KÂNUNİ'NİN BÂLÎ BEĞ'E GÖNDERDİĞİ HATT-I HUMÂYÛN KEMÂL EDÎB KÜRKÇÜOĞLU
Bu yazı ile ilim âlemine arzetmek istediğimiz vesîka: İkinci. Bâye-zîd'e dâmâd olan, Bosna ve Rumeli Beğlerbeğiliklerinde bulunan Yahya Paşa'nın oğlu Bâli 1 Beğ'e Kanuni Sultân Süleyman'ın göndermiş olduğu Hatt-i Humâyün'dur2 ve muhatabının tûğ vesaire niyâziyle
Pâd-şâh'a yollamış bulunduğu arîzaya cevâbıdır. Vesikanın elimizde iki kopyası vardır:
A — Ankara Üniversitesi Genel Sekreteri muhterem Fevzi B a 1 i Beğ'deki3 suret4,
B — Fakültemiz Kütübhânesinde "Rahmetli İsmâîl Sâib Sencer yazmaları,, arasında 1/2555 numarada kayıdlı risaledeki suret5.
Suretler arasındaki farklar metne âid ayak notlarında gösterilmiştir. Daha başka kopyalarının bulunması melhuz olan bu mühim metni, bu mevzu' üzerinde çalışacak ilm adamlarına sırf bir kolaylık olsun diye, neşrediyoruz.
Sicill-i Osmânî, bil'âhare "Paşa,, olan ve bu itibârla
niyaz-nâme-sindeki muradına erdiği anlaşılan Bâli Beğ'in "932 (1525-6) senesinde irtihâl eylemiş,, bulunduğunu kaydediyor 6.
1 Ma'nâ i'tibariyle Farsça bal "kanad,, a mensûbiyyet ifâde eden bu kelimeyi
öz adının H a m z a olması, kendisine H a m z a B a l ı denmesi dolayısiyle Türkçe «velî: ermiş» demek olan «Balı» suretinde okumak mümkindir. Ancak, Küh-ül-Ahbûr-da CA1 i ; « . . . kezalik çarhaciter ser-dân himmeti Beğ...» dediğinden ( Bkz. mezkûr eser, Fakültemiz nüshası, İsmâîl Sâib Sencer kitapları, 1/1783, 13 b) seci' alâkasiy'le kelimeyi birinci ma'nâya göre okumayı tercih ediyoruz.
2 A'da : "Hatt-ı Hümâyûn,, , B'de : "Emr-i Şerif,, denilmektedir, ki burada her ikisi ayni mahiyettedir.
3 Soyadlarından da anlaşılacağı üzere Genel Sekreterimiz, Y a h y a Paşa Zade B â l i Beğ'in ahfâdındandır.
4 Muhterem Fevzi B a l i Beğ'in verdikleri malûmata nazaran Hatt-i Humâyün'un
aslı, İkinci Sultân cAbdülhamid zamanında Saray'a takdim olunmuştur. O sırada çok
güzel bir rikca ile çıkarılan suretini neşrimize esâs tuttuk. Müstensihi ve (takriben 50
yıl evvele âid) istinsah târihi belli değildir.
5 Yaprak : 2 a — 4 a.
Ebcâdı : 18,5 X 12 sm.
Yazısı :
Müstensihi '• "Nâkili kaydiyle,, M. İ z z e t (?) İstinsah târihi : Meçhuldür.
6 C. II, s. 4: B â l i Paşa (Koca) — Y a h y a Paşa'nın büyük mahdumudur. Pe deri sayesinde cilm ü fürûset öğrenüb senelerce Semendre (Macarcası : Szendrö, Sırp-ç a s ı : Smendreoo) Beği olmuştur. 926 (da) ( 1 5 1 9 - 2 0 de) zamîmeten Belgrad Muhafızı
226 KEMÂL EDÎB KÜRKÇÜOĞLU
Halbuki Hatt-i Humâyûn 938 (1532)7 târihini taşımaktadır. Bu zâtın
gayret ve fa'âliyyetlerinden bahseden Osmanlı Tarihi'nde8, kronoloji
bakımından bazı gölgeli kısımlar bulunmakla beraber, mevcûd mâ'lû-mat, B a l ı Beğ'in 932 de (1525-26 da) değil, 938 den (1532 den), yani: birçok yaladıklarda bulunduktan, en nihayet Paşalık payesini ihraz ettikten sonra vefat ettiğini gösteriyor 9.
Vesikanın bir mühim noktası da "on sekiz pare kalca feth
eyleme,,-nin, "Tersaneye otuz bin kızak gönderme,, eyleme,,-nin, "altmış bin baş yolla ma,, nın bile "tûğ-i vezâret,, elde etmeğe yetmediğini, bunun "kolay alınır, verilir,, bir nesne olmadığını, nizâmın ne kadar üstün tutuldu ğunu tebarüz ettirmesidir.
Metinden anlaşılan diğer bir cihet de ihtişam devrinde askerî kuv vet ve kudretin muhassalası ve sosyal fâikıyyetin tabiî neticesi olan muzafferiyyet ve muvaffakıyyette adalet ve şefkat hissinin, reayaya riâyet düşüncesinin, alınacak topraklara akın etmeden evvel oralarda yaşıyanların kalblerini kazanmak gayesinin ne büyük payı bulundu ğudur. İmparatorluk ordularının niçin muvaffak olduğunu anlıyanlar, târih boyunca birçok istilâların neden cakâmete uğradığıdı iyi
kavrarlar.
oldu. Bir iki sene sonra Bosna Beğlerbeğisi olarak lüzumuna mebni az vakitde yine Belgrad Muhâfızı olmuşdur. 932 ( 1525 - 6 ) senesinde irtihâl eylemiştir. Gazi ve gayur ve sâdık idi. Mahdumu D e r v i ş Beğ Segedin Beği olup 957 (1550) salinde fevtolmuştur.
CA 1 i 'nin Künh-al-Ahbâr'ında Bâli Beğ'in vefat târihi kayıtlı olmamakla beraber
938 den sonra sağ bulunduğunu te'yîd eder mâhiyette ve yararlıklarını gösterecek şe kilde etraflı ma'lûmât vardır. Bkz. 1. nottaki nüsha, 5 a, 11 b, 12 b, 13 a, 14 a, 14 b.
Tafsilât için şu eserlere de başvurulabilir: P e ç e v î, K a r a ç e l e b i z â d e, L û t f i P a ş a , F e r d î tarihleriyle M ü a ş e â t - i F e r î du n, D â s it â n - i S e f e r-i Belgrad.
Saray Bosna'da Bâli Beğ adına bugün <Bali Begovitza» isimli bir mahallenin mev cûd olduğunu muhterem Prof. Tayyib O k i ç 'ten duydum.
İstanbul'da Kadırga'da «Bâli Beğ Yokuşu», adını bu zâttan almıştır.
7 A'da : yalınız 938 (1532), B'de Şa'bân 938 (mart 1532).
8 İsmail Hakkı U z u n ç a r ş ı 1 ı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 299, 300, 311, 312,
314, 461, 484.
9 Kuyûdât-i Vakfiyye'de doğrudan doğruya bu zâta dâir bir vesikaya
rastlıya-madık. Üsküb'de bulunduğu mahalleye alem olan Cami' ile İstanbul'daki vakflar Yahya Paşa adınadır. Vesikamızda bahsi geçen mevkufâtın Bâli Beğ tarafından babasının vakflarına ilâve edilmiş olması da mümkindir. Biyografileri üzerinde ayrıca duracağız.
CENNET-MEKÂN SULTÂN SÜLEYMÂN HAZRETLERİNİN GÂZÎ YAHYÂ PAŞÂ ZÂDE GÂZÎ BÂLÎ BEGE GÖNDERMİŞ OLDUĞU
HATT-I HUMÂYUN SURETİ
İftihar ul-havâşş il-mukarrebln mu'temid ül-mülûki va-'s-şalâtin2
katil ül-kefereti va-'l-müşrikîn Lâlâ-i3 (zî) ictibârum4 Gâzî Bâlî Bege5
Tevkîc-i refîc-i humâyunum6 vâşil olıcak maclüm ola ki
tarafınuz-dan irsal olman mektub7 vuşul bulub kirâ et olundukdan sonra8
mefhümı 9 maclümumuz olmışdur On sekiz pare kaica feth itmişsün10
Otuz bin kızak Tersâne-i11 câmireme gönderüb altmış12 bin baş
gön-dermişsün Berhordâr olasun İki Cihanda yüzün ağ1 3 etmegüm sana
halâl14 olsun Bir l5 tuğ recâ eylemişsün Ya Ğâzî Bâlî Beg dahal 6 bir
tüğ zamanı degüldür Gerçi1 7 sen bize bu hidmeti18 ve eyüligi19 eyledün
Ben20 dahi senüri eyüligüh mukabelesinde size üç eyülik eyledük21
Biri budur ki size Emir ül-Mü'minln hitâbetiyle22 hitâb eyledük İkinci
si budur ki sana hücat-i fâhire gönderdük Üçincisi23 Hazret-i ResOl-i
Ekrem şall-Allâhu caleyhi ve sellem Efendimüzüh24 tüğın2 5 virdük Seni
bu üç nesne2 6 ile taczîm ü tekrîm eyledük27 Bunlarun üzerine aşla bir
ihsan olmaz İmdi sen dahi bu eyüliklerün şükrini yirine getürmege sacy 1 B'de başlık şöyledir:' Gâzi Sultân Süleyman Hazretleri taraflarından Gazi Bâlî Beg Hazretlerine gönderilen Emr-i Şerif suretidir.
2 B'de fazla olarok : melikü-'l-^uzâti-'I-mucâhidin 3 B'de : Ialei (?) -4 B'de: (?) 5 B'de': Beg 6 B'de : hümâyûn 7 B'de: mektubunuz 8 B'de : olundukda 9 B'de : mefhûm 1 0 B'de : eylemişsün 11 B'tie : ve altmış 12 B'de : tershâne — 1 3 B'de: ak
1 4 B'de: «etmegüm halâl» yoktur. 1 5 B'de : Ve bir
1 6 B'de : dahi (= daha) 1 7 B'de : Egerçi
1 8B ' d e : hidraet (?) .
1 9 B'de : eyülük (?) 2 0 «Biz», olacak
21 B'de «Biz eyledük» yoktur. 2 2 B'de: hitâbiyle (daha doğru)
23 B'de fazla olarak: budur ki (A'da eksiktir) 2 4 B'de : Hazretlerinün
25 B'de : tüğ-i pür-fürüğın 26 B'de: şey'
228 KEMÂL EDÎB KÜRKÇÜOĞLU
eyleyesün ve her işi Allahdan bilesün ve zinhar2 8 nefsüne29 gurür
getürmeyesün Kendü kılıncum ile bu kader memleket feth eyledüm dimeyesün Memleket30 Allâhundur Saniyen Hazret-i Peyğamberündür
Sâlisen emr-i Hakk ile bir Halîfenündür31 ve3 2 Beg olmak iki keffelü bir
terâzüdur Bir keffesi Cennet3 3 bir keffesi Cehennemdür Şunlardan3 4 ola
gör ki gözleri uyur ise kalbleri uyanukdur Cümlenün ser-çeşmesi
cadldir Anı ide-gör ki bir günün 'ibadete sayulur35 Hakk sübhânehü
ve tacâlâ3 6 cümlemüzi câdil3 7 kullarından eyleye Sercasker ve Beglik38
hasebiyle hükmün yüridügi yirlerde3 9 olan zulm ü4 0 tacaddlden Rüz-i
nahşerde bize citâb olur ise senün dâmenüne4 1 yapışam Ola ki4 2 ol
günde şermsâr olmayub yakanı4 3 selâmet44 ile alasun ve bir âdemi45
hidmete kullanmak murâd idinürsen zinhar zâhir-i hâline ictimâd
eyle-meyesün46 Çok kimesneler var4 7 ki elinde furşat olmaduğı vakit4 8
salâh yüzini gösterirler Eline furşat girdüği vakitde Nemrüd49 olur
Velhâşil âdemleri tecribe ile5 0 kanâcat itmeyüb51 behemehal
aldanma-yasun5 2 Göz kulak dutasun Kaçan Begier ve vekiller eyü âdem olsa53 2 8 B'de: sakın
2 9 B'de: nefsine (?) — 30 B'de : Memleket Cenâb-i
3 1 B'de: biz Halifesinündür (daha doğru).
32 B'de : ve bu niyyet belki (veya : bil ki — (?) 3 3 B'de : Cennetdür ve
3 4 B'de: şunlarda (?) 3 5 B'de: sayılmışdur (?)
3 6 B'de : Hakk Hazretleri 37 B'de :
3 8 B'de " . . . eyleye,, den sonra fazla olarak: "Ve ol güni hâtirden çıkarmayasun
Gökden kar yağar gibi (?) Acmâ!ümüz yağduğı güni fikir idesün ki senün Sar-C
as-kerliğün ,,
3 9 B'de: " . . . hükmün yürüdüği yirlerde,, yerine: "hükümet yürüdi bizlerde,,(?) 4 0 B'de: ü (,) yok (?) .
4 1 B'de: damenine (?) —
4 2 B'de: " yapışam Ola ki,, yerine: " . . . yapışuram Bolay ki,,. "Bolay ki,, kelimesinin kullanılması Dil Tarihi bakımından dikkate şayandır. 4 3 B'de : damenün
4 4 B'de; sühület 4 5 B'de : âdemüni 4 6 B'de : itmeyesün
4 7 B'de: "Çok kimesneler,, yerine: "Nitekim Hazret-i cUmer raziya-'llâhu canh Sacd Rabic ibnu Ziyâdun hâline aldanub (?) Andan cibret alasun Hakka kimseler vardur „ .
4 8 B'de: zamanda
4 9 B'de " . . s a l â h . . . olur,, yerine: "zâhidlik şalâhat (?) yüzin gösterüb eline furşat girdükde mağrur,,
5 0 B'de "Velhâşil . .. ile,, yerine: "O asıl olanları teeribe idesün Ve bir tec ribe ile „
5 1 B'de : olmayub (?)
5 2 B'de : aldanmamağa sacy idesün Muttaşil 5 3 B'de: Beglerün vekilleri eyü âdemler ise
racâyânun hakki hâli eyü olur5 4 Ra'âyâ5 5 Beglerün çerâğı gibidür her
kimün dikilür hâti 56 yaman olur ve ba°zi kimseler vardur ki gündüz şa'im gice kâ'imlerdür57 Amma büt-perestlerdür Şunlardur5 8 ki mâle
mahab-bet idenlerdür Halki mâl sevmekden özge azdurıcı nesne olmaz59 İmdi
sen dahi fâni olan şey'e meyi ü mahabbet eylemeyesün Ni'meti60 câmme-i cibâdullâh üzerine mebzul idesün Kerem elin açasun6 1 Hased üzere
olmakdanı be-ğâyet ihtiraz idesün Nişâbımuz62 mahşüli harcimüze63
vefa itmez deyü bî-huzür olmayasun İhtiyâç ü6 4 zaruret vâkic olur ise
buraya6 5 bildürtsün Mevcüd66 bulunan hazîneden6 7 sana üç dört yüz
kise harçlık virmege68 caczüm yokdur Feth olman6 9 kalcalerün emval ü
erzaklarını70 Beyt-ül-mâl-i müslimîn içün ahz ü kabz eylemeyesün Zin
har rizâ-yi hümâyûnum yokdur Beyt-ül-mâl71 içün bir mikdârını72 alub
bakîsin cAsker-i İslama tevzîc idesün cAsker-i tslâmun hakkidür ve caskere ricâyet eyleyesün73 İhtiyarlarını74 baba bilesün Daha aşağılarını
kardeş bilesün Daha aşağıların75 oğul bilesün Oğullaruna76 merhamet
ve şefekat 77 idesün Karındaşlaruna 78 ikram eyleyesün 79 Babalaruna
taczîm ü tekrîm eyleyesün80 cAsker-i İslama bir vech ile muzâyeka
çek-dürmeyesünVe ol diyarlarda mütemekkin olan cibâdullâh fukarasın
gözle-54 B'de : ra'ayanüS dahi hisabı eyüdür 5 5 B'de: Ve racSyâ
56 B'de s çerâğlan gibi dür Her kimün çerâğı dikilür hisâb 5 7 B'de: ve giceai kâyimdür
5 8 B'de Ve anlar şunlardur
59 B'de : Halki mâl sevmekden insana azudıcı olmaz 6 0 B'de: Ni'metün
6 1 B'de : "Kerem-üllâhı (?) güşâde idesün
62 B'de : "Hased . . . Nişâbımuz,, yerine; ' H a s e d üzere olmadan be-ğâyet ihtiraz üzere olasun Manşibinüz,,
6 3 B'de: harcüme 6 4 B'de: "İhtiyâc ü„ yok. 6 5 B'de: bu taraf e 66 B'de : "Mevcüd,, yok 6 7 B'de: hazineden diriğ olmaz
6 8 B'de : göndermeğe 6 9 B'de: Ve feth olan 7 0 B'de : erzakları (?)
71 B'de : Beyt-ül-mâli-i müslimin
7 2 B'de "bir mikdârını,, y e r i n e ! " ?
73 B'de : cAsker-i İslama bir hoş ri'âyet idesün
74 B'de: İhtiyarların
75 B'de: Dahi ( = Daha) aşağaların — karındaş bilesün Dahi aşağa-ların —
76 B'de : Oğullarına (?) 77 B'de : şefekat ü merhamet 7 8 B'de : Karındaşlarına (?) -7 9 B'de : idesün
230 KEMÂL EDÎB KÜRKÇÜOĞLU
yesün Şadekaye muhtaç bulınanlarun81 Beyt-ül-mâl-i müslimînden
kisvetle-rin ve harelekisvetle-rin ve zahirelekisvetle-rin82 göresün Fukara Hakk tacâlânun kulıdur83
Beyt-ül-mâl-i müslimîn cibâdullâhun hakkidür ve sâdât-i kiramdan
mü-temmekkin olmış var ise ism ü resmi84 ile Asitâneme carz idüb
bildire-sün Mîrî tarafinden vazife85 taryîn olınub Evlâd-i Resule bir vech ile
muzâyeka çekdirmeyesün ve racâyâ fukarasına ester ve süri şâf86
zahirelerinden mâcadâ yarım akçe teklif ve rencide olınduğına katcâ
rizâm87 yokdur ki bizüm racâyâmuzun râhat-i hâlini küffârun racâyâsı
görüb reşk eylesünler Meyi ü mahabbetleri bizüm cânibimüze olsun ve kidvet-ül-kuzati va-'l-mekârim88 macdin- ül-fazli va'1-kelâm mevlânâ
Mustafâ Efendiyi Ordu8 9 Kâzîsi naşb idüb gönderdüm90 Vardukda
kemâl-i mertebe şerc-i şerife itâcat ve inkiyad91 idesün Nucüm ul-culemâ'i
mascümun muktezâsınca92 hâtir-i câtirin9 3 rencide eylemeden be-ğâyet
ihtiraz idesün Zîrâ culemâ vâriş-i enbiyâdur94 ve ba'zi kura vakf95
murâd eylemişsün Va-'llâhi-'l-cazîm feth olman kurâlarun cümlesin vakf
bağlarsan makbülümdür96 Vakfi murâd olınan9 7 kurâlarun9 8 müfredat
defterlerini gönder9 9 ve senden sonra nesl-i coşmâniyye evlâdından100
gelen pâdşâhlar ve vüzerâ-yi cizâm ve mîr-i mîrân ve mîr-i liva 101 ve
kuzât ve bil-cümle ehl-i islâmdan102 her kim ki senün evlâduna ricâyet
8 1 B'de : olanlarun
8 2 B'de : kisvetlerini've harçlıklarını ve zahirelerini
83 B'de : makbul kullarıdur Fakirlik - belâsın (?) ( belasına ) şabr
iderler.
8 4 B'de : ism (ü) resmleri
8 5 B'de : vazifeleri
8 6 B'de :
8 7 B'de : rizâ-yi şerifüm
8 8 B'de : ve-'I-mekârim ( d o ğ r u s u b u d u r )
8 9 B'de : Efendi Ordu-yi (Humâyûn)
9 0 B'de : gönderilmişdür
9 1 B'de fazla olarak : üzere (?)
9 2 B'de : ( ? )
93 B'de : hâtir-i câtirlerin
9 4 B'de : Zîrâ 'ulemâ vereşe-i Seyyid-ül-Enâmdur. Meşhur olan Hadiş-i Şerif
« al-cUlamâ'u varaşatu ' şeklinde olduğuna göre « vâris »
yerine « verese » demek şartiyle A'daki daha doğrudur.
9 5 B'de : vakf eylemek ( daha doğru )
9 6 B'de : Vallhi'l-Cazim cümle feth eyledügün ( metinde : eylediğin kura
ahâlisin (metinde : ahâlisinin - vakfe bağlarsan makbülımüzdür.
9 7 B'de : Murâd olan
9 8 B'de : kuraları
9 9 B'de : huzurumuza gönderesün
1 0 0 B'de : «ve senden . . . evlâdından» yerine : «ve genden sonra evlâduna (metinde :
evlâdına- ricâyet olmak için hükm-i humâyûnum recâ eylemişsün Sana ve senün
evlâduna (metinde evlâdına - huşüşı başum üzerinedür. Benden sonra
nesl-i cOsmâniyye evlâdından ( m e t i n d e : evlâdında) (Bu kısım A'da, eksiktir).
1 0 1 B ' d e : fazla o l a r a k : ve mevâli-i cizâm
eylemeye lacnet-ullâhi caleyhim ecmacîn üzere1 0 3 olsun Rüz-i Mahşerde
dacvâcısı 104 olub husûmet iderüm İmdi ya Gazi Bâlî Beg sen dahi etek1 0 5
der-miyân idüb dîn-i mübîn uğurına ve umür-i saltanete1 0 6 bezl-i
mak-dür1 0 7 sarf idesün Yigidün bahâdirlerün108 saklayasun Atun yüğrügin
besleyesün ve kılıcun109 hifzedesün Kerem babın güşâd eyleyesün110
Nicme-'l-mevlâ ve nicme-'n-naşlr zikrini tekrardan111 hâli olmayub zahir
erenlerün. batin erenlerün112 himmetlerini yoldaş kılub udcû rabbakum
tazarrucan ve hufya113 âyetin boynuna1 1 4 hama'il idüb1 1 5 ve benüm
hayr-i ducâm1 1 6 mülâhza eyleyüb Hakk sübhânehü ve tacâlâ uğurun
açuk eyleye ve1 1 7 kılıncun keskin eyleye ve1 1 8 acdâ-i dîn üzerine dâ'imâ cAsker-i İslâm ile seni muzaffer eyleye İki Cihanda yüzün ağ ola1 1 9
Şöyle bilüb bu Emr-i Şerifümle120 câmil olasun Sene: 938121
( s a l t a n e t ü m e — olacak) 103 B'de : üzerine 104 B'de : dacvâcı 1 0 5 B ' d e : dâmenün 1 0 6 B'de: saltanâtüm 1 0 7 B'de:
1 0 8 B'de : yiğidin bahâdirin
-1 0 9 B ' d e : Kılıcun keskinin (Metinde olmakla beraber tashih edilmek şartiyle daha doğru)
110 B'de s ebvâbın güşâde idesün
1 1 1 B ' d e : zikrini (metinde : tekrar be-tekrâr hılmakdan 1 1 2 B ' d e : her iki erenlerin kelimesi suretinde yazılmıştır. 1 1 3 B ' d e : ( ? ) ; A'daki doğrudur. VII. sûre, 55. âyet.
114 B'de : 1 1 5 B'de : salub
1 1 6 B'de ve benüm hayr-i ducâya iştiyâkum olduğını 1 1 7 B'de : «ve» yok
1 1 8 B ' d e : «ve» yok 1 1 9 B'de : ak olsun
1 2 0 B'de : Şöyle bilesün Bu Emr-i Şerif ile 1 2 1 B ' d e :
A'da yalınız «sene: 938» kaydı bulunduğuna nazaran B'nin bu kısmı, zaman tayini için şübhesiz daha uygundur.
