Arkonaç (2008) Sosyal Psikolojide İnsanları Anlamak, Deneysel ve Eleştirel Yaklaşımlar, Ankara: Nobel (2)• Sosyal psikoloji bilim midir? Deneysel sosyal psikoloji sosyal psikolojinin bir “bilim” olduğunu söyler

(1)

1. Hafta

Sosyal Psikoloji Nedir? Sosyal Psikolojinin Doğası Nedir? Sosyal Psikolojinin Kökenleri ve Ayrışan Modeller

Geçen yüzyılda sosyal psikoloji alanına damgasını vuran deneysel sosyal psikolojidir. Bir yandan da 20. yüzyılın son çeyreğine doğru eleştirel sosyal psikoloji hızla yaygınlaşmıştır. Bu iki yaklaşım

arasında bir gerilim vardır.

KAYNAK: Sibel A. Arkonaç (2008) Sosyal Psikolojide İnsanları Anlamak, Deneysel ve Eleştirel Yaklaşımlar, Ankara: Nobel

(2)

• Sosyal psikoloji bilim midir?

Deneysel sosyal psikoloji sosyal psikolojinin bir

“bilim” olduğunu söyler. Eleştirel sosyal psikoloji de sosyal psikolojinin bir bilim olduğunu söyler.

Ama deneyselcilerin kastettiği bilim anlayışından farklıdır. Önce bilim nedir sorusu yanıtlanmalıdır.

(3)

Deneysel sosyal psikolojinin kastettiği bilim fizik, kimya, biyoloji gibi doğa bilimlerinde yapılıp

edilenlerdir. Doğa bilimleri bilimsel yöntemi

kullanarak bilgi edinmeye çalışır. Bilimsel yöntem başlığındaki bilim kelimesinin anlamı bilimin,

hipotezleri tümdengelimli yöntemler kullanarak deneysel yürüten versiyonuna işaret eder.

Deneysel sosyal psikoloji teorilerini kurmada ve sınamada bu anlamda bilimsel yöntemler

kullanır.

KAYNAK: Sibel A. Arkonaç (2008) Sosyal Psikolojide İnsanları Anlamak, Deneysel ve

Eleştirel Yaklaşımlar, Ankara:Nobel

(4)

Eleştirel sosyal psikoloji ise bilgiyi edinmede kullanılabilecek yegane yöntemin hipotezleri tümdengelimli bilimsel yöntem olmadığını öne sürer. Deneysel sosyal psikoloji anlayışına

karşıdır. İddialarına göre bu yöntem insanların davranış ve yaşantılarını incelemeye uygun

değildir. Çünkü insan yaşantısı son derece

karmaşık, akıcıdır ve durağan değildir. Bilimsel yöntemde alternatif bir mantık kurmaya

çalışırlar.

(5)

• Sosyal psikoloji ideolojik midir?

İdeoloji buradaki anlamıyla belli bir toplum ya da kültürün inançlarından, değerlerinden ve

pratiklerinden meydana gelen hayat tarzlarıdır, sağduyudur. Bu açıdan ideoloji aslında diğer

sosyal teorisyenlerin kültürden anladığı şeye denk düşmektedir.

(6)

Deneysel sosyal psikoloji, bilimsel yöntemle elde ettiği bilginin ideolojiden etkilenmediğini öne

sürer. Etkilenmeme sebebi hipotezleri

tümdengelimli bilimsel yöntemin kendisidir. Bu yöntem sayesinde ideolojiden bağımsız nesnel bilgiye ulaşılabilmektedir. Sadece olgulara

dayanan ve olguları sınayan bu yöntem sayesinde elde ettiği nesnel bilgi araştırmacının kişisel görüş ve kanaatlerinden değer ve yargılarından,

ideolojiden bağımsızdır.

(7)

Eleştirel sosyal psikoloji buna karşı çıkar.

“psikoloji, sosyal ve siyasi şartlardan sıyrılmış bilim adamları tarafından yönetilen, değer yargısından bağımsız, nötr bir çaba içinde olamaz, değildir. İncelediği bizzat insan ve onun sosyal çabasıdır. Psikologlar da sosyal bağlamda yaşar, birbirinden farklılaşan

menfaat ve karmaşık iktidar dinamiklerinden etkilenir”

(8)

Eleştirel sosyal psikoloji deneysel sosyal

psikolojiyi, güçlü olanın (genelde batılı beyaz Hristiyan erkek olanın, esas kabul edilenlerin) menfaatleri kayıran, böylelikle de gücü az

olanlardan (genelde doğulu olandan, Hristiyan olmayandan, kadından, kültüre, gruba özgü

kabul edilenlerden) istifade eden ve onları baskı altında tutan, ideolojik olarak kendini seçkinler (bilim adamı) grubuna yerleştiren bir pozisyonda görür.

(9)

• Sosyal dünyanın doğası nedir?

Sosyal psikolojinin inceleme nesnesi insanın sosyal dünyasıdır. Deneysel sosyal psikolojiye göre sosyal dünya bir sahnedir. İnsanlar bu

sahnede rol alan kişilerdir. Bu sahne üzerinde

rollerini oynarlar, bazen tek başına oynarlar. Ama mutlaka bir sosyal dünyanın içinde oynarlar.

(10)

Sahnedeki insanlar sahnenin yani sosyal

dünyanın içinde sudaki balık misalidir. Sosyal dünya onların neler yapabileceğini belirler

(balığın yaşamı suya bağlıdır). Sosyal dünyanın akışında insanların kendi özgülükleri bazen

olabilse de, bu dünyanın yapısı o kadar kuvvetli ve temel bir şeydir ki, insanların yapıp ettiklerine kalıcı bir damga vurur.

(11)

Buradaki en önemli nokta, sosyal dünya ile

insanların birbirinden ayrı olmasıdır. Her ikisi de birbirinden ayrı birer varlıktır. Sosyal bir dünya vardır ve insanlar içinde hareket eder. Her

insanın kendi zihninde psikolojik süreçler sürüp giderken zihinlerinin dışında bir sosyal dünya vardır. Bu sosyal dünyanın (kurallar, adetler, sağduyu vb.) sosyal güçleri vardır.

(12)

Bu etkileşim insanların yapıp ettiklerini şekillendirir (sözgelimi tutumlarınızı nasıl sergileyeceğiniz yani davranışınıza nasıl

yansıtacağınız toplumun değerlerine bağlıdır).

Ama bu şekillendirmeni ana merkezi sosyal dünya değil bireyin zihni ve zihninde işleyen süreçlerdir (algı, dikkat, hafıza, düşünce vs.). Dış dünya adı verilen sosyal dünya bu etkileşime ancak biçim vermektedir. İşte bu sebeple insanların psikolojik işleyişleri her yerde aynı zihinsel süreçlerle idare edilir. Ama bu zihinsel süreçlerin sosyal dünya ile etkileşimi, bu süreçlerin sonuçlarına farklı

biçimler görüntüler verir.

(13)

Eleştirel psikolojinin sosyal dünyayı ele alışı ise

tamamen farklıdır. Stainton Rogers çok yerinde bir benzetmeyle anlatır:

“Sosyal dünya sanki müzik yapmak gibidir, müzik ancak insanlar yaptığında ve insanlar yüzünden vardır. Çalınan müziğe ve nasıl çalındığına çok çeşitli şeyler katkıda bulunur. Eldeki müzik aletleri, çalanlar ve söyleyenlerin becerileri, yetenekleri, çalınan parçayı idare edenin olup olmaması, yorum farklılıkları, bütün bunların hepsinin bir etkisi vardır.

Müziğin nerede ve ne zaman icra edildiği fark yaratacaktır. Bazen memnun edilmesi gereken bir dinleyici kitlesi olacaktır hatta bazen de neyin çalınabileceği üzerinde siyasi kısıtlamalar olacaktır.

Ama müzik aletlerini çalanlar olmadıkça ortada müzik olmayacaktır”

KAYNAK: Sibel A. Arkonaç (2008) Sosyal Psikolojide İnsanları Anlamak, Deneysel ve Eleştirel Yaklaşımlar, Ankara:Nobel

(14)

Bu çerçevede sosyal dünya müziğin sürekli

çalınması ve sürekli işitilmesidir. Sosyal dünya birlikte birarada hareket eden insanlar

tarafından sürekli tekrar tekrar oluşturulan bir şeydir. Dolayısıyla sosyal dünya insanın dışında bir şey değildir. İnsanların yaptıkları birşeydir ve tıpkı farklı farklı müzikler ve yorumlar gibi

farklılaşan sosyal dünyalar vardır.

(15)

• ÖZET

• DENEYSEL SOSYAL PSİKOLOJİ

• 1. Sosyal fenomenler, süreçler ve olaylar

hakkında geçerli bilgi edinmenin yegane geçerli yolunun hipotezleri tümdengelimli bilimsel

yöntemi kullanmak olduğunu beyan eder.

• 2. Bu bilginin ideolojilerden bağımsız, ideolojilerin üzerinde, ideolojilere nötr durduğunu iddia eder.

• 3. Sosyal dünyayı, içinde hareket eden tekil bireylerden ayırır ve ayrı görür.

(16)

• ELEŞTİREL SOSYAL PSİKOLOJİ

• 1. Bilgi edinmede hipotezleri tümdengelimli bilimsel yöntemin yegane yol olmadığını,

genelde de en iyi yol olmadığını beyan eder.

• 2. Her türden bilginin-deneysel sosyal

psikolojinin bilgisi de dahil olmak üzere-doğası icabı ideolojiktir.

• 3. Sosyal dünyanın birbiri ile etkileşen insanlar tarafından sürekli inşa edildiği görüşü

hakimdir.

(17)

• SOSYAL PSİKOLOJİNİN KÖKENLERİ

Bilim dallarının da tıpkı devletler, milletler, kurum ve gruplar, aileler gibi bir geçmişi vardır. Sosyal

psikologların ne gibi şeylerle, için ve nasıl

uğraştıklarını anlamak için geçmişini öğrenmemiz şarttır. Tarihten anladığımız şey, belirgin fiziksel ya da sosyal olguların kaydedilmesinden farklı bir

şeydir. Tarih bitmeyen bir inşaat alanıdır. Bu inşaat alanında şekiller, kişiler, veriler, olaylar belirlenmiş olabilir.

(18)

Ama bunlardan hangisinin ne çerçevede ve

neden ele alınacağı, nasıl değerlendirileceği işte bu bitmeyen tarih inşaatının ve amacının

meselesidir. Çünkü tarihin inşaası her zaman gelecektedir. Bir başka ifade ile geçmiş hep

geleceğe bağlı bir şekilde yani gelecek zamanda sorduğumuz sorulara, aradığımız cevaplara göre dönüşüp değişecektir.

(19)

Deneysel sosyal psikoloji kimliğini sosyal

olayların neden sonuç ilişkisini deneyleyerek arayan bir bilim dalı olarak kurmuştur.

Psikolojiden tek farkı tekil bireyin davranışları yerine bu bireylerin etkileşimlerinin neticeleri üzerine araştırmalar yapmasıdır. Araştırmalarını tıpkı psikoloji gibi deneyleme esası üzerine

oturtmaktadır. Bütün tarihçesi ilk sosyal

psikolojik deneylerin başladığı tarih üzerine oturtur.

(20)

1990’lardan bu yana eleştirel sosyal psikoloji ise sosyal psikolojinin tarihinin deneyleme ile

başlamadığını ve aslında sebep-sonuç ilişkisi aramanın ve deneylemenin çoğu zaman sosyal psikolojik araştırmalara uygun düşmediğini

savunmuştur.

(21)

Psikoloji ve sosyal psikoloji 19. yüzyılın son dönemlerinde gelişmiştir. Bu dönemde

Avrupa’daki devletler ve toplumları,

sömürgeleştirme, kapitalistleşme, işçi sınıfının belirginleşmesi, şehirleşme ve sanayileşmenin yoğunluk kazanması gibi birçok siyasi ve

ekonomik değişimler ve dönüşümler yaşanmaktaydı.

(22)

Bu değişim ve dönüşümler toplumda yeni

talepler doğurmaktaydı. Bu talepler karşısında

da devletin bu talepleri ve toplumu kontrol etme gerekliliği doğuyordu. Bu değişim ve dönüşüm

sonucunda ortaya çıkan talepler ve kontrol ihtiyacı, üniversitelerde sosyal bilimlerin kurumlaşmasını ve hemen sonrasında da

disiplinler halinde ayrışmasını teşvik etmiştir.

(23)

O dönemde bir tarafta artan şehir nüfusunu ve buna bağlı okullaşma oranının yükselmesi, işçi ve işveren çatışmaları, sermaye artırımları, siyasi

toprak genişlemeleri, sömürgeler ve buradaki insanların farklı kültürlerden olmaları, giderek artan sayıda ve şiddete başkaldırılar, isyanlar yer alıyordu. Diğer taraftan ise iktidar gruplarının

sokaktaki insanı daha iyi anlamak, aralarındaki farkları belirlemek ve onlar üzerinde kendi

taleplerini daha etkin bir biçimde kabul ettirebilmek arzuları vardı.

(24)

McDougall ve William James: Sosyal psikolojinin ne olması gerektiği üzerine yazdılar. James 1890 yılında Psikolojinin Kuralları adlı kitabı

yayınladı.McDougall’ın insan imajına göre insanlar büyük ölçüde biyolojik güdülerinin ürünüdür. Sosyal ve kültürel güçler tarafından medeni bireyler halinde şekillendirilirler. Buna göre insanlar edilgendirler, farkındalıkları

eksiktir. Ancak ahlaki yargılarda bulunabilirler.

Özgür iradeden yoksundurlar.

(25)

Bunun aksine James’de insan imajı kendi

farkındalığına sahiptir, kendi belirleyendir. Etkili bir şekil ve niyet ederek birbiri ile bağlantılı bir dünya anlayışı ortaya koyar. Özgür iradeye

sahiptir.

(26)

Mcdougall ve James’in çalışmaları bize sosyal psikolojinin işaretlerini verir. Ama sosyal

psikolojinin geçmişindeki hareketlere

baktığımızda Avrupalı iki görüş önem kazanır.

Almanya’dan Wundt’un Völkerpsychologie’si ve Le Bon’un (Fransız) ‘kalabalık psikolojisi’dir.

Völkerpsychologie Almanca bir kelime olarak

halk ya da kitle psikolojisi anlamına gelmektedir.

(27)

Völkerpsychologie’nin odak noktasına sosyal olanı yerleştirir. Sosyal olan kültür, dil ve

düşüncenin karşılıklı etkileşimleri ve

uygulamalarıdır. Wundt gözlemler yaparak bunları karşılaştırır. Kitle psikolojisinin

labaratuarlarda içebakış yöntemleriyle

incelenemeyeceğini söylediği ve deneylemeden uzak olması nedeniyle 20.yy başlarında bilim dışı olarak kabul edildi.

(28)

Wundt Alman prensliklerinin tek bir Alman

devleti ve milleti olarak ortaya çıkışını anlama çabasından etkilendi, benzer şekilde 19. yüzyılı devrimlerle geçiren Fransa’da 1870’deki Paris

ayaklanması Le Bon’u fazlasıyla etkilemişti. İnsan kitlelerin ne zaman ve nasıl biraraya gelerek bir kalabalık oluşturduğunu ve birey olmaktan

çıktıklarını anlamaya çalışan Le bon, yığınları Kalabalık Psikolojisi altında incelemiştir.

(29)

Le Bon bu eserinde kalabalıklarda geçici ama

açık özellikler taşıyan ortak bir zihniyetin ortaya çıktığını söyler. Kalabalığın tesiriyle oluşan ortak grup zihniyeti bireylerin normalde kontrol

altında tuttukları bilinçaltı dürtülerini açığa çıkarır. Le Bon’a göre heyecan ve dürtülerle hareket eden ve zihnen geri bir kalabalık

davranışıyla karşı karşıya kalınır.

(30)

• İnsan ile toplumun ilişkisi nasıl kurulur?

Bu soruya Platon ve Aristo’nun birbirlerinin tam aksi yöndeki düşünce akımlarını izleyerek yanıt verebiliriz.

Platon devletin kişiye, bireye üstünlüğünü

savunur. Ona göre kişinin tam anlamıyla sosyal olabilmesi için uzman kişiler elinde eğitilmesi gerekir.

(31)

• Aristo ise insanoğlu doğası gereği sosyaldir. Bu doğa onun diğer insanlarla ilişki kurmasını

sağlar. Bu ilişkiler insanların birlikte

yaşamasını, ailelerin, kabilelerin en sonunda da doğal olarak devletin gelişmesini sağlar.

Kısaca Platon’un düşüncesi devletin birey üzerindeki üstünlüğünü vurgularken,

Aristo’nun düşüncesi bireyin otonom ve özgür oluşuna odaklanır.

(32)

• Birey merkezli yaklaşım: Sosyal gruplaşmaların, sosyal kurumların ve sosyal güçlerin, bireylerin davranışları ve zihinlerinde süre giden

süreçlerle belirlendiğini öne sürer ve bu

belirlenme tarzları üzerine odaklanır. Psikoloji bu yaklaşımdan ortaya çıkmış ve bireysel

zihinlerde nelerin olup bittiğine odaklanmıştır.

Politik olarak ele aldığımızda bu yaklaşım

liberal bireyselciliktir, bireyin otonom ve özgür olduğu kabul edilir.

(33)

• Sosyal Merkezli Yaklaşım: Bireylerin davranış ve yaşantılarının ait oldukları sosyal gruplar ve sosyal kurumlar tarafından belirlendiğini öne sürer ve bunun tarzları üzerine odaklanır.

Sosyoloji bu yaklaşımdan ortaya çıkmıştır.

Politik olarak ele aldığımızda bu yaklaşım

liberal hümanizmdir, toplumun iyiliğine ortak çabayla katkıda bulunan bireylerin

sorumlulukları üzerine odaklanır.

(34)

• Bu iki felsefe ve gelenek sosyal psikolojinin iki farklı temel yaklaşımının kaynağıdır. Biz

bunlara psikolojik sosyal psikoloji ve sosyolojik sosyal psikoloji adını vermekteyiz. Genel olarak söylersek sosyolojik sosyal psikolojinin

öncüleri ve takipçileri Avrupalıdır, psikolojik ise sosyal psikolojinin Amerika Birleşik

Devletlerinde gelişmiştir, denek dedikleri birey üzerinde tam bir hakimiyet kurarlar.