2
Pierre Loti’yi Anarken
Berke VARDAR
50. Yıldönümü
K
u şağ ın ın en özgün F r a n s ız ro m a n c ıl a r ın d a n ol an b ü y ü k T ü r k s e v e r P i e r r e L o ti’nin 50. ölüm y ı l d ö n ü m ü y d ü bu ay. F r a n s ız e d e b iy a t ın a y en i b i r ses, y e p y en i b ir esin getir en y a za r ı n T ü r k u l u s u n a içtenlikle b a ğ la n m ası, T ü r k i y e 'y i «ikinci va ta nı» (1) sa ym as ı, ona karşı d u y d u ğ u m u z ilgiyi b ir ka t d a h a a r tt ı r ıy o r , ü l k e m i zin b i n b ir gü zellik ve g ö r ü n t ü s ü n ü nice kez sı c ak b i r sevg iyle k u c ak lam ış gözlerini, 10 H azi r a n 1923 g ü n ü H e n d a y e ( F r a n s a ) deki ev in d e d ü n y a y a k a p a r k e n gö n lü n d e k a b a r a n son anı - i m g e le r k u ş k u s u z . y u rd u m u z d a n , k u l a ğ ı n d a çın l a y a n son anı • se sler k u ş k u s u z d ili m iz d en d i: 1921 ’de i n m e geçirdiğinde , on beş g ü n k ı p ır d a m a y a n dili y e n id e n çözü lünce d u d a k l a r ı n d a n d ö k ü len ilk s özcükle r nasıl T ü r k ç e olmuşsa . Gi d e r e k T ü r k iy e se vgisini t ü m sevgileriyle, y a ş a m ın ı n en m u tl u a n ıla rıy le ö z deş le ştire n P i e r r e L o t i ’nin e d e b i y a t d ü n y a s ı n d a k i y e rin i ve s a n a t çı kişiliğini b i r kez d a h a a n ım s a m a k b u b ü y ü k dost a k a rş ı d u y d u ğ u m u z iki y ö n lü ilg inin biz- le re yüklediği b i r g ö re v d ir .Yaşamı ve Yapıtları
X IX . yüzyıl s o n l a r ın a d o ğ ru F r a n s ız r o m a n ın ın izlemeye b aşladığı a n a y o l l a r d a n birin i ya b a n c ı ü lk e le rin t ü r l ü g ö r ü n ü m ve tö r e l e r i n d e n esin ala n, yadelci ( e g zo tik ) ve kişisel nitelik li jy a p ıtla r ıy le a ça n P i e r r e Loti, 14 O cak 1850’de ¡H ochefor t’da d o ğ m u ş t u r . Asıl adı J u lie n V i a u d ’ d u r . D a h a u f a c ı k k e n O k y a n u s u n şi irin e k ap ıl a r a k e ngin d en iz lerin ç ağ rısın a k u l a k v e r e n k ü ç ü k J u l i e n ’in t e k amacı denizci olm ak, gö rü lm e dik ü l k e l e r g ö r m e k ti. 1865’e k a d a r R o c h e f o r t’da o k u d u k t a n so n ra P a r i s ’e gitti, denizcilik o k u l u n a girdi ve a m a c ın a ul aş tı , ö n c e b i r o k u l g em i siyle F r a n s a k ıy ıl a rın ı dolaştı, so n ra su b a y a d a yı o l a r a k b i r b a ş k a gemiye a ta n d ı (1869), J a p o n y a ’ya, T o n k i n ’e gitti.
Ç o k t a n d ı r g ü n ce t u t u y o r , izlenim lerini sap tıy o r d u . 1872’de .u ğ ra d ığ ı T a h i t i ’d en, e d e b i y a t d ü n y a s ı n d a benim seyeceği ad la d ö n d ü : Loti.. P a s i f i k ’te yetişen b i r çiçeği b e lirten b u adı y e r li b i r kız v e r m i ş t i ke ndis in e. 1873’te S e n e g a l ’e ve d a h a bazı A f r i k a ü lk e le rin e gitti. 1876’da teğ m e n o ld u , «La C o u ronne» gemisiyle S e lâ n ik ’e gönde rildi, o r a d a n da İ s t a n b u l ’a geldi. T ü r k s u l a r ın d a on sekiz ay k a ld ı ve görd ü ğ ü güzellik lerle b ü y ü le ndi. 1879’da y a y ım l a n a n ilk r o m an ı A z ı y a d i b u geziden doğ du . A nı ve m e k t u p l a r d a n oluşan acıklı b i r aşk ö y k ü s ü y d ü b u . K o n u son d erec e y a l ı n d ı : 1876’da S e l â n i k ’t e r a s t la ş a n İngiliz su b a y ı L o tl’yle güzel A z iy ad e a r a s ı n d a d o ğ a n aşk, sevgililerin b i r s ü r e İ s t a n b u l ’da b i r li k t e y a ş a m a ları, s o n r a a y r ıl m a k z o r u n d a k a lm a la r ı, L o ti’nin
ülk es in e dönm esi, geri geld iğinde sevgilisinin ölüm h a b erin i alm ası, T ü r k y u r t ta ş ı o la r a k k a tıldığı O s manlı - Rus sa v a ş ın d a ölmesi.
Bu y a p ıtı, ay n ı t ü r d e n b i r olay ö rg ü s ü içe re n ve s o n r a d a n Le M ariage de Loti ( L o ti ’nin E v le n m e s i) a dın ı alan R a r a h u izledi (1880). Bü y ü k y a n k ı u y a n d ır d ı y a p ıt, en t u t u l a n r o m a n la r a r a s ı n d a y e r aldı. F r a n s ız o k u r u n u u z ak ü lk ele re alıp g ö t ü r e n d a h a b ir dizi r o m a n kesintisiz b i r b ir in i k o v a la d ı : Le R o m an d ’L n S ipahi (Bir S ip a h in in R o m an ı) (1881), Mon F r è r e Yv es ( K a r deşi m Y v e s) (1883), y a z a r ın b a ş y a p ıtı sayılan v e B re to n deniz ci lerinin k a h r a m a n ı o ldukla rı acıklı b i r s e r ü v e n i dile geti ren P ê c h e u r d ’Is la n de ( İ zla n d a B alık çısı) (1886), M a d a m e C h r y s a n t h è m e (1887), Le M atelot (G em ic i) (1893), Ra- m u n tc h o (1897), v.b.
Bu a r a d a F r a n s ız A k a d e m is i’ne seçilen (1891) y azar, 1898’de d o n a n m a d a k i g ö re v in d e n alı n d ıy sa da çok g eçm ed en yine eski g ö revin e döndü, y a r b a y o lara k b ir filoyla Ç i n ’e gön d eril d i. P e k çok ü l k e y e u ğ r a d ığ ı b u gezi den y en i ya p ıtlarla d ö n d ü : L es D e r n ie r s J o u r s de P é k in ( P e k i n ’in Son G ü n le ri) (1902), L ’I n d e s a n s les Anglais (tngil izl erin B u lu n m a d ı ğ ı H in d i s t a n ) (1903), Les D é s e n ch a n tée s ( K ı r g ı n la r ) (1906), v.b. «Çağdaş T ü r k h a r e m le r i n in ro m an ı» diye a d la n d ırd ığ ı b u y a p ıt t a Loti, h a r e m y a ş a m ı n a g ö m ü le n d u y gulu ve bilgili genç k a d ın l a r ı n içinde b u l u n d u k ları güç d u r u m u dile g eti rir. İ s t a n b u l ’da o t u r a n v e y a z a r a a ş k m e k t u p l a r ı g ö n derip ç a r ş a f a b ü r ü n e r e k o n u k a n d ı r a n iki F r a n s ız k a d ın ın şa k a s ın d a n d o ğ m u ş olması (2), r o m a n ı n bildirisini değiş ti rm ez.
1906’da alb aylığ a y ü k s e l e n Loti, 1910’da e m e k li old u , 1914’te y e n id e n g ö re v aldı. Bu a rad a , y o ğ u n ü r e t i m i y ılla r b o y u n c a hiç hızını y i ti r m e di. D a h a önce o ld u ğ u gibi, 1913’te y a y ım l a n a n L a T u r q u i e A g o n is a n te ’t a k a le m in in b ü t ü n g ü cüyle T ü r k i y e ’yi s a v u n a n y a z a r ı n y u r d u m u z a
k a r ş ı d u y d u ğ u ilgi ve sevgi gitgide a r ttı. H a s ta y a ta ğ ın d a , ö lü m ü n d e n b ir s ü r e önce, T ü r k i y e ’yi s a v u n a n giriş im lerini s ü r d ü r e c e ğ i y o lu n d a b a ş lıca izleyicisi sayıla n C lau d e F a r r e r e (1876 - 1957) e a n t içirm es i g e r ç e k te n a n ıl m a y a d e ğ er.
Bildirisi ve Sanatı
P i e r r e L o ti h e m e n h e m e n b ü t ü n y a p ıt l a r ı n da k e n d i y a ş a m ın ı dile g eti rir, değişik çerçeve ler iç inde d ö n ü ş ü k b i r ö z y aş am ö y k ü s ü s u n a r . Az o k u d u ğ u n d a n p e k e tk i a lt ı n d a k a lm a m ı ş , ki şisel ve özgün b i r r o m a n y a r a t m ı ş t ı r . Kişiselli ğiyle C h a t e a u b r i a n d ’a, B e r n a r d i n de S a i n t * P i e r r e ’e, R o u s s e a u ’ya u z a n a n çizgi ü s t ü n d e y e r alır. X IX . y ü z y ıl so n la r ın d a F r a n s ı z ro m a n ı n d a g ö rü len d ış tan içe d ö nüşü de çok iyi y a n s ıtır. G ünces ini r o m a n l a ş t ır m a s ı d ışın d a, u z ak ü lk e l e r d e n taze b i r h a v a g e ti r e r e k k u r u k a lıp la r ı k a n ık s a m ı ş , alışılagelm iş b içim le re d o y m u ş olan o k u r a yeni ve g ü r k a y n a k l a r s u n a r , o n u y a ş a d ı ğı d ü n y a d a n ç e k ip ç ı k a r a r a k u z a k l a r a , ya d ellere g ö t ü r ü r . T o p lu m s a l ç e v r e y e eğil im , b e ğ en i ve g e r e k s in m e le r in e u y g u n d ü ş e n b i r b ild iri y ö n e l tir. Böylece en az otuz yıl en çok t u t u l a n y a z a r l a r a r a s ı n d a y e r alır.
Bir t ü r r o m a n t i k d u y a r lı k l a b e slen e n ve b a k ış lar ın ın ö n ü n d e n a k ıp giden g ö r ü n t ü le r i de gön l ü n d e d a lg a la n a n d ü ş le r i de a y n ı akıcı, y u m u şak, y alı n a n la tım la dile g e ti r e n Loti, çok az sa yıda öğ ed en olu şan b ir o lav ö rg ü s ü İçinde aslın da h e p ay n ı k o n u y u işlem iştir. B ir b ir in i çılgınca se ve n, a m a b i r g ü n k o p a r c a s m a b i r b ir i n d e n ay r ı lm a k z o r u n d a k a la n s e v g ili lerin y arın s ız aşk l a r ı d ı r b u . Söz k o n u s u y ü z ey s el çerçev e, y a za r ı n y a ş a m sık ın tıs ın d a n , a k ıp giden, h e r şeyi de k e n d is iy le b ir lik te s ü r ü k l e y e n «zaman» k a r ş ıs ın d ak i ted irg in liğ in d en , b u n a lt ı s ı n d a n , h a y a l k ırık l ık l a r ın d a n , ölüm k o r k u s u n d a n ö r ü l ü d e r in b i r te m e le y a s la n ır . Aile d in i ol an P r o t e s t a n l ı k ta n gitgide u z a k la ş ıp k o p a r a k e sn e k b i r k a m u t a n rı
-c ılık ta k a r a r k ıla n ve d ü ş l e r in d e k i -c e n n e ti y e r y ü z ü n d e a r a m a y a k a lk ış a n L o ti’nin r o m a n l a r ı n da sü rek li b i r kaçışın değiş ik g ö r ü n ü m le r e b ü r ü n e n ö y k ü s ü n ü izleriz. Bu y a p ıt l a r d a , t u t k u n u n , c o ş k u n u n tad ı yi ti k kişi ve nesnele re k a rş ı d u y u l a n özlemin acısıyle b u r u k l a ş ır . Z a m a n ı n ki şileri de n e sn e le ri de ke mirişi, t ü m d eğ iş im lere y ö n v e r e n bu değiş mez yazgı y ıld ırm az yi ne de y a za rı, onu ye ni y en i y a ş a m l a r a , t ö relere , ü l k e l e r e y ö n e ltir Doğada o ld u ğ u gibi ü l k e l e rd e de değişmezliği a r a r Loti, b u n d a n ö t ü r ü de b i r t a k ım t u tu c u g ö rü şle re sa p lan d ığ ı olur. A m a v a r dığı so n u ç h e p a y n ı d ı r : G elip geçicilik o r t a k yazgı, ö lü m değiş mez y a s a d ır. Dış d ü n y a n ı n de ğ işken g ö r ü n t ü le r i n i de, r u h u n d a k i k ı p ır t ı la r ı da olanca d u y a r lı ğ ı y le izler Loti, t ü m içtenli ğiyle y a zıy a d ö n ü ş t ü r ü r . S o n s u zlu k ve değişmezlik su s u zlu ğ u y le gelip geçici izle n im lerin i b e ti m le m ey e , e v r e n s e l k a s ı r g a d a n b i r k a ç k a lın tı olsun k u r t a r m a y a çalışır. Bu y o ld an d i r e n i r ölüme ka rşı .
Bize Düşen Görev
R u h s a l b i r tit r e ş i m e g i r e r v a r lı k l a r l a , k işi lerle, n e s n e le r le ; coşk u dol u atıl ış la rla do ğa yı da, y a ş a m ı da olan ca renk liliği ve genişli ğiyle k u c a k l a m a k ister. G ö zy aş ları ve s e vgile riyle , d u y g u ve d u y u l a r ı y l e ö z y a ş a m ın d a n e s in tiler a k t a r m a k i s t e r k e n d i v arlığ ın ın s ı n ı r la r ı ötesine, s ü r e y le y a rış a g irer. B ü t ü n b i r y aşam d e n e y in in ü r ü n ü o lan b u içerik yalın , k e n d in e özgü b i r a n l a tım la d e s tek len ir. S ö zcü k y inelem ele ri, be n ze ti fiil lerinin sıklığı öznel k a y n a k lı izlenim s ıfa t la r ı n ı n b o llu ğ u y le d ik k a ti ç ek en bu a n la t ım d u y gu sal ve d u y u s a l b i r b o y u t e k le r yazın diline. Özellikle denizleri, r e n k le r i, ış ık la rı, y a n s ı m a l a rı, b i r a n lı k d u y u ş l a r ı u s ta lık la a k t a r a n bu be- tim lem e çi ve izlenim ci a n la t ım y a z a r ın y a şa m s e r ü v e n in i b ü t ü n y o ğ u n lu ğ u y le o k u r a d u y u r a n , se zdiren b i r şiire d ö n ü ş ü r v e r yer.
K ısaca a n ıla n bu özellik ler P i e r r e L o ti ’nin bild irisiyle bu b i ld i r i n in a k t a r ı m aracı olan s a n a t ın ı b e li r l e m e k t e d ir . H e m en ekle m el iy iz ki, y a z arın gü nc es i de, m e k t u p l a r ı da h e n ü z gereğ in ce d e ğ er len d ir ilm iş sa yılm az. A y rıc a y a p ıs al eleş tirin in g ü r ışığı L o ti’n in y a r a t tı ğ ı e y r e n e b u g ü ne d e k b ir t ü r l ü yö n e lt ilm e m iştir. G önü l i s t e r ki, y akın b i r ge le ce k te t ü m ü k a p s a y a n , en ince a y r ın t ı la r a k a d a r inebilen yapıs al b i r y a k la ş ım la y a z a r ın eksiksiz b ir d e n k le m i o r t a y a k o n u l su n. B u n u y a p m a k da s a n ır ım h e r k e s t e n önce T ü r k a r a ş t ı r ıc ı la r ı n a d ü ş e n b i r g ö re v d ir .
(1) C lau d e F a r r è r e ’in sozü. Bkz. Loti, Parla, F l a m m a r io n , 19.30.
(2) A. T h ib a u d e t . H istoire de l a l i t t é r a t u r e f r a n çaise, P a r is , Stock, 1936, s. 424.
Mşıseı arşivlerde ıstanouı ueııegı Taha Toros Arşivi
