Şerh-i Bostân Metin

[1b]EǾūzü billāhi mine’ş-şeyŧāni’r-racįm Bismillāĥirraĥmānirraĥįm

Be-nām-ı Ħudāvend-i cān-āferįn//Ĥakįm-i süħan-der-zebān-āferįn

MaǾlūm ola ki bā-yı müfrede-i meftūĥa Fārsįde bā-yı cārrenüñ cemįǾ maǾnālarında müstaǾmeldür, illā maǾnā-yı tefdiyede degil, yaǾnį ǾArab bi-ebį ve ümmį diyecek yerde ǾAcem be-peder ü māderem dimez. Pes bunda bā ĥarf-i istiǾānetdür bismillāh bāsı gibi ve müteǾallaķı mübāşir olduġuñ maślaĥata göre bir fiǾl taķdįr olınur. Meŝelā ķırāǿata mübāşir olmalı olsañ bismillāhi eķraǿu ve kitābete bismillāhi ektübü. Fe-ķıs el-bāķiyyete Ǿaleyhimā. Ve Fārsįde be-nām-ı Ħudā mįħˇānem ve be-nām-ı Ħudā mįnüvįsem. Ve meźkūr müteǾallaķı ekŝer-i Ǿulemā muǿaħħar taķdįr ider teyemmünen ve teberrüken ibtidā-yı kelāmda ism-i Ħudā vāķiǾ olmaġiçün, ammā taķdįm de cāǿizdür. Ħażret-i Mevlānā Cāmį Sübĥatü’l-Ebrār evvelinde Ebtedį bismillāhirraĥmānirraĥįm40 buyurdugı gibi. Ve meźkūr müteǾallaķ fiǾl-i māżį de mużāriǾ de vāķiǾ olur. Nām ism maǾnāsına lafždur ve Ħudāvende iżāfeti lāmiyyedür, mįmüñ kesrini ol ķadar işbāǾ eylemek gerekdür ki andan bir yā mütevellid ola ki ol yāya yā-yı baŧnį dirler, zįrā telaffuž olınur ammā žāhirde kitābet olınmaz. Ħudāvend lüġatde śāĥib ve mālik maǾnāsınadur, ħudāvend-i ħāne gibi, ammā bunda Ħudā maǾnāsınadur Mālik-i Muŧlaķ Źāt-ı Bārį olduġıyçün ve mā-baǾdına iżāfeti mevśūfuñ śıfatına iżāfeti ķabįlindendür yaǾnį beyāniyyedür, zįrā cān-āferįn vaśf-ı terkįbįdür cānla cān-āferįnden mürekkeb. Cān lüġatlerinde rūĥ-ı ĥayvānįde müstaǾmeldür ve revān rūĥ-ı insānįde, ammā bunda Ǿāmdur cānibeyne. Āferįn āferįnįden[den] müştaķdur, aślında āferįnende-i cān idi ism-i fāǾilüñ mefǾūline iżāfeti ķabįlinden idi, śoñra taķdįm ü teǿħįrle ve baǾż-ı taśarrufātla vaśf-ı terkįbį oldı. MaǾlūm ola ki āferįden ve āferįnįden maśdarlardur yaratmaķ yaǾnį ħalķ eylemek maǾnāsına. Pes “āferįn āferįdenden müştaķdur” diyen aĥvāl-i iştiķāķdan āgāh degil imiş. Ĥakįm Ǿālim ve ehl-i ĥikmete dirler, bunda Ħudā murāddur, Ħudāvendden bedeldür bedelü’l- Ǿayn mine’l-Ǿayn ŧarįķıyla. Pes bu mıśrāǾı Ħudāvende śıfat iǾtibār iden sehv eylemiş. Ĥakįmüñ āħirine ĥarf-i yā ilĥāķ idüp ĥarf-i vaĥdetdür diyen iki cihetden sehv eylemiş: Ĥarf-i yāyı kitābetde iŝbāt eylemesi ve aña ĥarf-i vaĥdet didügidür. Zįrā bu yā mįmüñ kesresini işbāǾ eylemekden ĥāśıl olan yā-yı baŧnįdür. Mā-baǾdına iżāfeti mā-ķablinde olan iżāfet gibidür.

79

Süħan-der-zebān-āferįn de vaśf-ı terkįbįdür. Aślında āferįnende-i süħan-der-zebān idi baǾdehu baǾż-ı taśarrufātla vaśf-ı terkįbį oldı. Süħanda iki vech cāǿizdür: YaǾnį sįnüñ fetĥi ve ħānuñ żammı ve sįnüñ żammı ve ħānuñ fetĥi. Her bārį ki kün ve bün ķāfiyesinde vāķiǾ olsa evvelki vech lāzımdur ve çemen ve yemen ķāfiyesinde vāķiǾ olsa vech-i ŝānį lāzım. Fe-tedebber. Der-zebān, der ĥarf-i žarfdur fį maǾnāsına ve zebān zānuñ fetĥi ve żammıyla dildür, lisān gibi iki maǾnāda müstaǾmeldür, lüġat maǾnāsına ve aġızda olan dile dirler. Bānuñ bedeli fā da lüġatdür zefān dirler. Zįrā bāyla fānuñ beyninde tebādül var sipįd ve sifįd gibi. Der, zebān-āferįne müteǾallıķdur. Pes mecmūǾı bir terkįb iǾtibār olınup ĥakįme śıfat ķılındı. İmdi der-zebānı vaśf-ı terkįbįden iħrāc iden zāǿid iħrāc eylemiş. Zįrā maǾnāda müteǾallıķ müteǾallaķsuz melĥūž olmaz. MaǾlūm ola ki bu kitāb bir vezn üzredür ki baĥr-ı müteķārib dirler. Muśannif mażmūn-ı besmele ile ĥamdeleden [2a] yaǾnį źikrinden iktifā eyledi. Zįrā ekŝer-i mevāżıǾda bile meźkūrlardur. Pes her birinüñ vücūdı śāĥibinüñ vücūdına delālet ider. MıśrāǾ-ı ŝānįyi süħan güften ender-zebān-āferįn idüp ve meźkūr mıśrāǾı nüsħa iden maǾlūmdur ki bu kitābı ve nüsħalarını mütetebbiǾ degilmiş. Maĥśūl-i beyt: Bu kitābuñ taśnįfine ve tedvįnine cān yaradıcı Ħudāvendüñ dilde söz yaradıcı ĥakįmüñ nāmıyla ibtidā eyledüm veyā ibtidā eylerim. YaǾnį ervāĥ-ı eşyāyı ħālıķ, baǾż-ı eşyānuñ lisānlarını gūyā vü nāŧıķ ħalķ idici Ħudāvend-i ĥakįmüñ Ħudāvend-ismĦudāvend-iyle başladum veyā başlarım. Fe-tedebber.

Ħudāvend-i baħşende-i dest-gįr//Kerįm-i ħaŧā-baħş-ı pūziş-peźįr

Ħudāvend evvelkiden bedelü’l-Ǿayn ŧarįķıyla bedeldür ve Ħudā maǾnāsınadur, mā-baǾdına iżāfeti beyāniyyedür. Baħşende ism-i fāǾildür baħşįden[den] esirgemek yaǾnį teraĥĥüm eylemek maǾnāsına ki mürādif-i baħşūdendür. MaǾlūm ola ki bu dilde kelimenüñ āħirinde vāķiǾ olan hā iki ķısmdur: Birisi hā-yı aślįdür ki telaffuž olınur māh ve çāh hāsı gibi ve birisi de hā-yı resmįdür ki resm olınur yaǾnį kitābet olınur ammā telaffuž olınmaz deste ve beste hāları gibi, baħşende hāsı da bu ķabįldendür. Pes ĥālet-i iżāfetde bir hemze-i müctelibe iŝbāt iderler, lįkin hemze kitābet olınmaz, belki anuñ nişānesi bir Ǿayn-ı betrā kitābet olınur ancaķ. MaǾlūm ola ki betrā ebterüñ müǿenneŝidür, ķuyruġı kesik dimekdür, pes Ǿayn-ı betrā ķuyruġı kesik Ǿayn dimekdür, yaǾnį Ǿaynuñ ķuyruġını kesicek bākįye Ǿayn-i betrā ıśŧılāĥ iderler. Niteki İbn Hişām Muġni'l-Lebįbde taśrįĥ eylemişdür. Fe-tedebber. ǾUfiye Ǿanh. Zįrā hemze üç şeklde kitābet olınur vāv ve yā ve elif şeklinde, ammā meźkūr hemze-i müctelibe yāyla hemze beyninde telaffuž olınur. Fe-teǿemmel. Dest-gįre iżāfeti beyāniyyedür. Dest-gįr vaśf-ı terkįbįdür dest ile gįrden ki müştaķdur gįrįdenden ki mürādif-i giriftendür ŧutmaķ maǾnāsına. Dest dāluñ

80

fetĥiyle ve sįn ve tānuñ sükūnıyla Fārsįde el maǾnāsınadur ki ǾArab yed dir yānuñ fetĥiyle ve gįr aślında girende idi taķdįri gįrende-i dest idi ism-i fāǾilüñ mefǾūline iżāfeti ķabįlinden baǾdehu vaśf-ı terkįbį eylediler baǾż-ı taśarrufātla. Fe-tedebber. Dest-gįr el ŧutıcı dimekdür. Kerįm lüġatde cömerddür saħį maǾnāsına ammā ıśŧılāĥda şol źāt-ı şerįf ve Ǿunśur-ı laŧįfe dirler ki aħlāķ-ı marżiyye ve eŧvār-ı seniyye ile mücellā vü müzeyyen ola ve ħaŧā-baħşa iżāfeti beyāniyyedür yā-yı baŧnįyle. Ħaŧā-baħş vaśf-ı terkįbįdür baħşįdenden baġışlamaķ maǾnāsına. Kerįm ħudāvend-i ŝānįden bedeldür meźkūr bedelliġle, pūziş-peźįre iżāfeti de beyāniyyedür. Pūziş-peźįr vaśf-ı terkįbįdür. Pūziş ism-i maśdardur pūzįdenden Ǿöźr maǾnāsına ve peźįr bā-yı ǾAcemle ve źāl-ı muǾceme ile ismdür peźirįdenden aślı peźįrende-i pūziş idi sābıķları gibi vaśf-ı terkįbį oldı baǾż-ı taśarrufātla. Maĥśūl-i beyt: Bį-çārelerüñ ve mużŧarlaruñ elini ŧutıcı merĥamet idici Ħudāvenddür, ķullarınuñ Ǿöźrin ķabūl idüp ħaŧāların baġışlayıcı kerįmdür. Ĥāśılı günāhında tevbe vü istiġfār idüp iǾtiźār iden Ǿibāduñ cerāǿimini Ǿafv idüp günāhların maĥv idici kerįmdür. YaǾnį Ǿibāduñ iǾtiźārını ķabūl idici cerāǿimini Ǿafv idici merĥamet idüp maĥall-i mużāyaķada ellerin ŧutıcı yaǾnį muǾįn ü žahįr olıcı Ħudāvend-i kerįmdür. Ĥāśılı bu evśāfla muttaśıf Ħudānuñ nām-ı şerįfiyle ibtidā eyledüm veyā eylerim dimekdür.

ǾAzįzį ki her ki_ez-dereş ser bitāft//Be-her der ki şüd hįç Ǿizzet neyāft

ǾAzįz lüġatde nādirü’l-vücūda dirler yaǾnį vücūdı ķalįl eşyāda müstaǾmeldür, bunda Ǿazįz źelįl muķābilidür, Ħudāvendden bedeldür sābıķları gibi ve yā ĥarf-i vaĥdet. Ve ki ĥarf-i rābıŧ-ı śıfat. Her ki_ez aślında her ki ez idi hā-yı resmį żarūret-i vezniçün ĥaźf olup hemzenüñ fetĥası kāfa naķl olup kesresi ve hemze sāķıŧ olup ki_ez oldı kāfuñ fetĥiyle. Fe-tedebber. Der ķapıdur bāb maǾnāsına, şįn-ı żamįr Ǿazįze rāciǾdür. Ser bunda başdur, [2b] ǾArabça reǿs dirler, bitāftuñ muķaddem mefǾūl-i śarįĥi ve ki_ez-dereş ġayr-ı śarįĥi. Bitāft bā ĥarf-i teǿkįd, tāft fiǾl-i māżį-i müfred-i ġāǿib döndürdi dimekdür iǾrāż maǾnāsına. Be-her bā ĥarf-i śıla, her iĥāŧa-i efrād maǾnāsını ifāde ider küll-i efrādį gibi. Der gene ķapı maǾnāsınadur. Ki ĥarf-i rābıŧ-ı śıfat. Şüd bunda reft maǾnāsına fiǾl-i māżį-i müfred-i ġāǿibdür. Hįç hergiz, ebedį dimekdür. Ǿİzzet muķābil-i źilletdür ki ĥaķāret maǾnāsınadur, neyāftuñ muķaddem mefǾūl-i śarįĥidür. Ve be-her, şüdüñ muķaddem mefǾūl-i ġayr-ı śarįĥidür. Neyāft fiǾl-i nefy-i māżį-i müfred-i ġāǿib bulmadı dimekdür. Maĥśūl-i beyt: Ħudāvend bir Ǿazįzdür her kimse ki iŧāǾati ķapusından başın döndürdi yaǾnį iŧāǾat eylemeyüp iǾrāż eyledi, her bāba ki vardı hergiz ve her dem Ǿizzet bulmadı. YaǾnį Ħudāya

81

muŧįǾ u münķād olmayan hįçbir bābda Ǿizzet ü ĥürmet bulmadı dimekdür, zįrā Ǿizzet aña maħśūśdur. Niteki buyurmışdur: Ve lillāhi’l-Ǿizzetü ve li-resūlihi41.

Ser-i pādişāhān-ı gerden-firāz//Be-dergāh-ı ū ber-zemįn-i niyāz

Serüñ pādişāhāna iżāfeti lāmiyyedür. MaǾlūm ola ki Fārsįde esmā-yı cevāmid iki vechle cemǾlenür: Źevi’l-Ǿuķūlden ise elif ve nūn ile pādişāhān gibi, ġayrıdan ise hā ve elifle lālehā ve jālehā gibi ve bunuñ gibi esmāda ĥālet-i cemǾde hā-yı resmį kitābet olınmaz, belki yerinde edāt-ı cemǾ kitābet olınur. Fe-tedebber. Pādişāhānuñ gerden-firāza iżāfeti beyāniyyedür, yaǾnį mevśūfuñ śıfatına iżāfetidür. Gerden-firāz vaśf-ı terkįbįdür, gerden kāf-ı ǾAcemüñ fetĥi ve rānuñ sükūnıyla boyundur ki ǾArabça cįd dirler cįmüñ kesriyle, firāz fānuñ fetĥi ve kesriyle yüce yüksek dimekdür ǾArabça refįǾ dirler faǾįl vezni üzre, gerden-firāz lüġatde boyun yüceldici dimekdür, ammā ıśŧılāĥda Ǿālį-ķadr ve cabbār ve mütekebbir maǾnālarında müstaǾmeldür. Be-dergāh bā ĥarf-i žarfdur fį maǾnāsına, dergāh lüġatde ķapı yeri dimekdür namāzgāh ve seyr[ā]ngāh gibi, ammā ıśŧılāĥda muŧlaķā ķapı maǾnāsınadur, bāb-ı hümāyūn dimekdür, ūya iżāfeti lāmiyyedür. Ve ū hemzenüñ żammı ve vāvuñ sükūnıyla żamįr-i ġāǿibdür, huve ve hiye maǾnāsına iştirāk üzre. Ber ĥarf-i istiǾlādur Ǿalā maǾnāsına, zemįn yerdür arż maǾnāsına, niyāza iżāfeti beyāniyyedür. Niyāz iĥtiyāc maǾnāsına, zemįn-i niyāz iĥtiyāc yeri dimekdür mecāzen. Tedebber. Maĥśūl-i beyt: ǾĀlį-mertebe vü refįǾü’l-ķadr cabbār pādişāhlaruñ başı, Ħudānuñ dergāhında zemįn-i nzemįn-iyāzdadur, yaǾnį tevāżuǾ ve Ǿarż-ı zemįn-iĥtzemįn-iyāc maķāmındadur. Gerden-fzemįn-irāzuñ maǾnāsını boyunı yuķarı diyen ĥaķķ-ı edāyı eylememiş.

Ne gerden-keşānrā bigįred be-fevr//Ne Ǿöźr-āverānrā birāned be-cevr

Ne nūnuñ fetĥi ve hā-yı resmįyle ĥarf-i nefydür ki kelimenüñ evāǿiline dāħil olur, nefy-i ĥükm ķaśd olınan maķāmātda muttaśıl yazılur. Meŝelā efǾāl ve maśādır ve esmā-yı fevāǾil ve mefāǾįl evāǿilinde: Nedānist ve nedāned ve nedānisten ve nedānende ve nedāniste. Ammā esmā-yı cevāhir ve esmā-yı maśādırda ve esmā-yı zamān u mekān ve nuǾūt ve mübālaġa śįġalarında münfaśıl bir hā-yı resmįyle kitābet olınur. Fe-teǿemmel. Gerden-keş vaśf-ı terkįbįdür Gerden-keşįdenden ve elif ve nūn [edāt-ı] cemǾdür, taķdįri merdān-ı gerden-keşāndur ve rā edāt-ı mefǾūldür. Bigįred beyt evvelinde ĥarf-i nefy maǾnāda bu fiǾle muķayyeddür, taķdįri binegįreddür, żarūret-i vezniçün münfaśıl olup hā-yı resmįyle kitābet olındı. Fe-tedebber. Bā ĥarf-i teǿkįd ve gįred fiǾl-i mużāriǾ-i müfred-i ġāǿibdür,

82

gįrįdenden ŧutar dimekdür, ĥarf-i nefyle ŧutmaz maǾnāsınadur. Be-fevr bā ĥarf-i muśāĥabet bigįrede müteǾallıķ, fevr ǾArabįdür maśdardur ķaynamaķ maǾnāsına ki ǾAcem cūşįden dir, ammā ǾAcem Ǿacele maǾnāsında istiǾmāl ider muŧlaķā ve ǾArab gāhį Ǿalā ĥarfiyle Ǿale’l-fevr dir. Ne ĥarf-i nefydür sābıķ gibi, maǾnāda birānede muķayyed, taķdįri binerāneddür. ǾÖźr-āver vaśf-ı terkįbįdür āverįdenden, [3a] ve elif ve nūn edāt-ı cemǾdür sābıķ gibi ve rā edāt-ı mefǾūl, Ǿözr getüricileri dimekdür. Birāned bā ĥarf-i teǿkįd, rāned fiǾl-i mużāriǾ-i müfred-i ġāǿibdür sürer maǾnāsına, ĥarf-i nefy dāħil olınca sürmez dimekdür. Cevr žulm maǾnāsınadur, muķābili Ǿadldür. Be-cevr birāned fiǾline müteǾallıķdur. Maĥśūl-i beyt: Gerden-keşleri yaǾnį cabbār u mütekebbir ser-keşleri Ǿale’l-fevr ŧutmaz. Ĥāśılı evāmir ü nevāhįsine iŧāǾat ü imtiŝāl eylemedügi gibi Ǿuķūbet ü muǿāħeźe eylemez, belki śabr ider tevbe vü istiġfār iderse cān u göñülden Ǿafv ider, eylemezse āħiretde Ǿuķūbet-i bāķį. ǾÖźr getüricileri daħı cevr ü žulm sebebiyle sürmez, yaǾnį Ǿabd cevr ü žulm eyledükden śoñra ki tevbe vü istiġfār eyleye tevbesini redd eylemez. MaǾlūm ola ki “iki mıśrāǾ evvelinde vāķiǾ olan ĥarf-i nefyleri mecmūǾ mıśrāǾlara ķayddur” diyen iśābet eylememiş. Cevri Ħudāya ķayd düşürüp “Ǿöźr getüricileri cevr ü ķahrla sürmez” diyen de iśābet eylememiş.

Dü kevneş yekį ķaŧre der-baĥr-ı Ǿilm //Güneh bįned u perde pūşed be-ĥilm

Dü dāluñ żammı ve vāv-ı resmįyle iki dimekdür. Gāh olur ki żarūret-i vezniçün dāluñ żammesini işbāǾ idüp vāv-ı aślį gibi oķınur. MaǾlūm ola ki hā resmį ve aślį olduġı gibi vāv daħı aślį ve resmį olur. Aślį, telaffuž olınandur ve resmį, kitābet olınup telaffuž olmayandur. Ħˇāce, ħˇįş ve üstüħˇān vāvları gibi. Fe-tedebber. Kevn kāne bābından maśdardur, ammā ıśŧılāĥda cihān maǾnāsında istiǾmāl iderler, bunda da böyledür, şįn-ı żamįr maǾnāda Ǿilme ķayddur, der-baĥr-ı Ǿilmeş taķdįrinde. Yek yāsuz bir dimekdür, ammā yāyla birisi dimekdür, lįkin bunda bir maǾnāsınadur. Ķaŧre lafž-ı ǾArabįdür, damla maǾnāsınadur. Der ĥarf-i žarf, baĥr deryādur deñiz maǾnāsına, keŝretden kināyetdür, Ǿilme iżāfeti beyāniyyedür, Ǿilm deñizi dimekdür. Güneh kāf-ı ǾAcemüñ żammı ve hā-yı aśliyye ile günāhdan muħaffefdür ki yazıķ maǾnāsınadur, ǾArabça cünāĥ dirler cįmüñ żammıyla. MaǾlūm ola ki kelimede elif ve vāvdan ve yādan śoñra hā-yı aślį olsa iŝbātı ve isķāŧı cāǿizdür. Meŝelā şāh ve şeh ve enbūh ve enbuh ve dįh ve dih dir. Fe-ķıs. Bįnedüñ muķaddem mefǾūlidür. Ve bįned fiǾl-i mużāriǾ-i müfred-i ġāǿibdür bįnįdenden, dįdenden aħź idenler ħaŧā-yı fāĥiş eylediler. Fe-tedebber. Perde ķapunuñ ve ġayrınuñ örtüsine dirler, pūşedüñ muķaddem mefǾūlidür. Pūşed bā-yı ǾAcemüñ żammıyla fiǾl-i mużāriǾ-i müfred-i ġāǿibdür, lüġatde örter dimekdür, ammā bunda cerāǿimini setr idüp ifşā eylemez

83

maǾnāsınadur. Be-ĥilm bā sebebiyyeti müteżammın ĥarf-i muśāĥabetdür, ĥilm ĥānuñ kesriyle maśdardur ĥasüne bābından, yavaş kişiye ĥalįm dirler, muķābili ġażūbdur, ǾAcem ħaşmnāk dir, bunda da şįn-ı żamįr muķadderdür, be-ĥilmeş dimekdür. Maĥśūl-i beyt: Ħudānuñ baĥr gibi firāvān Ǿilminde iki cihān bir ķaŧrecedür, yaǾnį şeyǿ-i ķalįldür. Ǿİbāduñ cerāǿimini bilür ve görür ve luŧf u ĥilmi sebebiyle eyledükleri günāha perde örter, yaǾnį eyledükleri günāhları ifşā idüp anları rüsvā eylemez, zįrā settārü’l-Ǿuyūbdur. Eger ħaşm gįred be-kerdār-ı zişt//Çü bāz āmedį mācerā der-nüvişt

Eger edāt-ı şarŧ. Ħaşm ħā-yı muǾcemenüñ fetĥi şįnuñ sükūnıyla ǾArabįde ġażab maǾnāsınadur, ammā Ǿāmme kesr-i ħā-yı muǾceme ile istiǾmāl ider. Be-kerdār bā ĥarf-i taǾlįl gįrede müteǾallık, kerdār kāf-ı ǾArabuñ fetĥiyle aślında vaśf-ı terkįbįdür dįdār ve reftār gibi, zįrā kerd ism-i maśdardur fiǾl maǾnāsına kerden maśdarından müştaķķ, ār elif-i memdūdla ārendeden muraħħam getürelif-icelif-i delif-imekdür, śoñra mecmūǾ-ı mürekkebelif-i Ǿamel maǾnāsında istiǾmāl eylediler ve bunuñ gibi mürekkebāta mürekkeb-i ħafį diyü ıŧlāk eylediler. Fārsįđe kendini ķatı yuķarıdan žann idenüñ birisine bir gün “kerdār Ǿibāreti ve kerdgār Ǿibāretinde kāflar meftūĥ oķınmaķ gerekdür, zįrā kerd ism-i fiǾldür kerdenden müştaķķ” diyicek inkār idüp “kird kāfuñ kesriyle fiǾl maǾnāsınadur” [3b] diyü daǾvā eyledi. DuǾā-gūy müddeǾāsına sened ŧaleb idicek “sened bi’l-fiǾl ħāŧırumda yoķdur lįkin kitāblarda yazılmışdur įrād ideyin” diyü daǾvā eyledi. Bugün yigirmi yıldur ki bāŧıl müddeǾāsına sened ŧalebindedür. Ĥāśılı ziyāde Ǿinādından ve kendiye kemāl-i zuǾmından meźkūr bātıl müddeǾāsı üzre musırr oldı. Lįkin ħoş ŧabǾ u idrāk aśĥābına ki meźkūr taķrįr ü taĥķįķi eylemişim ziyāde pesend idüp istiĥsān eylediler ve buyurdılar ki: “Bu taĥķįķi bu zamāna dek sizden ġayrı kimesne eylememişdür”. Kerdāruñ zişte iżāfeti beyāniyyedür. Zişt zāyuñ kesri ve sįnüñ sükūnıyla çirkin dimekdür. Çü edāt-ı taǾlįldür çünki maǾnāsına. Bāz girü dimekdür, āmed[į] fiǾl-i māżį-i müfred-i muħāŧabdur ħiŧāb-ı Ǿāmm ŧarįķıyla, bāz āmedį rücūǾ eyledüñ dimekdür, tevbe vü istiġfārdan kināyetdür. Çü bāz āmedį Ǿibāretinüñ maǾnāsını “çünki ol bende girü geldi” diyen henūz kelimāt-ı ǾAcemüñ istiǾmālātına vāķıf degil imiş. Mācerā lafž-ı ǾArabįdür, geçen aĥvālden Ǿibāretdür. Der ĥarf-i teǿkįd, nüvişt lafž-ı müşterekdür yazmaġla bir nesneyi dürüp bükmek beyninde, bunda kerdār-ı zişte ķalem çeküp maĥv-ı ħaŧā eylemekden kināyetdür. Maĥśūl-i beyt: Eger Ħudā ķuluñ çirkin Ǿamel ve nā-meşrūǾ fiǾlinden ötüri ġażab ŧutup ħışm iderse yaǾnį sezāvār-ı Ǿuķūbet eylerse, çünki eyledügüñ çirkin Ǿamel ve nā-maǾķūl fiǾl içün peşįmān olup tevbe vü istiġfār eyleyesin, defter-i aǾmālüñde yazılan günāhlaruña ķalem-i Ǿafv çeküp maĥv-ı ħaŧā ider. MıśrāǾ-ı ŝānįde çü bāz āmedį Ǿibāretini be-dergāh-ı Ħudā Ǿibāretiyle ķayd eyleyen

84

maķśūd olan maǾnādan rücūǾ eylemiş. Ve be-kerdār Ǿibāretinde bā yerine zā yazan cemįǾ nüsħalara muħālif yazdugından ġayrı maǾnā-yı muĥaśśalı da yoķdur. MaǾlūm ola ki beytde ġāǿibden muħāŧaba iltifāt śanǾatı riǾāyet olınmışdur. Pes śanǾat-ı iltifātı bilmeyüp mıśrāǾ-ı ŝānįnüñ maǾnāsını “çünki ol bende girü geldi” diyen maǾnā-yı beyti ve leźźet-i kelāmı hįç añlamazmış.

Ve ger ber-cefā-pįşe biştāftį//Ki ez-dest-i ķahreş emān yāftį

Cefā-pįşe vaśf-ı terkįbįdür, pįşe bā-yı ǾAcemüñ kesriyle śanǾata dirler, cefā śanǾatlı dimekdür, yaǾnį žālim. Biştāftį bā ĥarf-i teǿkįd, şitāft fiǾl-i māżį-i müfred-i ġāǿibdür şitāften maśdarından, ivmekdür Ǿacele maǾnāsına ve yā ĥarf-i ĥikāyedür, iveydi dimekdür yaǾnį Ǿacele ideydi. Ki kāf-ı ǾArabuñ kesri ve hā-yı resmįyle istifhām-ı inkārįyi müteżammın ismdür kim maǾnāsına. Dest-i ķahr iżāfet-i beyāniyyedür. Yāftį fiǾl-i ĥikāye-i ĥāl-i māżįdür şitāftį gibi, bulurdı dimekdür. Maĥśūl-i beyt: Ve eger Ħudā žālime Ǿacele ideydi yaǾnį žulm eyledügi gibi Ǿuķūbet ideydi, anuñ ķahrı elinden kim emān bulurdı, yaǾnį ķahrından kimse ķurtulmazdı.

Ve ger bā-peder ceng cūyed kesį//Peder bį-gümān ħaşm gįred besį

Vāv ĥarf-i Ǿaŧf. Bā ĥarf-i muśāĥabet, cūyed fiǾline müteǾallıķ, peder bā-yı ǾAcemüñ ve dāluñ fetĥalarıyla baba maǾnāsınadur ki ǾArabça eb dirler. Ceng cįm-i ǾArabuñ fetĥi ve sükūn-ı nūnla śavaş dimekdür. MaǾlūm ola ki nūn-ı sākinden śoñra ŧarafda kāf vāķiǾ olsa elbette ol kāf ǾAcemįdür. Fa’ĥfaž. Cūyed cįm-i ǾArabuñ żammı ve yānuñ fetĥiyle fiǾl-i mużāriǾ-i müfred-i ġāǿibdür, lüġatde ister ve diler dimekdür, ammā bunuñ gibi maķāmātda eyler dimekdür, zįrā ceng-cū bahādur śavaş irine dirler ve Gülistānda bu beytde cūyed eyler maǾnāsınadur. Beyt: Ne merdest ān be-nezdįk-i ħıredmend/Ki bā-pįl-i demā[n] peykār cūyed42. Pįlle śavaş eylemege ķādir ola dimekdür. Pes meźkūr beytde “babasıyla ceng eylemek isteye” diyenler beytüñ maǾnāsıyla bį-taķrįb ceng eylemişler. Kesį kes kāf-ı ǾArabuñ fetĥiyle kimse maǾnāsınadur ve yā ĥarf-i vaĥdet. Bį-gümān bį edāt-ı selbdür ki esmā-yı cevāmide ve anuñ ĥükminde olan elfāža dāħil olmaġa maħśūśdur, gümān kāf-ı ǾAcemüñ żammıyla sizmek [4a] dimekdür, ǾArabça žann dirler. Besį yā-yı aśliyye ile çoķ dimekdür bisyār gibi. Maĥśūl-i beyt: Eger bir kimse babasıyla ceng ü ġavgā eylerse yaǾnį pederine Ǿinād u muħālefet eylerse, babası bį-gümān çoķ ġażab ider. Ĥāśılı oġlına ziyāde incinüp ķaķır. BaǾżı nüsħada gįred yerine rāned düşmiş.

85

Ve ger ħˇįş rāżį nebāşed zi-ħˇįş//Çü bįgānegāneş birāned zi-pįş

Ħˇįş ħā-yı muǾcemenüñ kesri ve vāv-ı resmįyle bunda ħıśım maǾnāsınadur ki ǾArabça ķarįb dirler. Rāżį maǾrūf. Nebāşed fiǾl-i nefy-i istiķbāl, bunda olmaya dimekdür. Çü cįm-i ǾAcemüñ żammı ve vāv-ı resmįyle edāt-ı teşbįhdür, çün de dcįm-irler nūnla. Bįgāne bā-yı