Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt3, Sayı 2, 2000
MANDiBULAR REZORPSİYONUN YAŞ VE DİŞSİZLİK SÜRESİ iLE
İLİŞKİSİNiN ARAŞTIRILMASI
*Dr. Rüştü GEDiK **Dr. Defne YALÇIN ÖZET
Bu çalışma 20 erkek, 32 kadın olmak üzere 52 dişsiz hastanın panoramik radyografiler üzerinde yapıldı. Hastalarm dişsizlik süreleriyle mandibular rezorpsiyon arasındaki ilişki araştırıldı. Yapılan ölçümler sonucu dişsizlik süresinin artışıyla mandibular rezorpsiyon artmıştır. Yaş, cinsiyet ile mandibular rezorpsiyon arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Aynca her hastanm sağ ve sol taraf rezorpsiyon miktarı arasında anlamlı bir farklılık saptanmamıştır.
Anahtar kelimeler: Panoramik radyograf, Alveolar kemik rezorpsiyonu.
**Dr. Nevin TUFAN
*** Yrd. Doç. Dr. Ziynet ÇINAR SUMMARY:
This study had performed on the panoramic radiographies of 52 edentulous patients, 20 of them were men and others were women. The purpose of this study was to find relation between bone resorption and edentulous periods.
As a reason of this, that the bone resorption was increased
with edentulous periods, but no serious relation between bone resorption olds and sexs had been found. Besides that no important differences amount of bone resorption between lelt and right side had been found.
Key Words: Panoramic radiography, alveolar bone
re-sorption.
GiRiŞ
Dişsiz hastalarda alveolar kemik rezorpsiyonu protezin tutuculuğunu, stabilizasyonunu, desteğini ve çiğneme fonksiyonunu etkileyerek özellikle prostodontistlerin sorunlarından biri olarak karşımı-za çıkmaktadır. 1,10,11
Kemik rezorpsiyonu, kemiksel maddenin fiz-yolojik ya da patolojik nedenlerle kaybı olarak ta-nımlanır7 Alveolar kemik rezorpsiyonu sistemik ve
lokal faktörlerin tam anlaşılmayan kombinasyonları olarak karşımıza çıkmaktadır.5,9,10 Sistemik fak-törlerden biri olarak düşünülen osteoporoz; kemik kimyasının kompozisyonunda bir değişiklik olmak sızın iskeletsel kütlenin azalışıdır ve 11 Ca kaybı
veya eksikliği, hormonal eksiklik (östrojen 10 ve androjen azlığı), paratiroid hormonun aşırı sekresyonu9 ve azalmış fiziksel aktivite gibi pek çok etkenlerle oluşur.14,17,20 Bununla beraber dişsiz
hastalardaki mandibular kemik rezorpsiyonu sistemik osteoporoz bulgusu olarak gösterilmiştir.3,9,13 Habet's ve arkadaşları augmentasyon için gönderilen dişsiz hastaların çoğunda sekonder paratyroid hiperfonk-siyonu göstermiştir.9 Dietteki Ca ilavesi diş çekimi
sonrasında alveolar kemik rezorpsiyonunu geciktirebilmektedir.24 Wical ve Swoope yapmış oldukları çalışmada, düşük Ca alımı ile mandibular atrofinin şiddeti arasında anlamlı bir ilişki bulmuştur.9 Alveolar kemik kaybına neden olan lokal faktörler arasında uygun olmayan veya oklüzal disarmoniye sahip tam protezlerin uzun süre kullanımı düşünülmektedir.9
Alveolar kemik rezorpsiyonu, mandibulada * Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Öğretim Üyesi ** Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Araştırma Görevlisi *** Cumhuriyet Üniversitesi Biyoistatistik A.B.D. Öğretim Üyesi
maxillaya oranla 4 kat daha fazla görülmüştür.6,9 Belki de bu durum mandibulanın oklüzal baskılara direncinde daha dar bir saha ve daha elverişsiz şekil göstermesinden kaynaklanmaktadır. 9
Yapılan çalışmalarda, mandibular rezorpsiyon hızının, dişsizliğin erken devrelerinde en fazla ve dişsizlik süresi uzadıkça daha yavaş olarak devam ettiği gösterilmiştir.9,12
Alveolar kemik rezorpsiyonun değerlendiril-mesinde lateral sefa/lometrik radyografi ve panora-mik radyografi teknikleri kullanılır. 9,13,25 CT tekniği amalgam dolgu, kron gibi materyallerin artifakt oluşturması, radyasyon dozunun yüksek ve pahalı bir yöntem olması nedeniyle pek tercih edilmez.1
Çalışmamız ın amacı; panaromik filmler kul-lanarak, rezorpsiyona yaş, cinsiyet ve dişsiz kalma süresinin etkisini, saptamaktır.
MATERYAL ve METOD
Bu araştırma kliniğimize müracaat eden 20 erkek, 32 kadın olmak üzere toplam 52 hasta üze-rinde yapılmıştır.
Hastaların ağızlarında alt ve üst protezleri mevcut iken PM 2002 CC Proline aracılığı ile standart panoramik radyografları alınmıştır. Elde edilen radyografilerde mental foramen, mandibula alt kenarı, ramusun arka kenarı ve kondil başının net olarak görülmesine dikkat edilmiştir.
Hastalar dişsizlik süresi ve yaş kriterleri göz önünde tutularak 4 grup altında toplanmıştır (a, b, c, d). Bireylerin yaş grupları ve dişsizlik sürelerine göre dağılımları Tablo 1 'de gösterilmektedir.
C.Ü. DİŞHEKiMLiGi FAKÜLTESi DERGiSi 2000 GRUP n Yaş Grubu Dişsizlik Süresi
(yıl)
A 12 39-60 0-10 yıl B 15 39-60 10 yıldan fazla C 12 60 üzeri 0-10 yıl D 13 60 üzeri 10 yıldan fazla Tablo 1: Bireylerin yaş grupları ve dişsizlik
sürelerine göre dağılımları.
Mandibular kemikteki rezorpsiyon miktarının tespit edilmesinde Wical ve Swoop23 tarafından
önerilen metod kullanıldı. Bu metodda panoramik radyografilerde, mental foramen alveolar kemik kaybını ölçmede bir referans noktası olarak göste-rilir. Çünkü mandibula alt kenarı ile mental foramen arasındaki ilişki, foramenin yukarısına göre artan yaş ve rezorpsiyonla bir dereceye kadar sabit kalır.
23 Radyografi üzerine yerleştirilen asetat kağıdına
0.5 mm uçlu kalemle mandibular kemiğin alt ve üst hudutları ile mental foramenler çizildi. Her radyografide mental foramenin alt kenarı ile mandibula alt hududu ve aynı taraftaki mandibula üst hududu ile mandibula alt hududu arasındaki mesafeler 0,5 mm aralıklı cetvel ile ölçüldü. Mental foremenin alt kenarı ile mandibula alt hududu atası mesafenin üç katının hesaplanması ile olması ge-reken mandibular yükseklik bulunup mevcut yük-seklikten çıkarılarak rezorpsiyon miktarı tespit edildi (Şekil 1 ).
Şekil 1: Mandibulanın olması gereken kemik yüksekliğinin ölçüm metodu.
Elde edilen veriler SPSS (7.5 ver) programı-na yüklenerek istatistiksel değerlendirmelerde Man-Whitney U testi uygulandı
BULGULAR
Yapılan istatistiksel çalışmaya göre; araştır-maya katılan bireylerdeki mandibular kemik yük-sekliği kaybının gruplara göre dağılımı (Tablo 2) de görülmektedir.
GRUPLAR YAŞ R SAĞ R. SAĞ 39-60 51,91 ±2,11 32,00 ± 2,77 30,08 ±3,99 A 1-10 Yıl 39-60 54,53± 1,13 41,60± 3,06 42,66 ±3.28 B 10 Yıl Üzeri 60 üzeri 71,16± 1,62 33,25± 4,06 34,75± 3,46 C 1-10 Yıl 60 üzeri 66,92 ± 1,52 43,07 ± 4,11 42,00± 4,16 D 10 Yıl üzeri
TABLO 2: Mandibular kemik yüksekliği kaybının gruplara göre dağılımı.
CiLT: 3, SAYI: 2 Bulgulara göre orjinal mandibular kemik yük-sekliğine göre oluşan kemik kaybı en az % 7, en fazla % 59 olarak bulunmuştur.
A ve B grupları arasında sağ ve sol taraf öl-çümleri göz önünde bulundurularak rezorpsiyon miktarları karşılaştırıldığında farklılık önemli bulun-muştur. (P<0.05) Sonuç olarak mandibular kemik kaybı dişsizlik süresine bağlı olarak zamanla art-mıştır. (Tablo 3).
GRUPLAR R. SAÖ R. SOL A 32,00 ± 2,77 30,08 ± 3,99 B 41,60±3,06 42,66 ± 3,28 P= 0,038 P<O,05 P=O,032 P<O,05 Önemli Önemli TABLO 3: A ve B grupları arasındaki sağ ve sol taraf ölçümleri.
C ve D grupIarı arasında sağ ve sol taraf öl-çümleri göz önünde bulundurularak rezorpsiyon miktarları karşılaştırıldığında farklılık önemsiz bu-lunmuştur. (P>0.05) (Tablo 4).
GRUPLAR R. SA(; R.SOL
C 33,25+4,06 34,75:1:3,46
D 43.07:1:4,11 42,00:1:416
P-O,087 P-0.112 P>O,05 p> 0,05
TABLO 4: C ve D grupları arasında ki sağ ve sol taraf ölçümleri.
A ve C grupları arasında sağ ve sol taraf öl-çümleri göz önünde bulundurularak rezorpsiyon miktarları karşılaştırıldığında farklılık önemsiz bu-lunmuştur. (p>0.05) (Tablo 5).
GRUPLAR R. SAG R. SOL
A 32,00:1:2,77 30,08:1:3.99
C 33,25:1:4,06 34,75+3,46
P=O,908 P=O,370 P>O,05 P> 0,05 TABLO 5: A ve C grupları arasındaki
sağ ve sol taraf ölçümleri.
B ve D grupları arasında sağ ve sol taraf öl-çümleri göz önünde bulundurularak rezorpsiyon miktarları karşılaştırıldığında farklılık önemsiz bu-lunmuştur. (p>0,05)( Tablo 6).
GRUPLAR R. SAG R.SOL
C 41,60:1:3,06 42,66:1:3,28
D 43,07:1:4,11 42,00:1:4,16
P=O,628 P=O,927
P>O,05 P> 0,05
83
TABLO 5: A ve C grupları arasındaki sağ ve sol taraf ölçümleri.
C.Ü. DiŞHEKiMLiGi FAKÜLTESi DERGiSi 2000 Her 4 gruptaki sağ ve sol rezorpsiyon miktar-ları arasındaki farklılık istatistiksel açıdan önemsiz bulunmuştur (p>0,05) (Tablo 7) . R SAG R SOL K E K E Grup 1 33,00±3,54 29,00±3,46 32,00±4,58 24,33±8,7 Grup 2 42,00±3,45 40,00±8,02 42,66±4,06 42,66±3,71 Grup3 33,50±4,10 33,00±7,46 34,33±5,01 35,16±5,24 Grup 4 41,40±8,16 44,12±4,78 38,00±7,23 44,50±5,23
TABLO 7: Kadın ve erkek bireylerin sağ ve sol bölgelerine ait rezorpsiyon miktarları değerleri.
Gruplardaki kadın ve erkek bireylerin sağ ve sol bölgelerine ait rezorpsiyon miktarı değerleri in-celendiğinde cinsiyet yönünden farklılık bulunama-mıştır. (p>0,05) (Tablo 7).
TARTIŞMA
Atwood ve Coy, alveolar kemik yüksekliği kaybında cinsiyet faktörünün önem taşımadığını savunmaktadır.6 Altun ve arkadaşları, kadınlarla erkekler arasında vertikal kemik kaybı yönünden istatistiksel olarak önemli bir fark saptamamışlardır.4 Toshihiro Hirai ve arkadaşları, osteoporozün kadınlarda erkeklere göre daha fazla ve sonuçta alveolar kemik kaybının erkeklere oranla kadınlarda daha fazla olduğunu belirtmişlerdir.11 Nordin, osteoporozisin erkek ve kadınlarda farklı hızda oluştuğunu belirtmektedir.15 Tallgren'e göre man-dibular osteopeni postmenapozal kadınlarda şid-detlenmiştir.21 Çalıkkocaoğlu, osteopörözün kesin mekanizması bilinmese de menopoz devresinde hormonal değişikliklere bağlı olarak kemikteki kal-siyum miktarının azalması sonucu yaşlı kadınlarda erkeklere oranla arttığını belirtmektedir.7,8
Qiufei Xie ve arkadaşları, yaşlı dişsiz kadın-larda erkeklere oranla belirgin mandibular kemik yüksekliği azalması tespit etmişlerdir.25
K. Soikkonen ve arkadaşları, osteopeninin mandibular ve alveolar atrofiye etkisini kadınlarda daha anlamlı bulmuştur.19 Yeşil çalışmasında, yaşlı kadınlarda daha fazla rezorpsiyon gözlenmesine karşın bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığını saptamıştır.10
" .
Çalışmamızda kadın ve erkek bireylerin re-zorpsiyon miktarı incelendiğinde cinsiyet yönünden farklılık bulunmamıştır. (P> 0.05)
Karaağaçlıoğlu çalışmasında yaşla birlikte rezorpsiyon miktarının arttığı sonucuna varmıştır.12
Albandar ve arkadaşları, mandibular kemik
CiLT: 3, SAYI: 2 hacmindeki kaybın yaş la doğru orantılı olduğunu saptamıştır.2 Schei ve arkadaşları da yaşla orantılı
bir azalma kaydetmişlerdir.18 Toshihiro Hirai ve ar-kadaşları yaş artışıyla osteoporozün artmasına bağlı olarak alveolar kemik yüksekliğinde azalma tesbit etmişlerdir. 11
Atwood ve Coy yaş ile mandibular kemik yüksekliği kaybı arasında herhangi bir ilişki bulun-madığını ifade etmiştir.6
Altun ve arkadaşları yaş ilerledikçe rezorpsi-yon miktarında artış olduğunu ifade etmişlerdir. 4 Yeşil çalışmasında mandibular kemikteki rezorpsi-yonun yaş ilerledikçe arttığını saptamıştır.10 Yaptı-ğımız çalışmada alveolar kemik kaybı ile yaş ara-sında önemli bir ilişki bulunmamıştır (P>0.05)
Tallgren protez hastaları ile ilgili 25 yıllık de-ğerlendirmesi sonucu mandibuladaki rezorpsiyo-nunun dişsizliği ilk yıllarında daha hızlı olmak üzere dişsizlik süresi ile doğru orantılı olarak arttığınıtesbit etmiştir. 21 Parkinson, yaş faktörüne bakılmaksızın
erkek bireylerde dişsizlik süresine bağlıolarak yaptığı çalışmada dişsizlik süresi artışına bağlı olarak mandibular kemik kaybı yüzdesinde artış tespit etmiştir.16
Yaptığımız çalışmanın sonucunda 39-60 yaş ve 1-10 yıl dişsizlik süresine sahip bireylerde (A grubu) sağ tarafta % 32,00, sol tarafta % 30,08 rezorpsiyon bulunurken, 39-60 yaş ve 10 yıl üzeri dişsizlik süresine sahip bireylerde (B grubu) sağ tarafta % 41,60, sol tarafta % 42, 66 rezorpsiyon mevcuttur. Sonuçlar anlamlı bulunmuştur (P<0.05).
Altun ve arkadaşları sağ ve sol taraftaki re-zorpsiyonun farklı olduğunu tesbit etmişlerdir. 4 Vı-erheller total dişsiz hastalarda sağ ve sol tarafta rezorpsiyonun farklı olduğunu belirtmiştir.22
çalışmamızda, sağ ve sol taraf rezorpsiyon miktarı arasında anlamlı bir farklılık bulunamamıştır (P>0.05).
KAYNAKLAR
1. Akgünlü F, Kansu Ö: Panoramik radyograflarda alve-olar kemik yüksekliğinin saptanması.Ege Diş hekimliği fakültesi Dergisi 1996;17:104-111
2. Albandar JM, Rise J, Abbas DK:Radiographic quanti-tication of alveol ar bone level changes.Acta Odontol. Scand., 1987:45(1 ):55-9
3. Aloia AA. In: Bone 1055 causes, detection and the rapy.NewYork: Alan R. Liss Ine, 1977
4. Altun S, Beydemir K, Erenci ş: Dişsiz bireylerde re-zorpsiyonun simetri,yaş,cinsiyet ve dişsizlik süresine göre de-ğerlendirilmesi.Atatürk Üniv.Diş Hek. Fak. Derg.1995:5(1 ):5963
5. Atwood DA: The problem of reduction of residual ridges, in Winkler S.(ed) : Complete denture prosthodontics,2 nd ed., PSC Publ. CO.,Massachusetts, 1988
6. Atwood DA,Coy WA: Clinical, cephalometric and densitometric study of reduction of residual ridges.J. Prosthet Dent. ,1971 :26(3):280-295
C.Ü. DİŞHEKiMLiGi FAKÜLTESi DERGiSi 2000
7. Çalıkkocaoğlu S:Tam protezler , Cilt 1 ,Doyuran Mat-baası,İstanbul ,1988
8. Çalıkkocaoğlu S: Tam Protezlerde Ölçü, Gençlik Ba-sımevi,istanbul,1976:17-19
9. H. Devlin, Ferguson: Alveolar ridge resorption and mandibular atrophy.A review of the role of local and systemic factors,Br Dent J 1991 ;170: 101
10. Duymuş YZ: Dişsiz hastalarda mandibular kemik yüksekliğinin incelenmesi.Atatürk Üniv. Diş Hek. Fak. Derg. 1998 :8(2) 25-28
11. Toshihiro Hirai, Tsutomu Ishijima, Yoshiko Hashi-kawa, and Toshihiko Yajima: The Journal of Prosthetic Den-tistry 1993: (69) 49-56
12. Karaağaçlıoğlu, L: Dişsiz Ağızlarda Mandibular Ke-mik Yüksekliği Kaybı ve Mandibular Açı Değişimlerinin Yaş ve Dişsizlik Sürelerine Göre Değerlendirilmesi.AÜ Diş. Hek. Fak. Der. 1991: 18 (1,2,3) :173-178
13. Kribbs PJ, Smith DE, Chesnut CH: Oral findings in osteoporosis. Part II: Relationship between residual ridge and alveolar bone resorptian and generalized skeletal osteopenia.J Prosthet Dent. 1983: 50 719-24
14. Massler M: Geriatric nutrition. J. Prosthet Dent. 1979:42 252-4
15. Nordin BEC: Clinical significance and pathogenesis of osteoporozis Brit. Med. J. 1971: 1 571
16. Parkinson CF: Similarities in resorption patterns of maxillary and mandibular ridges J. Prosthet. Dent. 1978:39(6) 598-602
17. Schachtele CF, Rosamond WD, Harlander SK: Diet and aging: Current concerns related to oral health .Gerodontics 1985:1 117-24
18. Schei O.,Waerhaug J.,Loudal A.,Arno A. Alveolar bone loss as related to oral hygiene and age J. Periodontol .1959:30(1) 7-16
19. Soikkonen K, Ainamo A, Xie O: Heigt of the residual ridge and radiographic appearance of bony structure in the jaws of clinically edentulous elderly people, J.Oral Rehabil.1996 Jul;23(7):470-5
20. Spencer H., Lender M. The skeletal system.ln: Rossman I, ed.Clinical geriatrics.2nd ed Philadelphia:JB Lippin-cott Company 1979: 460-76
21. Tallgren A: Continuing reduction of the residual al-vealar ridges in complete denture wearers J. Prosthet Dent. 1972:27 120-32
22. Vierheller PG, Speiser WH, al-Rahmani AF: Measu-ring mandibular vertical bone resorption by radiographic cepha-lometryJ. Prosthet Dent. 1971:26(1) 33-40
23. Wical KE, Swoope CC: Studies of residual ridge re-sorption. Part I. Use of panoramic radiographs for evaluation and classification of mandibular resorption, J.Prosthet. Dent.1974: 32: 7-12,
24. Wical KE,Brussee P Effects of a calcium and vitamin D supplement on alveolar ridge resarptian in inmediate denture patients J. Prosthet Dent.1979:41 (1) 4-11
25. Qiufei Xie, Juhani Wolf and Anja Ainamo:Quantitati-ve assesment of Ainamo:Quantitati-vertical heights of maxillary and mandibular bones in panaromic radiographs of elderly dentate and edentulous subjects. Acta Odontol Scand 1997 Jun; 55(3): 155-161
YAZIŞMA ADRESi: Dr. Rüştü GEDiK
C.Ü. Diş Hekimliği Fakültesi, Oral Diagnoz ve Radyoloji Bilim Dalı 58140 SiVAS Tel: 346-226 15 27 /2751
Fax: 226 17 10
CiLT: 3, SAYI: 2
