleme-tenkitli metin, 1. cilt

T.C.

SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

16. YÜZYIL ŞÂRİHLERİNDEN SÛDÎ-İ BOSNEVÎ VE ŞERH-İ BOSTÂN’I (İNCELEME-TENKİTLİ METİN)

DOKTORA TEZİ

Enstitü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı

Tez Danışmanı: Doç. Dr. Ozan YILMAZ

ARALIK – 2018

т.с.

SAКARYA ONivERSЇТESi SOSY AL BiLiмLER ENSТЇТUSU

16. YUZVIL �.ARЇНLERЇNDEN SUDI-i BOSNEVI VE

�ЕRН-і BOSTAN'I (іNСЕLЕ:МВ-ТЕNКіТLі :МВТЇN)

DOKTORA ТЕzі

Bedriye Giilay AvAR

Enstitii Anabilim Dah : Tiirk Dili ve Edebiyatl

''Вu reihk/.12J20l�tarihinde iщagidakijiiri tarafindan Oybirligi / Oy�klugu ile kabul edilmщtir."

КАNААТі імzА

е

SOSYAL BiLiMLER ENSTiтOsO Sayfa: 1/1 SAKARYA TEZ SAVUNULABiLiRLiK VE ORJЇNALLiK BEYAN FORMU

01'1 \1CltS ІТ L51

Ogrencinin

Ad1 S0yad1 : Bedriye Giilay At;AR

bgrenci Numaras1 : D126011014

Enstitu Anabilim Dal1 : Turk Dili ve Edebiyat1

Enstitu Bilim Dal1 : Eski Turk Edebiyat1

Program1 :

І

І І

І

Tezin Ва�І191 : 16. YUZYIL $.ARЇHLERЇNDEN S0Di-i BOSNEVi VE $ERH-i BOSTдN'I (iNCELEME-TENKiTLi МЕТЇN)

Benzerlik Oran1 : %5

SOSYAL BiLiMLER ENSTiтOsO M0D0RL0G0NE,

0 Sakarya Universitesi Sosyal Bilimler EnstiШsU LisansUsШ Tez <;;al19mas1 Benzerlik Raporu Uygulama Esaslaпn1 inceledim.

EnstiШnUz taraf1ndan Uygulalma Esaslar1 9er9evesinde al1nan Benzerlik Raporuna gore yukaпda bilgileri verilen tez 9al19mas1n1n benzerlik oran1n1n herhangi bir intihal i9ermedigini; aksinin tespit edilecegi muhtemel durumda dogabilecek her ШrЮ hukuki sorumlulugu kabul ettigimi beyan ederim.

�)�

Sakarya Oniversitesi Sosyal Bilimler EnstitusU LisansUstu Tez �al19mas1 Benzerlik Rapo'rtн:tygulama Esaslaпn1 inceledim.

Enstitunuz taraf1ndan Uygulama Esaslaп 9er9evesinde al1nan Benzerlik Raporuna gore yukar1da bilgileri verilen ogrenciye ait tez 9ai19mas1 іІе ilgili gerekli dUzenleme taraf1mca уар1Іm19 olup, yeniden degerlendirlilmek Uzere .. ... @sakarya.edu.tr adresine yUklenmi9tir.

Bilgilerinize arz ederim.

10/12/2018 bgrenci imza

Uygundur

Dan1�man

Unvan1 / Ad1-S0yad1: Doc;. Dr. Ozan YILMAZ Tarih: (С> ^< f ^{z_ •} L9f'l

imza: �(/1.

І OkABUL EDiLMi�TiR

І

І

І

оо 00.ENS.FR. 72

ii

ÖNSÖZ

Edebî bir terim olarak bir metni daha iyi anlaşılması için açıklamak manasına gelen şerhin ortaya çıkışı, metnin ve insanların anlama ihtiyacının ortaya çıkışı kadar eskidir. Yani tüm dünya edebiyatlarında ve bilim tarihinde, metin ve şerh, insanın anlama ihtiyacının saikiyle birbirlerini gerek edebî gerekse ilmî bakımdan tamamlamış ve yönlendirmişlerdir. Kur'ân-ı Kerîm'in anlaşılması çabası ve onun insanlara meydan okuyan bir belagat mucizesi olması, şerhin İslam medeniyetindeki önemini arttırmıştır.

Tefsir ilminin Kur'ân-ı Kerîm'e has bir ilim hâline gelmesi, medreselerin ilmî metinleri izah etme üzerine temellendirilmiş tedris anlayışı, İslam medeniyetinin mahsulü olan bazı edebî eserlerin yazıldıkları dilleri öğrenmek için temel kaynak olarak kabul edilmeleri ve tasavvufi metinlerdeki bazı ibare ve remizlerin izahının tarikat kültüründe ve terbiyesinde büyük önem arz etmesi şerhin gelişmesine ortam hazırlayan amillerdendir.

Sûdî-i Bosnevî, Arapça ve Farsçaya olan vukufu, titiz araştırmacı kimliği, hem öğrenmeye hem de öğretmeye olan iştiyakı ve şerh tekniğindeki başarısı ile bu sahanın önde gelen şahsiyetlerinden bir tanesidir. Şerh-i Bostân Sûdî-i Bosnevî’nin 2 Şevval 1006 (8 Mayıs 1598) tarihinde tamamladığı eseridir ve çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır.

Bu çalışmanın hazırlanması sürecinde pek çok kişinin yardımını ve desteğini gördüm. İlk olarak beni klasik şerhlerle tanıştıran ve çalışmamı hazırlarken her daim yanımda olan kıymetli hocam Doç. Dr. Ozan YILMAZ’a şükranlarımı sunarım.

Metin şerhini bana öğreten ve sevdiren, Klasik Türk edebiyatı sevgimin tohumlarını eken hocam Prof. Dr. Ahmet Atillâ ŞENTÜRK’e; değerli fikirlerinden daima istifade ettiğim hocam Prof. Dr. Bayram Ali KAYA’ya; tezimin metin kısmının kontrolünde büyük yardımları olan kardeşim Arş. Gör. Songül AKBOĞA’ya; çalışmam boyunca yardım ve tavsiyeleriyle beni yönlendiren bir diğer kardeşim Dr. Deva ÖZDER’e; her zaman beni destekleyen kıymetli dostlarım Arş. Gör. Neşe DEMİRDELER ve Arş. Gör. Sema BAL’a; dünyadaki en sevdiğim insanlar olan aileme içten bir teşekkürü borç bilirim.

Bedriye Gülay AÇAR 26.12.2018

iii

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ... ii

İÇİNDEKİLER ... iii

KISALTMALAR ... v

GİRİŞ ... 1

BÖLÜM 1. SÛDÎ-İ BOSNEVÎ’NİN HAYATI, ESERLERİ, ŞERH-İ BOSTÂN’ININ İNCELEMESİ VE ŞERH TEKNİĞİ ... 6

1.1 Hayatı ... 6

1.2 Eserleri ... 8

Şerh-i Dîvân-ı Hâfız ... 8

Şerh-i Gülistân ... 8

Şerh-i Kâfiye ... 8

Şerh-i Şâfiye ... 9

Şerh-i Mesnevî ... 9

Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî ... 9

Şerh-i Dav’ ... 9

Hâşiye alâ-Şerhi Hidâyeti’l-Hikme ... 9

Risâleleri ... 9

Şerh-i Bostân ... 9

1.3 Şerh-i Bostân’ın İncelemesi ... 14

Coğrafi Malzeme ... 14

Kültürel Malzeme ... 18

Peygamberler Tarihi ... 22

Türk Tarihi ... 26

İran Tarihi ve Mitolojisi ... 28

İslam ve Arap Tarihi ... 31

Şiir Bilgisi ... 32

1.3.7.1 Vezin ... 32

1.3.7.2 Kafiye ... 34

1.3.7.3 Edebî Sanatlar ... 35

1.4 Şerh Tekniği... 40

iv

Göndermeler ... 43

1.4.1.1 Metin İçi Göndermeler ... 43

1.4.1.2 Şârihin Kendi Eserlerine Yaptığı Göndermeler ... 44

1.4.1.3 Şârihin Başka Eserlere Yaptığı Göndermeler ... 45

Ayetler ... 46

Hadisler ... 48

Arapça İbareler ... 49

Şerhte Yer Alan Farsça Manzum Parçalar ... 50

Şerhte Yer Alan Arapça Manzum Parçalar ... 55

Şerhte Yer Alan Türkçe Manzum Parçalar ... 56

Nüsha Farklılıklarını Değerlendirmesi ... 57

Reddiyeler ... 58

1.4.9.1 Reddiyelerde Yer Alan Bostân Şerhleri ... 59

1.4.9.2 Gramelerle İlgili Reddiyeler ... 62

1.4.9.3 Anlamla İlgili Reddiyeler ... 63

1.4.9.4 İmlayla İlgili Reddiyeler ... 65

1.4.9.5 Farklı Nüshaların Değerlendirilmesiyle İlgili Reddiyeler... 66

1.4.9.6 Verilen Bilginin Yanlışlığına Dair Reddiyeler ... 67

BÖLÜM 2. ŞERH-İ BOSTÂN’IN TRANSKRİPSİYONLU METNİ ... 68

2.1. Metin Tespiti Ve Hazırlanışıyla İlgili Hususlar... 68

2.1.1. Metnin Hazırlanışında İzlenen Yol ... 68

2.1.2. Metnin Nüshaları Hakkında ... 75

Transkripsiyon Tablosu ... 77

2.2. Şerh-i Bostân Metin ... 78

SONUÇ ... 1104

KAYNAKÇA ... 1107

ÖZGEÇMİŞ ... 1110

v

KISALTMALAR

Bkz. : Bakınız h. : Hicrî m. : Miladî nr. : Numara ö. : Ölümü Ör. : Örneğin

TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Trc. : Tercüme

vb. : Ve benzeri

vi

Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Özeti Yüksek Lisans Doktora Tezin Başlığı: 16. Yüzyıl Şârihlerinden Sûdî-i Bosnevî ve Şerh-i Bostân’ı

(İnceleme-Tenkitli Metin)

Tezin Yazarı: Bedriye Gülay AÇAR Danışman: Doç. Dr. Ozan YILMAZ Kabul Tarihi: Sayfa Sayısı:

Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı:

Tefsir ilminin Kurân-ı Kerîm ayetlerinin açıklanmasına dair başlı başına bir ilim olmasından sonra, edebî yahut herhangi bir ilim dalına ait bir metnin okuyucuları tarafından daha iyi anlaşılmasına yönelik olarak izah edilmesine ve bu sahada kaleme alınan eserlere şerh denilmiştir. Şerh, Klasik Türk edebiyatı bünyesinde gelenek oluşturmuş bir sahadır. Şerh Edebiyatı mahsulleri, içinde barındırdıkları filolojik, edebî, tarihî, etimolojik, leksikolojik, mitolojik, kültürel bilgi ile Klasik Türk edebiyatının en bâkir ve bu hâliyle belki de en mühim sahalarından birini teşkil eder.

Şerh metinleri, döneminin ilme bakış açısını, ilmi ele alışını, sosyolojik özelliklerini, eğitim ve öğretim metotlarını göstermeleri; yazıldıkları dönemin söz varlığını ortaya koymaları ve bugünün insanı için unutulmuş kelimeleri gün ışığına çıkarmaları bakımından büyük önem taşıyan kaynaklardır. 16. yüzyılın meşhur şârihi Sûdî-i Bosnevî, bu sahada otorite olarak kabul edilmiştir. Özellikle Fars edebiyatı klasikleri için kaleme aldığı Türkçe şerhler, yazıldıkları dönemden itibaren çokça okunmuş ve rağbet görmüştür. Şerh-i Bostân, Sûdî-i Bosnevî’nin 8 Mayıs 1598 tarihinde tamamladığı eseridir. Şerh-i Bostân, bütünüyle şerh alanında eserler kaleme alan müellifin son eseridir ve onun olgunluk dönemi eseri olması bakımından da ayrı bir kıymete sahiptir. Hazırlamış olduğumuz tez giriş kısmı ve iki bölümden oluşmaktadır.

Birinci bölümde Sûdî-i Bosnevî’nin hayatı, eserleri ve Şerh-i Bostân’ı incelenmiş, şerh tekniği ele alınmıştır. İkinci bölümde ise eser, transkripsiyon yazı sistemiyle Latin harflerine aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Klasik Türk Şiiri, Şerh, Sûdî-i Bosnevî, Şerh-i Bostân.

X

vii

Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of Thesis Master Degree Ph.D.

Title of Thesis: Sûdî-i Bosnevî: An 16th Century Commentator and His

Commentary on Bostân (Examination-Criticized Text) Author of Thesis: Bedriye Gülay AÇAR Supervisor:Assoc. Prof. Ozan YILMAZ Accepted Date: Number of Pages:

Department: Turkish Language and Literature Subfield:

After hermeneutics became an essential discipline in interpreting the verses of Quran, expounding literary texts (or of another discipline) in order to be better understood by their readers or works that are written for the same aim has been named as commentary.

Commentary has been a traditional field in the context of Classical Turkish Literature.

With the philological, literary, historical, etymological, lexicological, mitological and cultural knowledge they contain, products of commentary literature perhaps constitute one of the most crucial fields of Classical Turkish Literature. Commentary texts are sources of substantial importance in terms of demonstrating the perspective and approach to science, sociological properties, education methods of the era; presenting the vocabularic richness of the period in which they were written and revealing the forgotten words for today’s researchers. Sûdî-i Bosnevî, the prominent poet of 16th century, has been considered as an authority on this field. Especially Turkish commentaries he had written for the Persian Literature classics have been sought and read widely. Commentary of Bostân is a work that Sûdî-i Bosnevî concluded in 8th of May, 1598. Commentary of Bostân is the final work of the commentator who had spent his entire life writing commentaries. Moreover, because this commentary is the work of his mastery period, it has distinguished prominence. Dissertation we prepared consists of two sections. In the first section, life of Sûdî-i Bosnevî, his works and commentation on Bostân are examined, and his commentation technique is expounded.

In the final section, the work is transformed into Latin form by transcription text system.

Keywords: Classical Turkish Literature, Commentary, Sûdî-i Bosnevî, Commentary of Bostân.

x

1

GİRİŞ

Çalışmanın Konusu

16. yüzyıl, Türk Şerh edebiyatının kendisine has bir gelenek oluşturmaya başladığı bir dönemdir. Sûdî-i Bosnevî bu dönemde yaşamış, Arapça ve Farsça eserlere yazdığı Türkçe şerhleriyle şerh edebiyatımızın bel kemiğini vücuda getirmiş önemli bir şârihtir. İlmî kişiliği ve şârihliği pek çok edebiyat otoritesince tasdik görmüştür. Hazırlamış olduğumuz çalışmada Sûdî-i Bosnevî’nin hayatını, eserlerini, şerh tekniğini ve son eseri olan Şerh-i Bostân’ı konu olarak ele almış bulunmaktayız.

Çalışmanın Önemi

Sûdî-i Bosnevî küçük yaşlardan itibaren çok iyi bir eğitim almış, alanlarında birbirinden usta hocalardan ders görmüş, Arapça ve Farsçayı bu dillerde yazılmış metinleri şerh edebilecek kadar iyi öğrenmiş ve müderrislik yapmış değerli bir şârihtir. Onun son eseri olan Şerh-i Bostan içinde barındırdığı zengin kültürel, tarihî, edebî, etimolojik, leksikolojik malzeme ve birikimle edebiyat tarihimiz açısından büyük önem taşımaktadır.

Çalışmanın Amacı

Çalışmanın temel amacı, Şerh-i Bostân’ın Arap harfli metnini transkripsiyon yazı sistemiyle Latin harflerine aktarmak; eseri, sosyal bilimler araştırmacılarının özellikle Türk edebiyatı ve Türk edebiyatı tarihi üzerine çalışanların istifadesine sunmaktır.

Çalışmanın Yöntemi

Şerh-i Bostân’ın el yazması metninin nüshaları Türkiye kütüphanelerinde taranmış, müellif hattından istinsah edilen nüshası elde edilmiş ve metin neşrinde müellif hattından sonra en güvenilir nüsha olarak kabul edildiği için bu nüsha esas alınmıştır.¹ Bu el yazması nüshanın eksik olduğu kısımlar matbu nüshadan ve mukabele görmüş başka bir nüshadan tamamlanmıştır. Tamamlanan kısımların hepsi dipnotta belirtilmiştir. İnceleme bölümünde Ozan Yılmaz’ın çalışması örnek alınmıştır.² Şerh-i Bostân ile ilgili yaptığımız bu çalışma iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde şârihin hayatı, eserleri, Şerh-i

1Mehmet Fatih Köksal, “Metin Neşrinin Ana Esasları”, Eski Türk Edebiyatında Tenkit ve Teori, 2. Baskı (İstanbul: Kesit Yayınları, 2017), 23.

2Ozan Yılmaz, Gülistân Şerhi-Sûdî-i Bosnevî (İstanbul: Çamlıca Basın Yayın, 2012).

2

Bostân’ın incelemesi ve şerh tekniği ele alınmış, ikinci bölümde ise eserin müellif hattından istinsah edilmiş nüshasına danyanılarak eser transkripsiyon yazı sistemiyle Latin harflerine aktarılmıştır.

Şerh Edebiyatı

Başlı başına bir belagat mucizesi olan Kur’ân-ı Kerîm’in merkezinde yer aldığı İslam medeniyetinin bir parçası olan Klasik Türk şiiri mahsulleri, mana ve lafzın ahengiyle sanat eseri olmalarının yanı sıra; şairin maharetine ve muhatabın entelektüel düzeyine göre kıymeti ve zorluğu değişen ince ve esprili söz oyunu olma vasfını da taşırlar. Aruz vezni, kafiye ve geleneğin belirlediği sınırlar içerisinde estetikten ödün vermeden ince manaların ve renkli hayallerin peşinden koşan şairler, kelimeleri beytin içerisine yerleştirirken anlam çağrışımlarını hesaplamaktan geri durmamışlardır. Beyitin içinde herkesin bildiği manasıyla kullanılıyor gibi gözüken bir kelimenin farklı manaları bilindiğinde beytin kazandığı farklı çağrışımlar bu şiirin sahip olduğu estetik zevkin ve yüksek sanat anlayışının haklılığını gözler önüne sermektedir. Yani bilgi ve birikim noktasında doyuma ulaşıp bunu başkalarına aktarma iştiyakıyla şiir söyleyen şair, kelime hazinesini ve dilin imkânlarını gereğince kullanabileceği dil mantığına da sahiptir.³ Klasik Türk şiirinin zengin ve derin hayal dünyasına ulaşabilmek için bu şiirin zeminini oluşturan kültürel, edebî ve felsefi malzemeye hakim olmak; dinî, tasavvufi, tarihî ve mitolojik bilgi birikiminden haberdar olmak; o döneme ait sosyal ve gündelik hayatın kendisine ve her unsuruna bugünden sıyrılarak objektif bakış açısıyla bakabilmek elzemdir. Fakat bu dil yadigarlarını layıkıyla anlamamızı güçleştiren temel sebep, yaşayan bir varlık olmasının doğal bir neticesi olarak dilin yaşadığı değişimlerdir. Basit bir alfabe değişikliğinin çok ötesinde olan bu durum, aynı seslerden oluşan kelimelerin ve bu kelimelerle meydana getirilen deyimlerin anlam farklılaşmalarını kapsadığı gibi tamamen ortadan kalkmalarını da kapsamaktadır. Sözlüklerin yetersiz kalması hatta kimi zaman isabetsiz yorumlara yol açması, metni anlamlandırmada bugünün okuyucusunu kaygan bir zemin üzerinde yürüyormuşçasına tedirgin etmekte ve metinle okuyucu arasındaki mesafeyi açmaktadır. Türk Şerh edebiyatı metinleri bu hususta tam da kilit bir noktada yer almaktadır.

3Ahmet Atillâ Şentürk, “Klasik Şiir Estetiği”, Türk Edebiyatı Tarihi (İstanbul: TC Turizm ve Kültür Bakanlığı Yayınları, 2007), 1:362.

3

Arapça “şaraha, yaşrahu” fiilinin mastarı olan şerh, sözlüklerde açmak, kesmek, genişletmek, yaymak, arz etmek, yorumlamak vb. manalara gelmektedir. İlmî bir terim olarak en basit izahı, “bir metnin onu diğer okuyucu kitlesinden daha iyi anladığı iddiasında olan biri tarafından açıklanması”⁴ olan şerh, Türk edebiyatında gelenek vücuda getirmiş ve önemli eserler vermiş bir sahadır. Bilhassa Arap ve Fars edebiyatı klasiklerini izah ederek dilimize kazandırmak amacıyla kaleme alınan klasik şerhler bizi bir kelimenin bugünkü anlamından çok uzak başka bir anlamıyla karşılaştırabileceği gibi;

sözlüklerde yer almayan, unutulmuş, varlığından haberimizin olmadığı kelimeler ve deyimlerle de buluşturabilir. Arapça ya da Farsça metinlere yazılan şerhlerde kelimelerin ve terkiplerin sözlük anlamları, gramer özellikleri, metindeki diğer kelimelerle irtibatları ve bu şekilde kazandıkları manalar üzerinde durulurken⁵ bunların sözlüklerde yer almayan veya unutulmuş manalarına veya Türkçe karşılıklarına rastlanılabilmesi, şerh metinlerinin sözlükçülük bakımından önemini de gözler önüne sermektedir.

Şerhin temel işlevinin anlama, anlatma ve yorumlama olması, bütün kültürlerde onun geçmişini insanlık tarihinin geçmişine kadar götürür. Bizim “Klasik Şerh edebiyatı”

olarak adlandırdığımız sahanın tesisi ise İslam medeniyetinin ortaya çıkışıyla vücuda gelmiştir. Bu medeniyeti oluşturan müslümanlar, Kur’ân-ı Kerîm’in bir dil ve belagat mucizesi olmasını, bu hususta her fırsatta kendisiyle yarışmak isteyenlere meydan okuyan ayetlerini idrak edebilmek ve yorumlayabilmek için tefsîr ilmini geliştirmişlerdir. Tefsîr ilminin zamanla sadece Kur’ân-ı Kerîm’e has bir ilim olması sebebiyle, onun dışındaki yazılı metinler üzerine kaleme alınan tüm yorumlama ve izah temelli eserler “şerh”

ismiyle adlandırılmıştır.⁶ Osmanlı medreselerinde okutulan çeşitli ilim dallarına ait kitapların, öğrenciler tarafından daha iyi anlaşılması için açıklanmasının gerekliliği ve bir müderrisin terfi etmek için okuttuğu metnin bir kısmını şerh edip bugünkü akademik manada tez diyebileceğimiz bir risale yazması şartı, şerh geleneğimizin gelişmesinde ve ilerlemesinde büyük rol oynamıştır.⁷ İlmî bir metni şerh etmek, medresede eğitim görüp ders verme ehliyetine sahip olmuş bir kişiye, bilgiyi aktarmak ve ileri taşımak için hareket alanı açarken, hem ilmî kabiliyetini hem de yetkinliğini ortaya koyma fırsatı da

4Tunca Kortantamer, “Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi”, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 8 (1994): 1.

5Ömür Ceylan, “Şerh: Türk Edebiyatı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 38:566.

6M. A. Yekta Saraç, “Şerhler”, Türk Edebiyatı Tarihi (İstanbul: TC Turizm ve Kültür Bakanlığı Yayınları, 2007), 2:122.

7Saraç, “Şerhler”, 2:122.

4

yaratmıştır.⁸ Belli bir inanç ve düşünce sisteminin mahsulleri olmaları dolayısıyla bolca mazmun ve remiz ihtiva eden tasavvufi manzumelerin şerhleri de tasavvuf terbiyesinin yaygınlaştırılmasına hizmet ederken⁹, şerh geleneği içinde kendine has bir yol oluşturmaktan geri durmamıştır.

Kültür ve medeniyetin temel yapı taşlarından biri dil ve edebiyattır. İslam medeniyeti dairesine girmemizden itibaren bu medeniyeti oluşturan diğer milletlerin dilleri ve edebiyatları daima ilgi alanımız içinde olmuştur. Türkler bu medeniyete dâhil olma süreçlerinde, Kur’ân-ı Kerîm’in dili olması dolayısıyla Arapçayı, özellikle şiirde çıtası oldukça yüksek bir seviyede bulunan Farsçayı hem öğrenme hem de bunların edebî literatürlerini tanıma çabası göstermişlerdir. Bir dili ve edebiyatı öğrenirken “tercümenin”

katkısı yadsınamaz. Tercüme, fıtratında anlamak, anlaşmak ve anlatmak iştiyakı bulunan insanın başka dünyaları tanıması ve başka iklimlere uzanması için yeni yollar yaratır. Bir kültür ve medeniyet meselesi olaraksa, Batı medeniyeti Rönesansı nasıl tercümeye borçluysa¹⁰, İslam medeniyeti de ilmî tekamülünü tercümeye ve tercümeyi de ihtiva eden şerhe borçludur. Klasik şerh, içindeki gramatikal, tarihî, coğrafi, dinî, kültürel ve sosyolojik malzeme ile tercümeden çok daha fonksiyonel bir yapı arz eder. Kimi zaman komşu olan kimi zamansa birlikte yaşayan Türkler ve Farslar arasındaki yakınlık ve bu iki milletin pek çok hususta birbirleri üzerindeki tesiri, insanın en temel ve en tabii ifade yolu olan dilde ve dil mahsullerini ihtiva eden edebiyatta da her zaman kendini göstermiştir.¹¹ Bu ilişkinin sanata ve özellikle edebiyata uzanan kısmı hiç şüphesiz karşılıklıdır. İslamiyetin medeniyet dairesine giren Müslüman Türklerin önce Farsça eserler yazıp bu medeniyete iyice adapte olduktan sonra, geleneğe bağlı formlarla Türkçe eserler vücuda getirmiş olmaları ilmî bir gerçektir.¹² Bununla birlikte Türkçe de Farsçayı söz varlığından sentaksına kadar ciddi bir şekilde etkilemiştir. Bu ilişki neticesinde, ilk olarak Fars edebiyatının önemli klasiklerini Türkçeye kazandırmak ve Türklere tanıtmak için tercüme faaliyetleri ortaya çıkmış; ardından şerh edebiyatının inkişafıyla Farsçayı öğrenmek ve bu eserleri daha iyi anlamak için de şerhler kaleme alınmıştır. Fars edebiyatı

8İsmail Kara, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, 4. Baskı (İstanbul:

Dergâh Yayınları, 2016), 45.

9Ömür Ceylan, Tasavvufi Şiir Şerhleri, 3. Baskı (İstanbul: Kapı Yayınları, 2007), 18.

10Edith Grossman, Tercüme Neden Önemlidir, trc. Ayşe Ece (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017), 20.

11Ahmet Kartal, Türk-Fars Edebî İlişkileri: Hakîkate Düşen Gölge (İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2016), 49-50.

12Ahmet Kartal, Şiraz’dan İstanbul’a Türk Fars Kültür Coğrafyası Üzerine Araştırmalar (İstanbul: Kriter Yayınevi, 2008), 15.

5

klasikleri üzerine yazılan Türkçe şerhler, Arap edebiyatı klasikleri üzerine yazılan Türkçe şerhlerden sayıca fazladır.¹³ Fars edebiyatı klasikleri üzerine yazılan bu Türkçe şerhler edebiyatımızın klasikleşme çizgisine dayandığı, Farsçayla olan mesafenin artmaya başladığı 16. yüzyıldan itibaren kendini gösterir.¹⁴ Farklı şârihler tarafından Hâfız-ı Şîrâzî’nin, Sâ’ib-i Tebrîzî’nin, Şevket-i Buhârî’nin divanları, Sa’dî-i Şîrâzî’nin Bostân ve Gülistân’ı, Mevlânâ’nın Mesnevî’si, Mollâ Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı vb. Fars klasikleri üzerine kaleme alınan Türkçe şerhler, Türk Şerh edebiyatının temel taşını oluşturur. Metin odaklı dil öğretiminde ciddi bir ehemmiyete sahip olan edebî şerhler, şerh teknikleri, gramatikal izahları ve kelime kadrosuyla Türklerin Farsça öğrenmelerine büyük katkı sağlarken, çeşitli konularda ve alanlarda ihtiva ettikleri bilgi ve malumatlarla bugünün insanı için halledilmesi ve anlaşılması güç pek çok meseleyi aydınlatırlar.

Bununla birlikte Klasik şerhler, geleneği ve malzemeyi tekrar yorumlayarak klasikleri çağdan çağa taşıma fonksiyonunu da yüklenmişlerdir. Klasikler ait oldukları medeniyetin sınırlarını belirleyen geçmişe ait eserler değil, o medeniyetin tüm akislerini ve izlerini bugüne taşıyan ve kendi canlılıklarını koruyan mahsullerdir.¹⁵ Şerhler tüm muhtevaları ve fonksiyonlarıyla ait oldukları medeniyetin klasiklerinin çeşitli zaman ve coğrafyalarda nasıl süreklilik gösterdiklerini; dayanıklılık, değişme/dönüşme ve yenilenme noktalarında hangi aşamalardan geçtiklerini gözler önüne sererler.¹⁶

13Ceylan, “Şerh: Türk Edebiyatı”, 38: 566.

14Hülya Canpolat Taşçı, “Türkçe Edebî Şerhlerde Amaç ve Yöntemler”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IX-Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh (İstanbul: Klasik Yayınları, 2014), 83.

15İbrahim Kalın, “Bir Klasik Nasıl Klasik Olur? Klasiklerin Anlam ve İşlevi Üzerine”, Medeniyet ve Klasik (İstanbul: Klasik Yayınları 2007), 47.

16Kara, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, 35.

6

BÖLÜM 1. SÛDÎ-İ BOSNEVÎ’NİN HAYATI, ESERLERİ, ŞERH-İ BOSTÂN’ININ İNCELEMESİ VE ŞERH TEKNİĞİ

1.1 Hayatı

İsmi Ahmed olan Sûdî-i Bosnevî, Bosna’nın Foça ilindeki Çayniça nahiyesinin Sudiçi köyünde doğmuştur. İlköğrenimine Foça’da adım atmış, Sarayova’da eğitimini devam ettirmiştir. Ardından İstanbul’a yerleşmiştir. Bilim adamı olma iştiyakı, onun Osmanlı’nın önemli merkezlerini gezmesine ve buralarda bir süre ikamet etmesine vesile olmuştur. Bu gezileri esnasında, her biri alanında üstat ve uzman olan kimselerden eğitim görmekle kalmamış; sonraları şerhlerini kaleme alacak olduğu eserlerin ait olduğu kültür coğrafyasının doğrudan içinde bulunmuş, bu coğrafya içinde yetişmiş kişilere bu eserlerdeki anlayamadığı veya tereddütte kaldığı noktaları sorma şansına nail olmuştur.

Eğitimi için İstanbul’dan sonra Bağdat’ta bulunmuştur. Şerh-i Bostân’da, Bağdat’ta olduğu sırada Ma’rûf-ı Kerhî, Cüneyd-i Bagdâdî ve Serî-i Sakatî’nin türbelerini gördüğünü, o vakitlerde Ma’rûf-ı Kerhî’nin türbesinin korunduğunu ve mamur olduğunu, diğer ikisinin türbelerinin ise böyle olmadığını söyler: “MaǾrūf bunda ehlullāhdan bir Ǿazįzüñ ismidür ki eski Baġdāduñ ki şimdiki Baġdāduñ ķarşusında yaǾnį cūy-ı Şaŧŧuñ öte yaķasında Kerħ adlı bir maĥallesinde türbe-i şerįfleri el-ān maǾmūrdur, yuzāru ve yuteberreku bihi. Cüneyd-i Baġdādį ve Serį-i Saķaŧį ki ikisi bir türbede medfūndur MaǾrūfuñ türbesine ķarįb, lākin bizüm taĥśįlümüz zamānında MaǾrūfuñ türbesi maǾmūr u maĥfūž idi ammā anlar maǾmūr u maĥfūž degilidi. Ammā şimdiki ĥālde ne śūretde olduķları maǾlūmumuz ve maǾrūfumuz degildür.” (Şerh-i Bostân 210a). Bağdat’tan sonra Diyarbakır’a gidip Mes’ûdiyye Medresesi’nde danişment olmuş ve bu sırada, devrinin tanınmış Farsça hocalarından Muslihuddîn-i Larî’den Farsça öğrenmiştir: “Faķįr taĥśįlümüz zamānında Baġdāda düşdük. AǾcāmuñ baǾżı ekābir-i tüccār[ıy]la muśāĥabet iderdük ve aralarında Ǿilm [ü] maǾrifetle ārāste vü pįrāste kimseler varıdı. Bu taķrįble gāhį Gülistāndan ve Būstāndan ve Dįvān-ı Ĥāfıždan şübhemüz olan yerleri bunlardan suǿāl iderdük. Bir kerre meźkūr Çeşmārı bunlardan istifsār eyledük. Didiler ki: Nevāĥį-i Hemedānda bir ŧaġ vardur ki bir cānibinde dįvār gibi bir yalıñ ķaya vardur ki yüksekligi ķırķ elli arşın ve uzunlıgı iki ol deñli var ve ol ķayanuñ depesine ve ŧoruġına yaķın yerinden bir vāfir śu çıķup aşaġa dökilür. O ŧaġa Çeşmār ve ol śuya āb-ı Çeşmār dirler didiler. Birķaç yıldan śoñra Diyārbekrde Āmid şehrinde MesǾūdiyye medresesinde bizi dānişmend eylediler ve ol zamānda Āmidde fużalā-yı AǾcāmdan Mollā Muśliĥuddįn-i

7

Lārį-nām bir fāżıl tavaŧŧun eylemişidi. Aĥyānen meclis-i şerįfiyle müşerref olup meźkūr kitāblarda vāķiǾ olan şübühātı anlara Ǿarż iderdük.” (Şerh-i Bostân 153b)

Ardından Molla Ahmed-i Kazvînî, Mevlânâ Sabûhî-i Bedahşanî gibi ünlü üstatlardan Fars dili ve edebiyatı eğitimi görmüştür. Diyarbakır’dan sonra Şam’a geçip Halimî-i Şirvanî’den Gülistân’ı okumuştur. Şam’da ne kadar müddet ikamet ettiği tam olarak bilinmemektedir, ama Şerh-i Bostân’da şerh sırasında bilgi verirken satır aralarına düştüğü ayrıntı ve malumatlar, onun Şam’da epeyce kalıp ilim yolunda ilerlediğini ortaya koymaktadır: “Taĥśįlüm zamānında Şāma birkaç Semerķandį ŧālib-i Ǿilmler geldiydi, anlardan gördüm idi ne ŧarįķıla ceng idüp ve nice oynaduķları, Gülistān şerĥinde müşt- zen ĥikāyesinde ĥāllerini mufaśśal beyān eylemişim” (Şerh-i Bostân 106a), “Hümāy bir şeker-reng ķuşdur śaķśaġan vaśfında, şöyle ki śaķśaġan şeker-reng olsaydı hümā şeklinde olurdı. Taĥśįlüm zamānında Şām-ı şerįfde bir ǾAcem bāzāregānında birinüñ lāşesini gördüm, bunuñ ekl ü şürbi ve yavrı çıķarması aĥvāli ve ħavaśśı ǾAcāǿib-i Maħlūķātda mufaśśal [u] mübeyyendür, anda görile.” (Şerh-i Bostân 149a). Şerh-i Bostân’daki bu ifadelerinden, onun Şam’da kaldığı zamanlarda ileride yazacağı şerhler için de bilgi kaynağı oluşturacak gözlemlerde bulunduğu anlaşılmaktadır. Kufe ve Trablus’ta da bulunmuştur. Necef’teyken Efdalüddîn’in derslerine iştirak etmiş, Hâfız Divanı’ndaki sorularını ona sorma fırsatına kavuşmuştur. Bu seyahatleri sırasında Hac farizasını ifa ettiğini bilmekteyiz. Daha sonra İstanbul’a dönen Sûdî-i Bosnevî, İbrahim Paşa Sarayı’ndaki gılmân-ı hâssa müderris olarak atanmıştır. Burada bir müddet çalıştıktan sonra emekliye ayrılmıştır. Müderrislik vazifesinden emekli olduktan sonra köşesine çekilmiş ve eser telif etmekle meşgul olmuştur. Kayıp olan mezar taşı ve kaynaklarda verilen bilgilerin çelişkili olması yüzünden şârihin ölüm tarihi uzun bir müddet belirsiz kalmıştır. Son telif ettiği eseri Şerh-i Bostân’ı 2 Şevval 1006 (8 Mayıs 1598)’da bitirmiştir ve bu bilgi dâhilinde şârihin bu tarihten sonraki bir tarihte vefat ettiği düşünülmüş ve büyük ölçüde benimsenmiştir.¹⁷ Şârih son eseri Şerh-i Bostân’da yaşlılığına ve ömrünün son zamanlarında olduğunu bildiğine dair bilgi verir: “Dehānuma baķ kim ol meźkūr olan inci gibi pāk ü śāfį dişlerüm ķadįm dįvār gibi bir bir düşmişdür, yaǾnį dişlerüm dökilüp şunda bunda birkaç dişüm ķalmışdur veyā hįçbir dişüm ķalmamışdur, miskįn Sūdįnüñ gibi ki anuñ aġzında hiçbir diş yoķdur” (Şerh-i Bostân 57a), “Çünki pederüñ cemįǾ-i emvāl ü esķāl ve muǾįn ü žahįrden meǿyūs oldı, ümįdi fażl-

17Nazif M. Hoca, Sûdî, Hayatı, Eserleri ve İki Risalesi'nin Metni (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980), 11-16; Yılmaz, Gülistan Şerhi-Sûdî-i Bosnevî, XLV-L.

8

ı Ħudāya ķaldı ancaķ zįrā cemįǾ mā-melek ve salŧanat elden gitdi. Bu maķām ziyāde tafśįl ister, lįkin evķātumuzda vüsǾat yoķdur” (Şerh-i Bostân 94b). Buradan anlaşıldığı üzere şârihin yaşlılıktan ağzında bir tane bile dişi kalmamıştır ve üzerinde durmak istediği konuya harcayacak kadar vakti olmadığının farkındadır. Bulunan yeni kanıtlara göre şârihin kesin ölüm tarihi h. 1008 (m. 1599-1600)’dir.¹⁸

1.2 Eserleri

Şerh-i Dîvân-ı Hâfız

Sûdî-i Bosnevî’nin, Fars edebiyatının meşhur şairi Hâfız-ı Şîrâzî’nin divanına yaptığı şerhtir. Sûdî-i Bosnevî eserinde Hâfız-ı Şîrâzî’nin divanındaki gazel, kıta, rubai, mesnevi, kaside ve muhammes nazım şekilleriyle yazılmış şiirlerini şerh etmiştir. Önce ana metni vermiş, ardından gramer unsurlarını teker teker izah etmiş, ardından tercümelerini vermiştir. El yazması kütüphanelerinde bulunan nüshalarının çokluğu, eserin bolca rağbet gördüğünü kanıtlamaktadır. Eser üzerine İbrahim Kaya’nın çalışması bulunmaktadır.¹⁹

Şerh-i Gülistân

Sûdî-i Bosnevî’nin Sa’d’î-i Şîrâzî’nin eseri Gülistân üzerine kaleme aldığı şerhidir. Sûdî- i Bosnevî eserin dibace kısmından başlayıp sonuna kadar hem nesir hem de nazım kısımlarını şerh etmiştir. Şerh edeceği kısmı yazıp ardından kelime veya kelime gruplarını gramatikal olarak teker teker incelemiş, anlamlandırmıştır. Şârih, kendisinden önce bu eser üzerine kaleme alınan şerhlerin hepsini incelemiş, onlarda beğenmediği veya yanlış bulduğu her hususu reddiyelerle bazen ilmî, bazen alaycı ve iğneleyici bir üslupla belirtmekten geri durmamıştır. Eser üzerine Ozan Yılmaz’ın çalışması bulunmaktadır.²⁰

Şerh-i Kâfiye

Sûdî-i Bosnevî’nin, İbnü’l-Hâcib’in uzun yıllar boyu medreselerde ders kitabı olarak okutulan Arapça dilbilgisi eseri Kâfiye üzerine yazdığı şerhtir.

18Bedriye Gülay Açar, “Sûdî-i Bosnevî’nin Ölüm Tarihi Meselesi”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 2/4 (2016): 181-192.

19Bkz. İbrahim Kaya, Şerh-i Dîvân-ı Hâfız (Malatya: Serhat Matbaacılık, 2013).

20Bkz. Ozan Yılmaz, Gülistân Şerhi-Sûdî-i Bosnevî (İstanbul: Çamlıca Basın Yayın, 2012).

9 Şerh-i Şâfiye

Sûdî-i Bosnevî’nin yine İbnü’l-Hâcib’in başka bir Arapça dilbilgisi eseri üzerine yazdığı şerhtir.

Şerh-i Mesnevî

Sûdî-i Bosnevî’nin Mevlânâ’nın Mesnevî-i Şerîf’ine yazdığı şerhtir. Bugün için elimizde altıncı cilt için kaleme alınan bölümü bulunmaktadır.

Şerh-i Tuhfe-i Şâhidî

Sûdî-i Bosnevî bu eserinde, Tuhfe-i Şâhidî’de yer alan Farsça kelimelerin okunuşlarını izah etmiş, kimi yerde daha detaylı kimi yerde daha yüzeysel olsa da Farsça kelimelerin Arapça ve Türkçe karşılıklarını söylemiştir. Eser üzerine İlham Köse’nin çalışması bulunmaktadır.²¹

Şerh-i Dav’

Şerh-i Dav’, Sûdî-i Bosnevî tarafından, Muhammed b. Muhammed Taceddîn el- İsferayinî’nin, Mutarrizî’nin el-Misbâh’ına yazdığı Arapça şerhe yazılmış Türkçe şerhtir.

Eserin herhangi bir nüshası şu an için elimizde mevcut değildir.

Hâşiye alâ-Şerhi Hidâyeti’l-Hikme

Esîrüddîn Mufaddal b. Ömer el-Ebherî tarafından yazılan Hidâyetü’l-Hikme adlı esere yazılan şerh üzerine Sûdî-i Bosnevî’nin kaleme aldığı haşiyedir.

Risâleleri

Çeşitli kütüphanelerde Sûdî-i Bosnevî’nin Hâfız Dîvânı, Bostân ve Gülistân gibi eserlerin bazı parçalarına yazdığı şerh risaleleri bulunmaktadır.

Şerh-i Bostân

Bostân İranlı şair Sa’dî-i Şîrâzî’nin (ö.1292) 1257 yılında tamamladığı meşhur mesnevisidir. İlk nüshalarında adı Sa’dînâme olarak geçse de eser Bostân ismiyle şöhret

21Bkz. İlham Köse, Bosnalı Sûdî (ö. 1600)’nin Tuhfe-i Şâhidî Şerhi (İnceleme-Çeviriyazılı Metin) (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2017).

10

bulmuştur. Şairin eserine hiçbir isim vermediği yaygın bir kanaatse de²², bir sene sonra tamamladığı Gülistân isimli eserinin dibacesindeki bir ibareden, eserine Bostân ismini verdiği neticesine ulaşabiliriz: “Fi’l-cümle ez-gül-i bûstân henûz bakiyyetî mevcûd bûd ki Kitâb-ı Gülistân bi-‘avni’l-Meliki’l-Mennân tamâm şüd”²³ Sa’dî-i Şîrâzî’nin bu ifadelerinden hareketle metinde Bostân kelimesinin tevriyeli kullanıldığını, müellifin bu ibarede kendi eserini de kastettiğini düşünebiliriz. Bostân, İran’ın Fars bölgesinde hüküm süren Salgurlu hükümdar Ebû Bekir bin Sa’d bin Zengî’ye ithaf edilmiştir.²⁴ Aruzun feûlün/feûlün/feûlün/feûl kalıbıyla kaleme alınan eser, on bab üzerine tertip edilmiştir:

1- BĀB-I EVVEL: DER-ǾADL Ü TEDBĮR-İ CİHĀN-DĀRĮ (29a) (Padişahlıkta dikkat edilmesi gerekenlere ve adalete dair) 2- BĀB-I DÜVÜM: DER-İĤSĀN

(119 b) (İyiliğe dair)

3- BĀB-I SİVÜM: DER-ǾIŞĶ VE SÜĦAN-I ŦARĮĶAT-I EVLİYĀ VE MAĤABBET-İ ĮŞĀN

(160 a) (Velilerin yolunun bahsi ve sevgisi, onlara gönülden bağlanmaya dair) 4- BĀB-I ÇİHĀRÜM: DER-TEVĀŻUǾ

(191 b) (Alçakgönüllülüğe dair) 5- BĀB-I PENCÜM: DER-RIŻĀ (232 b) (Rızaya dair)

6- BĀB-I ŞEŞÜM: DER-ĶANĀǾAT (249 a) (Yetinmeye dair)

7- BĀB-I HEFTÜM: DER-TEǿŜĮR-İ TERBİYET (261 b) (Terbiyenin tesirine dair)

22Ahmet Kartal, “Sa’dî-i Şîrâzî’nin Bostân İsimli Eserinin Türkçe Tercüme ve Şerhleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 5 (1992): 101; Adnan Karaismailoğlu, “Bostân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6:307.

23Yılmaz, Gülistân Şerhi-Sûdî-i Bosnevî, 77. Tercüme: Sözün kısası Bostân’ın çiçeğinden hâlâ arta kalanlar vardı ki Gülistân, Allah’ın yardımıyla tamamlandı.

24Karaismailoğlu, “Bostân”, 307.

11 8- BĀB-I HEŞTÜM: DER-ŞÜKR

(282 b) (Şükre dair)

9- BĀB-I NÜHÜM: DER-TEVBE (295 b) (Tevbeye dair)

10- BĀB-I DEHÜM: DER-MÜNĀCĀT U ĦATM-İ KİTĀB (310 b) (Münacata dair ve kitabın sonu)

Sa‘dî, Bostân’da, derlediği hikâyeleri, şahit olduğu olaylar ve duyduğu rivayetlerle edindiği bilgi ve tecrübelerini hikâye ve fıkralar halinde anlatmış, bunları sade, çekici ve anlaşılır bir üslup kullanarak kaleme almıştır. Şair adalet, siyaset, yöneten-yönetilen münasebetleri, iyi ve kötü ahlak, Allah’a karşı kulluk, terbiye, aşk, sevgi ve benzeri konuları didaktik bir bakış açısıyla işlemiştir.²⁵

Şerh-i Bostân, Sûdî-i Bosnevî’nin, Sa’dî-i Şîrâzî’nin Bostân isimli mesnevisi üzerine kaleme aldığı şerhtir. Türklerin Farsça öğrenirken, temrin ve pekiştirme amacıyla yararlandığı başlıca eserlerden biri olan Bostân’a Sûdî-i Bosnevî tarafından yazılan şerh, Kâtip Çelebi’ye göre “bu şerhler arasında en güzeli, en genişi ve doğruya en yakın olanı”dır.²⁶ Şârih eserinin sonunda, eserin bitiş tarihini 2 Şevval 1006 (8 Mayıs 1598) olarak vermiştir:

Şu dem kim āħir oldı Şerĥ-i Bostān Be-Ǿavn-i Ħālıķ-ı ĥannān u mennān

Meh-i Şevvālüñ ikinciydi rūzı Daħı Ǿıyd-ı śıyāmuñ ey süħan-dān

Ġav idi hem sene ol demde ey yār Daħı evvel bahār u vaķt-i seyrān

SaǾādet bulsun oķuyup yazanlar

25Karaismailoğlu, “Bostân”, 307.

26Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn ‘an-Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971), 1:245.

12 Daħı sehv ü ħaŧāsın düzen insān²⁷

Nazif M. Hoca’ya göre müellif hattı olması muhtemel olan Beyazıt Devlet Kütüphanesi 5494 numarada kayıtlı nüshanın müellif hattı olabileceğine dair herhangi bir ipucuna rastlayamadık.²⁸ Bununla birlikte Şerh-i Bostân’ın edebî eserlerde pek fazla rastlanmayan²⁹ mukabele kaydı bulunan bir nüshası mevcuttur.³⁰ Kayıt şöyledir: “Ķad temme Şerĥu Kitābi Būstān bi-Ǿavnillāhi’l-meliki’l-mennān Ǿalā-yedi ażǾafi’l-insāni’r- rācį raĥmete Rabbihi’r-raĥmān ǾAlį bin ǾAbdullāh enĥafu’l-Ǿubdān min-aśli nüsħati Sūdį-i śāĥib-Ǿirfān fį-maĥrūsati İstanbul fį-şehri śaferi’l-ħayr seneti erbaǾa ve tisǾįn ve elf 1094” (Şerh-i Bostân 315a). Tenkitli metin kurmakta maksat, müellifin elinden çıkan nüshaya en yakın nüshayı ortaya koymaktır. Dolayısıyla Süleymaniye Kütüphanesi Mihrişah Sultan Koleksiyonu 388 numarada yer alan ve h. 1094 (m. 1683) senesinde talik yazıyla Ali bin Abdullah tarafından istinsah edilmiş 315 varaklık nüsha, müellif nüshasından hareketle kaleme alındığı için tezimizde esas aldığımız nüsha olmuştur.

Sûdî-i Bosnevî’nin Şerh-i Bostân’ı iki cilt halinde h. 1288 (m. 1871) ve Şem’î’nin şerhi ile birlikte h. 1293 (m. 1876) yılında İstanbul’da basılmıştır. Ayrıca 1973 yılında Ekber Bihruz tarafından “Şerh-i Sûdî ber-Bostân-ı Sa’dî” adıyla Farsçaya tercüme edilmiştir.³¹ Farsça bir eserin Türkçe şerhinin tekrar eserin anadili olan Farsçaya tercüme edilmesi, Sûdî-i Bosnevî’nin şerhinin ciddi bir kıymete sahip olduğunun ispatıdır.

Arapça ve Farsçaya bu dillerdeki eserleri şerh edebilecek kadar vâkıf olan Sûdî, Şerh-i Bostân’ında da bunu bir kez daha gözler önüne sermiştir. Metni türlü yönlerden ele alan, metnin söz varlığı üzerinde hassasiyetle duran, anlaşılması güç ince ayrıntıların anlaşılması için azami çaba sarf eden şârih, tüm bilgi birikimini ve şerh hususundaki tecrübelerini, kaleme aldığı son eseri olan Şerh-i Bostân’da başarılı bir biçimde kullanmıştır. Şerhler bilgi verme, açıklama, birtakım hususları ortaya koyma amaçları göz önüne alındığında kendi dönemleri içinde akademik eserler olarak kabul edilir. Şerh-i Bostân’ın, bunlara ilaveten, şârihinin eser üzerinde belli bir teşrih yolu izlemesi, metin içi göndermelerde bulunması, kaynak göstermesi ve kendinden önce aynı eser üzerine

27Sûdî-i Bosnevî, Şerh-i Bostân, (İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1288), 2: 412.

28Hoca, Sûdî, Hayatı, Eserleri ve İki Risalesi'nin Metni, 27.

29Köksal, “Metin Neşrinin Ana Esasları”, 23.

30Hoca, Sûdî, Hayatı, Eserleri ve İki Risalesi'nin Metni, 28.

31Hoca, Sûdî, Hayatı, Eserleri ve İki Risalesi'nin Metni, 26.

13

yazılmış şerhleri incelemesi ve bunlar hakkında da tespitlerde bulunması gibi sebeplerle akademik bir yönünün olduğu söylenebilir.

Mukabele kaydı olan nüshada bulunmamakla beraber, diğer bazı nüshalarda yer alan sebeb-i teşrih kısmında verilen bilgiye göre Sûdî, eserini Ömer Efendi ismindeki bir dostunun ricası üzerine kaleme almıştır. Sûdî’nin anlattığına göre dostu Ömer Efendi bir sabah Sûdî’nin evine gelir, konuşurlar, laf lafı açar ve Ömer Efendi Bostân’ı övdükten sonra, Sûdî’den bu nadide eserin anlaşılması güç kısımlarının açıklanması, ibarelerinin bilinmesi, kullanımlarının anlaşılması, üslubunun kavranması, Farsça öğrenmek isteyenlerin eserden faydalanmaları ve Sûdî’yi bu sebeple hayır dualarla anmaları için Bostân’a bir şerh yazmasını ister, Sûdî de onu kırmaz ve Şerh-i Bostân’ı kaleme alır:

“Bismillāhirraĥmānirraĥįm el-ĥamdü lillāhi’lleźį ħalaķa’l-insāne min-ĥamaǿin mesnūn ve aǾŧāhu lisānen śārımen ke-[se]yfin mesnūn ve neşhedü enne seyyidenā Muĥammeden Ǿabduhu ve resūluhu. En-nāşiru li’l-ĥaķķi baǾde’ŧ-ŧay, eŧ-ŧāvį baǾde’n-neşri li’l-ġay śallallāhu Ǿaleyhi ve Ǿalā-ālihi’l-Ǿažām ve aśĥābihi’l-kirām ilā-yevmi’l-ķıyām. Ammā baǾd bir śubh kim ebvāb-ı saǾādet meftūĥ ve esbāb-ı ķasāvet maŧrūĥ idi ve cām-ı śabūĥ fiyāż-ı fütūĥ ŧutmışıdı ve ŧabǾ-ı camūĥ [[münķād-ı]] fāris-i rūĥ olmışıdı. Nāgāh bāb-ı ħāne-i şikeste meftūĥ olup aħaśś-ı muĥibbān ve aħlaś-ı dūstān evĥadiyyü’d-dehr Ǿabķariyyü’l-aśl cāmiǾu’l-maǾķūl ve’l-menķūl mecmaǾu’l-feżāǿil ve merciǾu’l-fuĥūl ġayŝu’n-nediyy ve’l-muġįŝ mine’r-rediyy es-seyyidü’l-hulāĥil ve’l-ķarmu’l-[[bāźil]] źi’l- ĥasebi’l-fāħir ve baĥru’l-fażli’z-zāħir menbaǾu’l-feśāĥat ve ħātemü’s-semāĥat esħāǿ-ı ehl-i Ǿālem ve ekrem-i benį Ādem şeyħ-i ĥarem-i Medįne ǾÖmer Efendi ŧayyeballāhu rūĥahu ve zāde fį-ġurafi’l-cināni fütūĥahu hezār tażarruǾ u niyāz ile içerü girdi el-kelāmu yecurru’l-kelām ve yensāķu ile’l-merām ĥasebince kitāb-ı Būstān ki muĥtevįdür nefāǿis- i emŝāl-i ġarįbeyi ve leŧāǿif-i naśāǿiĥ-i vaǾžāt-ı Ǿacįbeyi ki her birisi muĥtācdur ĥall-i elfāž-ı maǾānįye ve tebyįn-i uśūl ü mebānįye, bu mübārek ü hümāyūn kitābı ziyāde medĥ ü ıŧrā eyledükden śoñra buyurdı ki: Senden temennį iderim ki bunı Türkį Ǿibāretle şerĥ eyleyesin ki müşkilātı beyān ve muǾżılātı Ǿıyān olup Ǿibārātı maǾlūm ve istiǾmālātı mefhūm ķānūnı mażbūŧ ve üslūbı merbūŧ vāķiǾ ola tā kim Fārsį taǾallümine rāġıb olanlar eshel vechle istifāde idüp ħayrduǾāya bāǾiŝ olasız. Eyitdüm ki: Ey yār-ı muvāfıķ ve muĥibb-i śādıķ bu duǾā-gūy-ı dįrįnenüñ ve ŝenā-ħˇān-ı kemįnenüñ üzerine emrüñ vācibü’l-imtiŝāldür, her ne buyurursañ sözüñ katumda iki olmaz, belki ittibāǾı lāzım ve inķıyādı ŧabǾuma mülāyimdür, zįrā üzerümde iĥsān u keremüñ bį-ĥadd ve Ǿaŧāyā vü hedāyāñ lā-yuĥśā ve lā-yuǾaddur, bunuñ biriyle ĥalli inśāf ile muĥallā ve baġy u iǾtisāfdan

14

muħallā eźkiyādan meǿmūldür. Zelle-i ķademe ve ŧuġyān-ı ķaleme vāķıf olurlar ise Ǿuyūb u ķuśūrını ižhār idüp intiķāma saǾy eylemeyeler ve ıślāĥından iĥsānlarını dirįġ buyurmayalar zįrā biz muǾterifiz ki bu meydānuñ fārislerinden degiliz, lākinne’l- meǿmūre maǾźūr. Allāhu veliyyü’t-tevfįķ ve bi-yedihi ezimmetü’t-taĥķįķ ve huve ĥasbį ve niǾme’l-vekįl.”³²

Şârih, şerhe başlarken öncelikle ana metin olan Bostân’ın şerh edeceği beyitini yazmış, ardından beyitte geçen ibareleri gramer açısından incelemiş ve kelimelerin anlamlarını vermiş, sonra da “mahsûl-i beyt” diyerek beyiti Türkçeye tercüme etmiştir. Beyite ve şerhine altın tartan bir kuyumcu hassasiyetiyle yaklaşan şârih, ince dikkat gerektiren ayrıntılara, buna ilaveten kelimelerin ve ibarelerin anlaşılmasına özen göstermiştir. Şem’î ve Sürûrî’nin kendisinden önce yaptıkları Bostân şerhlerini göz önünde bulundurmayı ihmal etmeyen Sûdî, onlara katılmadığı hususları eleştirmekten geri durmamış, reddiyeleriyle bunları açıkça belirtmiştir. Kimi reddiyelerde bu şârihleri eleştirirken onların sahih Bostân nüshalarına bakmadıklarını söyleyen Sûdî’nin, Şerh-i Bostân için muteber nüshaları göz önünde bulundurduğunu söyleyebiliriz. Eserde Sûdî’nin gramere dair görüşlerinin yanı sıra edebî sanatlarla ilgili yorumlarını bulmak da mümkündür. Yine Şerh-i Bostân’da, daha önceki şerhlerinden de bahsetmiştir.

1.3 Şerh-i Bostân’ın İncelemesi Coğrafi Malzeme

“Her deryāda lüǿlüǿ olmaz, belki muǾayyen yerler vardur, Hind deryāsındaki lüǿlüǿ anda çıķar, Hürmüz gibi, Baśra gibi.” (Şerh-i Bostân 20b)

“Ħoten ħā-yı muǾcemenüñ żammıyla Ĥindistān cānibinde bir memleket ismidür.” (Şerh- i Bostân 21b)

“Pārs bā-yı ǾAcemle ve fāyla ve sükūn-ı rāyla memleket-i Şįrāza dirler.” (Şerh-i Bostân 21b)

“ŚanǾān śāduñ fetĥi ve sükūn-ı nūnla Yemen diyārında bir Ǿažįm şehrdür ki ol yerde andan Ǿažįm ü maķbūl şehr yoķdur. Ammā Muŧarrızį Maķāmāt-ı Ĥarįrį şerĥinde ŚanǾānı ziyāde medĥ eylemişdür, ĥattā dimişdür ki: ‘Yemen diyārında andan niǾmetli ve ħayrlı

32Sûdî-i Bosnevî, Şerh-i Bostân, (İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1288), 1:2-3.

15

şehr yoķdur’. Pes ‘Yemen yanında bir ķaśabanuñ ismidür’ diyen bilmezmiş. ŚanǾāǿ aślında mehmūzü’l-lāmdur, ammā ǾAcem nūnla istiǾmāl ider. Niteki bu lisānı tetebbuǾ idene maǾlūmdur.” (Şerh-i Bostân 39a-39b)

“Müşrif ism-i fāǾildür ifǾāl bābından lüġatde yüksek yere çıķıcıya dirler, ammā Baġdād diyārında kātibe ıŧlāķ iderler, lįkin bunda Rūmda emįn didükleri kimse murāddur.” (Şerh- i Bostân 40a)

“Dicle dāluñ kesri ve cįmüñ sükūnıyla Baġdād ırmaġına dirler.” (Şerh-i Bostân 52a)

“Įrān kesr-i hemze ile ve sükūn-ı yāyla Ceyĥūn ırmaġından ötesine ve añarısına dirler ve Tūr tānuñ żammı ve sükūn-ı vāvla ve Tūrān Ceyĥūnuñ berisine dirler.” (Şerh-i Bostân 65a)

“ǾIrāķ lafž-ı müşterekdür, ǾIrāķ-ı ǾArab Baġdād ve ǾIrāķ-ı ǾAcem Iśfahān.” (Şerh-i Bostân 66b)

“MaǾlūm ola ki Şāmda naħįl olmaz ve olsa daħı ol, śuya muĥtāc olmaz.” (Şerh-i Bostân 76a)

“BaǾżında Dicle yerine Ĥille vāķiǾdür ĥā-yı mühmele ve lām-ı müşeddedle, Baġdād cānibinde bir ķaśabanuñ ismidür ve muŧlaķā menzile dirler, bunda menzil.” (Şerh-i Bostân 85a)

“Elvend hemzenüñ ve vāvuñ fetĥalarıyla ve bāķįnüñ sükūnıyla Hemedāna ķarįb bir daġuñ ismidür. Ǿİlm-i misāĥanuñ baǾż-ı resāǿilinde yazar ki dünyā daġlarında andan yüksek daġ yoķdur diyü.” (Şerh-i Bostân 93b)

“Ķızılarslanuñ muĥkem ķalǾesi varıdı ki kūh-ı Elvend üzre boynın yüceldürdi, yaǾnį kūh- ı Elvendden yüce ve bülend idi. Rivāyet olınur ki meźkūr ķalǾe Diyārbekrde Āmid ķalǾesidür.” (Şerh-i Bostân 93b)

“Ħocend Ceyĥūn ırmaġı kenārında bir şehrüñ ismidür ki Kemāl-i şāǾir ol şehrdendür.”

(Şerh-i Bostân 121b)

“Ĥicāz bir niçe şehrüñ ve köyüñ ismidür ki Necidle Ġavr beyninde vāķiǾdür ammā bunda KaǾbe murāddur.” (Şerh-i Bostân 129a)

“Bābend-i kįş serĥadd-i Türkistānda bir śaĥrānuñ ismidür, yalñız Kįş de dirler.” (Şerh-i Bostân 139b)

16

“Zinderūd zānuñ fetĥi ve kesriyle Iśfahān ırmaġına dirler, ammā rūd muŧlaķā dereye dirler.” (Şerh-i Bostân 142a)

“Yūnāndan murād memleket-i Ķaramandur ve Rūmdan Gerededür ki taĥtı Sivasdur.”

(Şerh-i Bostân 147a)

“Munāħ mįmüñ żammıyla Deşt-i Naħşebde bir yerüñ ismidür, ammā ǾArabįde ism-i mekāndur deve çökecek yer maǾnāsına enāħe yunįħudan yaǾnį ifǾāl bābından.” (Şerh-i Bostân 150b)

“Bir kerre meźkūr Çeşmārı bunlardan istifsār eyledük. Didiler ki: Nevāĥį-i Hemedānda bir ŧaġ vardur ki bir cānibinde dįvār gibi bir yalıñ ķaya vardur ki yüksekligi ķırķ elli arşın ve uzunlıgı iki ol deñli var ve ol ķayanuñ depesine ve ŧoruġına yaķın yerinden bir vāfir śu çıķup aşaġa dökilür. O ŧaġa Çeşmār ve ol śuya āb-ı Çeşmār dirler didiler. Birķaç yıldan śoñra Diyārbekrde Āmid şehrinde MesǾūdiyye medresesinde bizi dānişmend eylediler ve ol zamānda Āmidde fużalā-yı AǾcāmdan Mollā Muśliĥuddįn-i Lārį-nām bir fāżıl tavaŧŧun eylemişidi. Aĥyānen meclis-i şerįfiyle müşerref olup meźkūr kitāblarda vāķiǾ olan şübühātı anlara Ǿarż iderdük. Bir gün aña Çeşmarı suǿāl eyledüm. Hemān tüccāruñ taķrįri gibi beyān eyledi.” (Şerh-i Bostân 153b)

“Semerķand Māverā-yı nehrde bir Ǿažįm şehrüñ ismidür. BaǾżı tārįħde vāķiǾdür ki Semerķand ve Herį ve Şįrāz ve Şām dünyāda bunlar gibi şehr yoķdur.” (Şerh-i Bostân 169a)

“Nişābūr Nįşābūr yāyla ve yāsuz, Ħorāsān diyārında bir Ǿažįm şehrüñ ismidür ki Ĥażret- i Şeyħ ǾAŧŧār ve Kātibį ol şehrdendür.” (Şerh-i Bostân 174a)

“Merv Ħorāsān vilāyetinde bir şehrüñ ismidür, ism-i mensūbı Mervezį gelür. Şāhidį, Tuĥfesinde ‘İki köydür Rāz u Mervezdür biri/Şol vilāyetde ki şehridür Herį’ didügi sehv ü ħaŧādur, zįrā Rāz ve Mervez adlı köy yoķdur, belki biri Reydür ve biri Mervdür, şüźūźen nisbet olınup Rāzį ve Mervezį dirler.” (Şerh-i Bostân 175b)

“Ġazneyn ve Ġaznev ġaynuñ ve nūnuñ fetĥi ve vāv-ı aśliyye ile serĥadd-i Türkistānda Sulŧān Maĥmūd mütevellid olduġı şehrüñ ismidür.” (Şerh-i Bostân 177b)

“Fāryāb Māverāǿü’n-nehrde bir şehrüñ ismidür ki Žahįr-i şāǾir ol şehrdendür.” (Şerh-i Bostân 179a)

17

“Ĥażret-i İbrāhįm Peyġamberi Nemrūd-ı žālim āteşe bıraķmaķ diledükde Kūfe nevāĥįsinde Kūŝā-nām beldede bir meydānda vāfir odun cemǾ idüp bir Ǿažįm āteş peydā eyledi.” (Şerh-i Bostân 179b)

“Gence Ķarabāġ vilāyetinde bir şehrüñ ismidür ki Sulŧān Murād devrinde Maķtūl Ferhād Paşa anı fetĥ idüp şehrini ĥiśār eyledi, ħamse śāĥibi Nižāmį anda yatur.” (Şerh-i Bostân 202b)

“MaǾrūf bunda ehlullāhdan bir Ǿazįzüñ ismidür ki eski Baġdāduñ ki şimdiki Baġdāduñ ķarşusında yaǾnį cūy-ı Şaŧŧuñ öte yaķasında Kerħ adlı bir maĥallesinde türbe-i şerįfleri el-ān maǾmūrdur, yuzāru ve yuteberreku bihi.” (Şerh-i Bostân 210a)

“Belįlān bir yerüñ ismidür ki bir nevǾ Ǿabāsı olur ki ekŝer-i fuķarā anı geyer.” (Şerh-i Bostân 214b)

“Pes ol medrese şerefiyle eŧrāfı maǾmūr olup bir büyük ķaśaba oldı ki el-ān ol ķaśabaya Śāliĥiyye dirler ve müderrisįn berātlarında meźkūr medreseye Medrese-i Śāliĥiyye diyü yazarlar. Bu da maǾlūm ola ki Şām memleket ismidür ki Ķudüs-i mübārek ve Ŧarablūs ve baǾż-ı ķaśabāt aña dāħildür ve şimdi Şām didükleri şehrüñ adı Dımaşķdur dāluñ kesri ve mįmüñ fetĥi ve şįnüñ sükūnıyla ve Dımaşķa Şām didükleri mecāz-ı mürsel ŧarįķıyladur. Rūm ilinde bir ırmaġuñ adı bir memlekete ıŧlāķ idüp Bosna didükleri gibi.”

(Şerh-i Bostân 216a)

“Vaħş vāvuñ fetĥi ve ħā-yı muǾcemenüñ sükūnıyla bir şehrüñ ismidür.” (Şerh-i Bostân 226b)

“Mıśırda bārān yaġmaz, belki Nįl ırmaġı ŧaşar ve eŧrāfı istįǾāb u iĥāŧa ider ve śu çekildükçe ekin ekerler, niteki ol memleketde olanlara maǾlūmdur.” (Şerh-i Bostân 230b)

“Ġudrān ġadįrüñ cemǾidür bürkeler maǾnāsına ve ħalįc nehr maǾnāsına yaǾnį büyük ırmaķdan münfaśıl olan küçük ırmaķdur ki Baġdād diyārında ana düceyl dirler.” (Şerh-i Bostân 231a)

“Medyen Mıśır memleketinde bir yerüñ ismidür.” (Şerh-i Bostân 231a)

“Kįş kāf-ı ǾArabuñ kesriyle deryā-yı Fārs kenārında bir şehrüñ ismidür ki andan baǾż-ı cevāhir incü gibi ve aġır ķıymetli esbāb gelür diyār-ı ǾAceme zer-dūz yorġanlar ve yaśduķlar ve ġayrısı.” (Şerh-i Bostân 241b)

18

“MaǾlūm ola ki ǾAcāǿib-i Buldān śāĥibi, Baśranuñ bāġ u bostānını ve ırmaķlarını ve envāǾ-ı fevākihini ve her nesnenüñ keŝret ü vefretini ve ucuzlıġını ve Ǿale’l-ħuśūś ki ħurmāsını şöyle vaśf eyledi ki Ǿuķūl ķabūlinde ķāśırdur, ĥattā vaśfında şöyle mübālaġa eyledi ki bu āyet-i kerįmeyi oķudı: Ve žıllın memdūdin ve māǿin meskūbin ve fākihetin keŝįretin lā-maķŧūǾatin ve lā-memnūǾatin” (Şerh-i Bostân 254b)

“Nižāmiyye Baġdāduñ Kerħinde bir medresedür kim Nižāmü’l-mülk-nām bir vezįr bünyād eylemişdür. Ĥikāyet olınur ki dünyāda andan evvel medrese binā olmamışdur ammā bugün ħarābdur, hemān dįvārları yerindedür bāķįsi ħarābdur.” (Şerh-i Bostân 268b)

“Sįstān bir meşhūr şehrüñ ismidür ki Rüstem-i Zāli aña nisbet iderler.” (Şerh-i Bostân 271a)

“Çįn ve Çigil birer şehrüñ ismidür serĥadd-i Türkistānda.” (Şerh-i Bostân 278a)

“Ceyĥūn bir büyük ırmaġuñ ismidür Ħorāsān ile Semerķand beyninde.” (Şerh-i Bostân 287b)

“Zerūd bir śaĥrānuñ ismidür feǾūl vezni üzre fānuñ fetĥiyle.” (Şerh-i Bostân 287b)

“Sūmenāt Çįn ve cānibinde bir meşhūr kilįsānuñ ismidür, ol şehre de Sūmenāt dirler ki ol büt andadur.” (Şerh-i Bostân 291b)

“Fayd Mekke yolında bir śaĥrānuñ ismdiür.” (Şerh-i Bostân 299a) Kültürel Malzeme

“Ħalįlden murād İbrāhįm Peyġamber Ǿaleyhi’s-selāmdur, zįrā İbrāhįme Ħalįl lafžını laķab iderler, Yūsufa Sinān ve Aĥmede Şemsüddįn ve Maĥmūda Bedrüddįn laķab itdükleri gibi.” (Şerh-i Bostân 6a)

“Siper atmaķdan murād ķaçmaķdur, zįrā ǾArabuñ deǿb ü Ǿādetindendür ki Ǿadūsından ķaçsa üstinde evzār u ālāt-ı ĥarbi ve sāǿir eŝķāl ü aĥmāli birer birer atup atınuñ yükini taħfįf ider, ola ki ħaśmından ħalāś bula.” (Şerh-i Bostân 11b)

“Niteki bizüm pādişāhumuz ħalledallāhu mülkehu Ǿaskere baħşiş ü Ǿulūfe virüp, Ǿadū-yı dįn ü salŧanatı ķahr iderler.” (Şerh-i Bostân 25b)

“Meźkūr faķįr iki yüz yamayı biri biri üzerine dikmişidi, niteki ǾAcemüñ ve Hindüñ fuķarāsı niçe dürlü pāreden ħırķa peydā iderler.” (Şerh-i Bostân 44a)

19

“Ĥāśılı selāŧįnüñ ve ümerānuñ Ǿādetidür ki bir iki oġlan eñsesinde ĥāżır u ķāǿimdür.”

(Şerh-i Bostân 48b)

“MaǾlūm ola ki ol zamānda bir kimseye ki pādişāh ķatlden emān virse aña kendi terkeşinden bir oķ virür emān virdügine nişān olsun diyü. Pes bu sebebile anı kimse incitmez idi.” (Şerh-i Bostân 51b)

“Ħusrev selāŧįn-i ǾAcem elķābındandur, faġfūr Çįnüñ ve ķayśer Rūmuñ olduġı gibi.”

(Şerh-i Bostân 61b)

“MaǾlūm ola ki Naśįr-i Ŧūsį Sūġātnāmesinde źikr eylemişdür ki inci gügercin yumurdası deñli olınca aña hįç ķıymet olmaz ve hįçkimse aña bahā taǾyįn eylememişdür.” (Şerh-i Bostân 68a)

“MaǾlūm ola ki evvel zamānda selāŧįn bir kimsenüñ yaǾnį bir muǾteber kimsenüñ boynın urmalı olsalar, bir naŧǾuñ üzerine bir miķdār ķum dökerlermiş ve anuñ üstinde boynın ururlarmış tā kim naŧǾ ķanla mülevveŝ olmasun diyü. Ĥattā Tācįzādenüñ Sultān Selįm Amāsiyyede boynın urdukda böyle eylemiş dirler.” (Şerh-i Bostân 88a)

“Bįmārį-i rişte rişte marażı dimekdür ki bu maraż Yemen diyārında çoķ olur. Bu marażuñ aślı böyledür ki ibtidāǿ-i žuhūrında bir sigil peydā olur. Pes bir çūbı yararlar ve ol sigili ol aġaca ķıśdururlar ve iplik uzaduķça meźkūr aġaca anı śararlar çaķ dükenince, şöyle ki ol rişte ķırıla helāklige sebeb olur. Yemen diyārında görenler didiler ki bu maraż dizden aşaġa ayaķda olur. Ve’l-Ǿuhdetü Ǿale’r-rāvį.” (Şerh-i Bostân 90a)

“Niteki Ǿādetdür böyle yerde pādişāh ķatına piyāde varurlar.” (Şerh-i Bostân 99b)

“Zįrā Ǿādetdür gice pādişāhları beklerler, ammā bizüm pādişāhlarumuzı seferde beklerler ĥażarda degil, zįrā ĥażarda bekçiye iĥtiyācları yoķdur, zįrā sarāy-ı hümāyūnuñ eŧrāfı muĥkem maĥfūždur.” (Şerh-i Bostân 100a)

“Ĥasek ĥā-yı ĥuŧŧįnüñ ve sįn-i mühmelenüñ fetĥalarıyla demürden dökilür bir müdevver nesnedür ki bir niçe sivri ayaġı var ziyāde iti, yaǾnį keskin. Her bārį ki meźkūr ĥaseki yere ķosañ üç ayaġı üzre ŧurur ve birkaç ayaġı yuķarı hevāya dikilür ve meźkūr ĥaseki ol zamānda düşmen ĥiśāra yüriyicek zamānda ĥiśāruñ eŧrāfına dökerlermiş ki Ǿadū yürimege ķādir olmaya. El-ān Şām ķalǾesinüñ burcında vāfir paslanup yatur. Ve meźkūr ĥasek lafž- ı ǾArabįdür niteki Cevherį de muśarraĥ yatur.” (Şerh-i Bostân 109b)

20

“Muġaylān KaǾbe yolında uzun dikenli bir aġaçdur ki yolda anı yaķarlar, Medįnenüñ ve eŧrāfında olan köylerüñ odunı oldur.” (Şerh-i Bostân 129a)

“MaǾlūm ola ki evāǿil-i İslāmda selāŧįn ve şāhzādeler muraśśaǾ tāc geyerlermiş.” (Şerh-i Bostân 151a)

“Bām ŧam üstine dirler. MaǾlūm ola ki diyār-ı ǾArab u şarķuñ evlerinüñ üsti musaŧŧaĥdur, yaǾnį düpdüzdür ki ŧopraķla örtilür. ǾAcem aña bām ve ǾArab saŧĥ ve Türk dam üsti dir.

Ĥattā ol memālikde yazın ısıcaķ gicelerde bām üstinde yaturlar.” (Şerh-i Bostân 153b)

“Tiryāk-ı ekber tiryākātuñ bir nevǾine dirler ki ziyāde nāfiǾdür.” (Şerh-i Bostân 183b)

“Bu söz aña göredür ki lāle içinde ekŝer siñek deñli bir siyāh böcek oturaġandur, egerçi ki ħabezdū degildür ammā anuñ gibi siyāhdur.” (Şerh-i Bostân 201b)

“Pes bā-yı ǾAcemle ard ve śoñ maǾnāsınadur. MaǾlūm ola ki Rūm ekābirinüñ ħademesi öñince yürür ammā anlaruñ ardınca.” (Şerh-i Bostân 201b)

“MaǾlūm ola ki ǾArabda ve ǾAcemde fıçı olmaz, belki şarābı ve ġayrıyı küpde śaķlarlar.”

(Şerh-i Bostân 205a)

“Sebel sįnüñ ve bānuñ fetĥalarıyla gözde bir marażdur ki göz anuñla perdelenür örümcek yuvası gibi ki göze ķızıl ŧamarlar śalar.” (Şerh-i Bostân 209a)

“MaǾlūm ola ki ǾArab ve ǾAcem fuķarāsı naķdini ekŝer ķuşaġına baġlar.” (Şerh-i Bostân 213a)

“MaǾlūm ola ki ħırmen vaķtinde baǾżı cerrārlar bir merkeble veyā bir bār-gįrle ħırmenlerden gezüp tereke cerr iderler, anlara ǾAcem ħırmengedāy dir.” (Şerh-i Bostân 214a)

“Beriyye ǾArablarınuñ Ǿādetidür ki serbendi śaķalı altından alup başı üzerinde bend ider.”

(Şerh-i Bostân 216a)

“Ĥāśılı faķįr iken aġniyā oldılar şöyle ki muǾaŧŧar olmayan esbābı geymezlerdi. Niteki aġniyā-yı ǾArabuñ Ǿādetidür.” (Şerh-i Bostân 217a-217b)

“YaǾnį baǾżı kimseler ķāġıź pārelerine şunı bunı ķaralar ve dernek idüp ħalķa firįb virürler ki bu fulāna kefretdür ve bu fulāna diyü, Sulŧān Bāyezįd [meydānı ĥavlįsinde ve Şehzāde meydānı] ĥareminde baǾżı nuħsendler eyledügi gibi.” (Şerh-i Bostân 228a)

21

“Niteki Ǿādetdür ki ĥimār başını bostānlara oyuġ iderler.” (Şerh-i Bostân 239b)

“MaǾlūm ola ki münaķķaş ķumāşlaruñ ve bisāŧlaruñ ŧoķunmada ķāǾidesi budur ki şāgir[d]

eline mekūk alup sāǿir bāfendeler gibi tįzgāh başında oturur ve üstād bir adam boyı yer miķdārı tįzgāhdan yuķarıda oturup ve āletler ve aġaç pārelerine ŧolanmış her rengden iplikleri öñine alur. Pes her śūreti ki murād ider, aña göre ol āletleri ve iplikleri taġyįr ü tebdįl ider ve şāgird aşaġada ŧoķur. Pes ol eşkāl ü śuver şāgird öñinde birer birer žāhir olur.” (Şerh-i Bostân 243b)

“MaǾlūm ola rüsūm-ı AǾcāmdandur tehniye maĥallinde mühennānuñ başına aķçe ve bādām niŝār iderler. Niteki Rūmda güyegi evine geldükde ķızuñ ve gelenüñ başına aķçe niŝār iderler ve rüsūmlarındandur ĥacdan ve ġazādan gelene meźkūr niŝārı eylemek. Lįkin baǾż-ı fetāvāda meźkūr niŝārı lehv ü luǾb ve ĥarām yazar. Ve cümle rüsūmlarındandur mevtānuñ tābūtları üzre siyāh bādām niŝār eylemek.” (Şerh-i Bostân 246a)

“MaǾlūm ola ki Mıśırda ve ǾAcemde bir kimseyi teşhįr eyleseler gāva biñdürürler teşhįr iderler.” (Şerh-i Bostân 267a)

“MuraķķaǾ ism-i mefǾūldür tefǾįl bābından, yamalardan dikilmiş ħırķa, niteki bu yerde Hind fuķarāsı geyerler.” (Şerh-i Bostân 267b)

“Āteş-i Pārsį bunda įhām ŧarįķıyla źikr olınmışdur, birisi kendinüñ şiǾri Fārsį Ǿibāretle vāķiǾdür, birisi de şol āteşdür ki cāhiliyyet zamānında āteşkedelerde yaķarlardı, birisi de şol marażdur ki eŧibbā aña nār-ı Pārsį dirler.” (Şerh-i Bostân 278b)

“Śandal maǾrūf bir aġaçdur ki anı un iderler ve aġıran yerlere sürerler.” (Şerh-i Bostân 290b)

“MaǾlūm ola ki arslanlar ekŝer ķamışlıķda yavrılar ķarınca ħavfından, zįrā ķarınca yavrılaruñ ķulaġına girüp helāk eyler.” (Şerh-i Bostân 294b)

“Ħarçeng lengeç dimekdür ki ǾArab sereŧān dir başda bir marażuñ ismidür.” (Şerh-i Bostân 302a)

“MaǾlūm ola ki ħurmāyı ve inciri ve ķurı üzümi ıśladup ekşidürler ki ħamr olur, aña ǾArab nebįź dir źāl-ı muǾceme ile ammā ǾAcem muŧlaķ şarābda istiǾmāl idüp dāl-ı mühmele ile oķur.” (Şerh-i Bostân 314a)