ÖZET

ÖZET

Do~u'dan deniz yoluyla gelen ticaret mallar~~ Basra Kö~fezindeki liman ~ehirlerine indirilir ve bu ~ehirlerden di~er Arap ülkelerine ve Osmanl~~ topraklar~~ yoluyla Avrupa ülkelerine da~~t~l~rd~. Bugün Suudi Arabistan'~ n Do~u Vilayetinin önemli petrol merkezlerinden biri olan Katif bu ~ehirlerden biri idi. Daha son zamanlara kadar ticaret ve inci merkezi olarak önemini muhafaza eden Katif bugün güzel bahçeleri ve petrol kuleleri ile dikkati çekmektedir.

Katif ~ehri önemli mevkii itibariyle bir çok taarruzlara u~rad~~ ve 16. asr~ n ba~lar~nda Basra Körfezinde ilk Avrupa imparatorlu~unun temelini atan Portekizlilerin hakimiyeti alt~na girdi. Portekizlilerin Hint Okyanusu ve Basra Körfezini hakimiyetleri alt~ na almalar~na ve buradaki ticaret faaliyetlerini monopolize etmelerine göz yumamayan Kanuni Sultan Süleyman'~ n emriyle M~s~r'da haz~rlanan 70 gemi ve 20,000 _{damdan olu~an} büyük bir Osmanl~~ donanmas~~ Vezir Süleyman Pa~a'n~ n komutas~nda Hint Okyanusuna yelken açm~~~ ve yol üzerinde olan Aden ve Yemen topraklar~n~~ Osmanl~~ Imparatorlu~una ilhak etmi~lerdi. Daha sonra 16. asr~n ortalar~ na do~ru Basra Körfezine Piri Reis komutas~ nda otuz kad~rgal~k bir Osmanl~~

donanmas~~ daha gönderildi. Burada Portekizlilerle yap~lan müteaddid sava~lar s~ras~ nda Portekizlilerin boyunduru~u alt~ nda ezilen yerli halk Katif ~ehrinin anahtar~ n~~ 1550 y~l~ nda Osmanl~lara teslim ettiler.

Gerek Portekizlilerin yönetimi y~llar~nda gerekse Osmanl~~ fethini müteakip ilk y~lda Katif ~ehri ve havalisi halk~na yerli emirlerin ve suba~~lar~n zulmettikleri anla~~lmaktad~r. Bu zulme bir an önce son vermek amac~yla 959 / ~~ 552'de tahriri yap~lan Basra vilayetine Katif bölgesi de dahil edilerek tahriri yap~ld~. Ancak üç y~l sonra Lahsa beylerbeyli~i kuruldu~unda Katif bu beylerbeyli~ine ba~land~.

~stanbul Ba~ bakanl~ k Ar~ivi 282 nolu Tapu Tahrir Defterinin 290-340 sahifelerini kapsayan Katif Livas~'n~ n ba~~nda bulunan kanunname, defterdeki di~er kanunnamelerle birlikte Robert Mantran taraf~ndan i~lenmi~~ bulunmaktad~ r. Ancak livan~ n tahririni kapsayan k~s~ m bölgenin iktisadi ve içtimal tarihi bak~m~ndan büyük bir önemi haizdir. Katif Zahran ve Safha nahiyelerinden mürekkep Katif Livas~'run toplam 57 köyü vard~r. Bu

800 M. MEHDI ~ LHAN

köylerin büyük bir ço~unlu~u Katif nahiyesine ba~l~~ olup Zahran ve Salha nahiyelerine ba~l~~ köylerin say~s~~ çok azd~r. Ayr~ca bu son iki nahiyenin defterden bölge adlar~~ olduklar~~ anla~~lmaktad~r. Bir liman ~ehri olan Katifin surlarla çevrili olup yedi mahallesi bulundu~u anla~~lmaktad~r. Bu mahalleler defterdeki kay~t s~ralar~na göre ~öyledirler: Beni Saban ( 94 hane); Sadat (48 hane); Beni Miirr (124 hane); Matar (255 hane); Yemin (121 hane); Mahalle nezd-i bab-~~ kal'a-i ve da'ire-i Kal'a müteferrika ve bahrani ve gayrihi (354 hane); Mesihan (26 hane). Katif ~ehrindeki mücerredlerin deftere kaydedilmemeleri dikkati çekmektedir. Vergi ferdden ziyade geliri olan bir ki~iden al~nd~~~ndan ve bir ~ehirde i~yerleri ile bu i~-yerlerinde, dükkânlarda ve çar~~larda çal~~an ve sat~~~ yapan ki~iler vergiye tâbi tutuldu~undan evli ile mücerred aras~ nda pek bir fark gözetilmemi~~ olsa gerek. Bi durumda her bir haneye alt~~ ki~inin mensup oldu~unu farzedecek olursak Katif~ehrinin o zamanki yerle~ik nüfusun askerler hariç 6732 oldu~u meydana ç~kar. Köylerden ayn olarak Katif Livas~'na ba~l~~ Tarut, Tennuze, Re's ve Cüneyb ad~nda dört ada kaydedilmi~tir. Tarut adas~nda halk~n daha ziyade inci avc~l~~~~ ve bal~kç~l~kla u~ra~t~~~~ anla~~lmaktad~r.

Bölgedeki Arap kabileleri ve bedevileri hakk~nda kay~d~n ötesinde bilgi verilmemi~tir. Defter sadece `Anâyir taifesi ve bu taifeye ba~l~~ olarak Ehl-i Nikyan taifesi kaydedilmi~tir. Bu taifelerden ilkine ba~l~~ alt~~ ve ikincisine ba~l~~ iki cemaat vard~r. Kay~t s~ras~na göre bu cemaatlar~~ ~öyle s~ralayabiliriz: Al-i Macid; Al-i Abu ad-Dulf; Mubarek; Al-i Tube (veya Teybe); Al-i Manic; Al-i Mufarra'; Al-i Ali; Beni Yezid. Defterin sonundaki nottan bu bedevi kabilelerinin iki binden ziyade hane olduklar~, Katif topraklar~nda ba~~ ve bahçelerinin bulundu~u, Garar denen yerde iki ay kadar pazar kurduklar~~ ve ço~u zaman çölde ya~ad~klar~ndan tahrirlerinin mümkün olmad~~~~ anla~~lmaktad~r. Ayr~ca bu taifeye ait tahmini 20,000 akçe mahsulü olan bir boyahanenin defterde kayd~~ vard~r.

Katif ~ehrinde Padi~ah haslar~~ 149,400 akçe ve Mir-i Liva haslar~~ 53,500 akçedir. Ancak bu gelirler 1122 olan hane adedine göre çok az görünmektedir. Zira 1547 tarihli (TKUM NO. 203) deftere göre gene bir liman ~ehri olan Trablus~am'~n hane adedi 1721 olup Padi~ah haslar~~ 896,440 akçenin üstünde ve Mir-i Liva haslar~~ ise 135,000 akçedir. Bu gelirler hane say~s~na bölündü~ünde Trablus~am'daki Padi~ah ve Mir-i Liva haslanmn Katif inkilerinden bir kaç kat daha fazla oldu~u ortaya ç~kar. Haliç bölgesinin önemli ticaret ve inci merkezlerinden biri olan Kati? in varidat~n~n bu kadar az gösterilmi~~ olmas~~ ancak tahrir defterinin ve bölgenin tarihinin yak~ndan incelenmesi neticesinde ortaya ç~kacakt~r.