2. ÜNİTE KUR AN ÖĞRETİMİNDE TEMEL İLKE VE YÖNTEMLER ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM

(1)

KUR’AN ÖĞRETİMİNDE TEMEL İLKE VE YÖNTEMLER

ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM

1. Kur’an-ı Kerim’de yer alan tefekkür ve tedebbürle ilgili ayetler- den oluşan bir sunum hazırlayınız.

2. Kur’an öğretimi yöntemi ile ilgili hadisleri araştırınız.

3. Kur’an öğretiminde yaygın olarak yapılan hataları araştırınız.

4. Asr-ı saadetten günümüze Kur’an eğitimi veren kurumları araş- tırınız.

2. ÜNİTE 2. ÜNİTE

(Nahl suresi 90. ayet)

(2)

1. Temel İlkeler

Eğitim öğretim faaliyetlerinin başarılı olabilmesi, bu faaliyetlerle ilgili temel ilke ve amaçların iyi belirlenmesine ve bunların titizlikle uygulanmasına bağlıdır. Bu nedenle eğitim öğretim faaliyetlerinde temel ilkeler, hedefe ulaşmada önemli bir yere sahiptir.

İslam âlimleri, sahabeden günümüze kadar Kur’an öğretimi üzerine bazı temel ilkeler ortaya koy- muş ve Kur’an öğretimini (talim) bu ilkeler çerçevesinde yürütmüşlerdir. ¹

Kur’an öğretiminde, eğitim öğretim alanında gelişen yeni ilke ve yaklaşımları kullanmak elbette ki başarıyı artıran unsurlar arasında yer alır. Ancak Kur’an öğretimi sıradan bir olay değildir. Her şeyden önce bu öğretimin, dinî bir temeli ve vicdani bir sorumluluğu vardır. Bu nedenle Kur’an öğretiminin şer’î temellere dayanması, ihlas ve samimiyeti içermesi, salih amel olarak yapılması ve Allah rızasına dayanması esastır². Eğitim ve öğretimle ilgili diğer ilke ve yaklaşımlar, bu temel ilkeleri destekleyen ve onlara yardımcı olan unsurlar olarak görülmelidir.

1 Ömer Halil Hasan, Kur’an-ı Kerim Öğretimi, s. 263.

2 Ömer Halil Hasan, Kur’an-ı Kerim Öğretimi, s. 263-264.

İLKELER ÇIKARALIM

- “Sizin en hayırlınız, Kur’an’ı öğrenen ve öğretendir.”

(Buhârî, Fedâilü’l-Kur’an, 21; Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 15. ) - “Kur’an-ı Kerim okuyan müminin tadı ve kokusu güzel ütrücce (ağaç kavunu) gibidir. Kur’an okumayan mümin ise, hurma gibidir ki, onun kokusu yok fakat tadı lezzetlidir, Kur’an okuyan münafık ise kokusu güzel fakat tadı acı reyhana benzer. Kur’an okumayan münafık ise, tadı acı kokusu da olmayan Ebû Cehil karpuzu gibidir.”

( Müslim, Müsâfirîn 243.)) Yukarıdaki hadisi şeriflerden ilkeler çıkaralım:

1. En hayırlı kişi, Kur’an’ı öğrenen ve onu başkasına öğretendir.

2. 3.

4. 5. 6.

(3)

Kur’an öğretiminin temel ilkelerinden bazıları şunlardır:

Kur’an Öğretiminde Temel İlkeler

Sevgi Temelli Yaklaşım

Tilâvette Asla Uygunluk

Fem-i Muhsin’den

Öğrenmek Harfleri Doğru

Telaffuz Etmek

Tecvid Kurallarına Uygun Okumak Tefekkür ve

Tedebbüre Dikkat Etmek

1.1. Tilâvette Asla Uygunluk

Kur’an öğretiminin en önemli amaçlarından birisi, onun Peygamber Efendimize indirildiği şekilde öğrenilmesini ve okunmasını sağlamaktır. Peygamber Efendimiz, Kur’an’ı kendisine indirildiği şekilde ashabına öğretmiş, kurrâ olarak tabir edilen Kur’an muallimlerini yetiştirmiş, Kur’an’ın bu muallimler- den öğrenilmesini tavsiye etmiştir.³

Kur’an öğretiminde temel ilkeler, zamana ve mekâna göre değişen bir yapıya sahip değildir.

Kur’an, nazil olduğu dönemden kıyamete kadar metni, lafzı ve hükmü değişmeyecek olan ilahî bir beyandır. Bu hakikatler dikkate alınmadığı zaman lafız ve mana arasındaki bütünlük bozulur, Kur’an’ın tahrif edilmesine (değiştirilmesine) yönelik anlayışlar ortaya çıkar. Mananın üzerinde koruyucu bir örtü gibi olan ve sahih bir senetle Peygamber Efendimize kadar ulaşan lafzın korunması ve bunun “as- lına uygun olarak tilâvet edilmesi” Kur’an öğretiminin en temel ilkeleri arasında yer alır. Böylece lafzın korunması, mananın korunmasına; o da Kur’an’ın aslının korunmasına hizmet etmiş olur.

Kur’an öğretimi, Peygamberimizin sahabeye öğrettiği usul üzere gerçekleştirilmeli, senedi Pey- gamber Efendimize ulaşan sahih kıraatlarla (kıraat-ı seb’a ve kıraat-ı aşera) öğretim yapılmalıdır. Ay- rıca öğretimde lafızların özellikleri ve Arapçanın dil yapısı dikkate alınmalı, “Kur’an’ın öğrenildiği gibi öğretilmesi” esası göz önünde bulundurulmalıdır.

3 Ömer Halil Hasan, Kur’an-ı Kerim Öğretimi, s. 270. Ayrıca bk. Buhârî, Fedâilü’l-Kur’an, 21.

DÜŞÜNELİM-YORUMLAYALIM

“Doğrusu Kur’an’ı biz indirdik, onun koruyucusu elbette biziz.”

(Hicr Suresi, 9. ayet.) Bu ayeti kerimeyi “tilâvette asla uygunluk” ilkesi çerçevesinde yorumlayınız.

٩ َنو ُظِفاَ َ

ل ُ ل اَّنِاَو َر َ ْ

كِّلذا اَ ْ

لَّزَن ُنْ َ

ن اَّنِا

(4)

DEĞERLENDİRELİM

“Kur’an’ı şu dört kişiden alın (öğrenin): Abdullah b. Mes’ud, Muaz b. Cebel, Übeyy b. Ka’b ve Ebû Huzeyfe’nin mevlâsı Salim.”

(Buhârî, Fedâilü’l-Kur’an, 8.) Peygamber Efendimizin hadisini, “Kur’an’ın öğrenildiği gibi öğretilmesi” ilkesi

çerçevesinde değerlendiriniz.

1.2. Fem-i Muhsin’den Öğrenmek

Kur’an’ın hem lafzı hem de bu lafızların okunma şekli Peygamberi- mizden rivâyet yoluyla gelmiştir. Bu nedenle kıraatin, onu rivâyet eden bir kâriye dayandırılması gerekmektedir. Bu da tarihî süreçte kıraat imamlarının ve bu imamlardan rivâ- yet edilen farklı kıraatlerin oluşma- sına neden olmuştur.

Kur’an öğretiminin başarısı, bu eğitimin inceliklerini bilen, harflerin mahreç ve sıfatlarına vâkıf, tecvid kurallarını iyi özümsemiş, tilâ- veti mükemmel, okuma ve okutma becerileri gelişmiş fem-i muhsin bir hocaya bağlıdır. Bu nedenle Kur’an öğretiminde hocanın rolü bütün di- ğer unsurların üzerindedir. Hocanın uyguladığı yöntem ve teknikler, kul-

landığı öğretim materyalleri ve eğitim ortamları başarıya katkısı olan yardımcı unsurlarıdır.

Kur’an öğretiminde hedefe ulaşmak, tam olarak ne mevzuata ne müfredata (öğretim programı- na) ne öğretim materyaline ne de eğitim ortamlarına bağlıdır. Kur’an öğretiminde ehliyet ve maharet başarının esas anahtarıdır.⁴ Ayrıca Kur’an öğretiminin hedefe ulaşmasında, hocanın niteliği ve gayre- tinin yanında öğrencinin isteği ve çalışması önemli bir yere sahiptir.

4 Fatih Çollak, Kur’an-ı Kerim Dersi Müfredatı ve Öğretim Teknikleri, İmam Hatip Liselerinde Eğitim ve Öğretim, s. 133-134.

Kur'an öğretimini ibadet aşkıyla

yapabilen

İletişim becerileri

gelişmiş

Dersin özel öğretim yöntemlerini

iyi bilen

Vasıflı (kari ve mukri),

mahir öğretmenler

Kur’an Öğretiminde;

Başarılı Olabilirler.

Örnek okuyuşlar için Diyanet İşleri Başkanlığının

(http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/) portalını ziyaret edebilirsiniz.

Seslendirme seçimini buradan yapabilirsiniz.

(5)

1.3. Harfleri Doğru Telaffuz Etmek

Kur’an-ı Kerim, Arapça olarak indirilmiştir. Arapçanın dil yapısı ve fonetik özellikleri, Kur’an’ın kelime ve cümle yapılarına farklı bir edebî zevk katmıştır. Ayetlerde yer alan bu edebî zevkin ortaya çıkması, Kur’an’ın indiği şekilde okunmasıyla mümkün olur. Bu da Kur’an’ın doğru bir şekilde anlaşıl- masını kolaylaştırır. Arap alfabesindeki harflerin mahreç ve sıfat özelliklerinin iyi kavratılması Kur’an öğretiminin en temel konusunu oluşturur.

Harflerin mahreç sıfatlarının tam olarak kavratılabilmesi, fem-i muhsin olan bir hocanın rehber- liğinde düzenli olarak yapılacak çalışmalarla mümkün olabilir. Harflerin mahreç ve sıfatlarını bilerek her bir harfin mahrecinden doğru bir şekilde telaffuz edilmesini sağlamak, Kur’an kıraatinin en önemli amaçlarından birisidir. Çünkü harflerin Arapçanın fonetik özelliklerine uygun olarak doğru bir şekilde seslendirilmesi ve telaffuz edilmesi Kur’an tilâvetinin esasıdır. Kur’an öğretiminde mahreç ve tashih-i hurûf çalışması ihmal edilmemesi gereken bir konudur. Kur’an öğretiminin hem başında hem de iler- leyen süreçlerinde mahreç ve tashih-i huruf çalışması yapılmalıdır. Bu çalışmalarda bütün harfler; ha- rekeli, cezimli, şeddeli ve med harfleriyle birlikte tek tek telaffuz edilmelidir.

“Kur’an’ı gereği gibi güzel okuyan kimse, vahiy getiren şerefli ve itaatkâr meleklerle beraber- dir. Kur’an’ı kekeleyerek zorlukla okuyan kimseye de iki kat sevap vardır.”

(Buhârî, Tevhîd, 52; Müslim, Müsâfirîn, 243; Tirmizî, Fezâilu’l-Kur’ân, 13; İbn Mâce, Edeb, 52.) Peygamber Efendimiz, “Kur’an’ı gereği gibi güzel okuma” ile neyi ifade etmek istemiş olabilir? Yorumlayınız.

Kur’an Öğretiminde

Başarının Aşamaları

Fem-i muhsin,

mahir bir hoca/

öğretici

Tecrübeye dayalı ve yeniliğe

açık yöntem ve teknikler

İyi hazırlanmış bir müfredat/

program

Nitelikli öğretim materyalleri/araç

gereçler (Basılı, interaktif, görsel

vb.) Eğitim ortamları

(Fiziki mekânlar)

(6)

1.4. Tecvid Kurallarına Uygun Okumak

Tecvid, harfleri mahreç ve sıfatlarına uygun bir şekilde tellaffuz etmeyi ve tilâvetle ilgili kurallara (med, idgam, gunne, vakıf, vasıl, sekte vb.) riayet ederek Kur’an okuma becerisi kazandırmayı amaç- layan bir ilimdir. Tecvid, Kur’an harflerinin telaffuzu ile ilgili kuralları ortaya koyar. Bu bağlamda harflerin mahreçlerinin tespiti ve sıfatlarının incelenmesi gibi konular, tecvid ilminin en önemli konuları arasında yer alır.⁵

Kur’an-ı Kerim’in “tilâveti ile taabbud olunan (ibadet edilen) bir kitap” olması⁶ ve “tertil üzere okunması”nın emredilmesi⁷ , tecvid ilminin önemini artırmaktadır. Bu emir tilâveti, lahn-i celîden (açık hatadan) kurtaracak kadar tecvid öğrenmeyi zorunlu kılmıştır. Bu nedenle tecvid kurallarına uyarak Kur’an okumak, âlimler tarafından vacip olarak kabul edilmiştir.⁸

Tecvid kurallarını uygulayarak Kur’an okuyan kimse, Kur’an’ı, “indirildiği şekil üzere”, Arapçanın dil ve ses yapısının özelliklerine uygun bir şekilde tilâvet etmiş olur. Böylece hatalı ve yanlış okuyuşlardan korunarak Kur’an’dan alacağı feyiz ve bereketi artırmış olur. Bu da hem okuma becerisini geliştirmeyi hem de Allah’ın (c.c.) rızasına ve Peygamberimizin sünnetine uygun hareket etmeyi sağlar.

1.5. Tefekkür ve Tedebbüre Dikkat Etmek

Bir işin ve olayın gidişatı ve sonucu hakkında düşünmeye tefekkür; işin ve olayın sonucunu ve gi- dişatını önceden kestirmeye ise tedebbür denir. Bu anlamda olayın gidişatını görerek önlem almaya da tedbir denir.⁹

Kur’an öğretiminde asıl gaye, ortaya koyduğu hakikatler üzerinde düşünerek onu anlamaya ve ilkelerini hayatımıza aktarmaya çalışmaktır. Bu yüce gayeye Kur’an’ı, Peygamberimizin ashabına öğ- rettiği şekilde okuyabilmekle ulaşılır.

5 Abdurrahman Çetin, “Tecvid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 40, s. 253.

6 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 34.

7 bk. Furkan suresi, 32. ayet; Müzzemmil suresi, 4. ayet.

8 Abdurrahman Çetin, “Tecvid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 40, s. 253.

9 İlhan Kutluer, “Düşünme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 10, s. 53.

Tecvidin Tanımı: Tecvidin Konusu: Tecvidin Hükmü:

Harfleri mahreç ve sıfatlarına uygun bir şekilde tellaffuz etmeyi ve tilâvetle ilgili kurallara riayet ederek Kur’an okuma becerisi kazandırmayı amaçlayan bir ilimdir.

...

Kavram haritasını tamamlayınız:

(7)

Kur’an öğretiminde temel ilkelerden birisi, lafız ve mana bütünlüğünü dikkate alan bir öğretimi esas almaktır. Kur’an’ın lafız ve manasının birlikte öğretilmesi Kur’an’ın daha kolay anlaşılmasına yar- dımcı olur. Ayetler üzerinde tefekkür ve tedebbür etmek; Rabb’imizin güç ve kuvvetini, sınırsız rahmetini, onun kâinat üzerinde tecelli eden isim ve sıfatlarını daha iyi kavramamızı sağlar.

Kur’an öğretimi; Kur’an’ı öğrenen, okuyan, onu anlama çabası taşıyan, öğrendiklerini hem hayatı- na uygulama hem de başkalarına öğretme konusunda azim ve irade sahibi olan bireyler yetiştirmeyi amaçlamalıdır.

1.6. Sevgi Temelli Yaklaşım

Kur’an öğretimi; sevgi, şefkat ve merhamet eksenli olmalı; Kur’an hocaları müşfik bir anne ve baba gibi öğrencilerine yaklaşmalıdır.

Kur’an öğretiminin “hoca merkezli bir öğre- tim” olması bu durumu daha da önemli hâle getirmektedir. Çünkü hocasını ve dersini se- ven öğrenci, derse daha yakın ilgi gösterecek, öğrenme istek, arzu ve motivasyonu daha can- lı olacaktır.

“Rahman ve rahîm olan Allah’ın adıyla”

diye başlayan bir eğitim ve öğretimin, Allah’ın

“rahman” ve “rahîm” sıfatlarının gölgesinde şefkat ve merhamet merkezli bir anlayışla de- vam etmesi ve hoca ile öğrenci arasında gö-

nülden gelen bir muhabbet bağının kurulmasına öncülük edecektir. Müjdeleyen ama nefret ettirme- yen, kolaylaştıran ama zorlaştırmayan bir öğretim tarzı, Kur’an öğretiminin ruhuna en uygun öğretim modelidir.

“Rahman olan Allah, Kur’an’ı öğretti.”¹⁰ diyen Rabb’imiz, bu ifade ile aslında bize Kur’an öğreti- minin dayanması gereken temel esası öğretmektedir. Bu esas da sevgi, şefkat, merhamet, müsamaha ve affetmeyi benimseyen bir metoda dayanır.

10 Rahmân suresi 1-2. ayet.

Aşağıdaki kavram haritasını tamamlayalım:

Kur'an Öğretiminde Temel Hedef:

Öğrenmek ... ... ... ...

OKUYALIM-DÜŞÜNELİM

Âl-i İmrân suresinin 189-194. ayetlerinden oluşan aşr-ı şerifi, ayet ayet meâliyle birlikte te- fekkür ve tedebbür amaçlı birkaç sefer yüzünden okuyunuz.

Kur’an öğretiminde sevgi, şefkat ve merhametin önemli bir yeri vardır.

(8)

َۖكِلْوَح ْنِم او ُّضَفْن َل ِب ْ لَق ْ

لا َظي۪لَغ ا ًّظَف َتْنُك ْوَلَو ْۚمُهَل َتْ ِل ِ ّٰللا َنِم ٍةَ ْحَر اَمِبَف ١٥٩ ... ْمُهَل ْرِفْغَتْساَو ْمُهْنَع ُفْعاَف

"Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen, onları affet. Onlar için Allah’tan bağışlama dile..."

(Âl-i İmrân suresi 159. ayet.) Ayeti kerimeyi "Kur'an eğitiminde sevgi, şefkat ve merhamet eksenli yaklaşıma" göre yorumlayınız.

2. Temel Yöntemler

Eğitim öğretim faaliyetlerinde belirlenen amaçların gerçekleşmesi, programlarda yer alan bilgi, beceri ve tutumların kazandırılabilmesi ile mümkün olabilir. Bu nedenle eğitim ve öğretim süreçlerin- de kullanılan yöntemler oldukça önemli bir yere sahiptir. Arapçadan dilimize geçen “usul” kelimesinin karşılığı olan “yöntem” kelimesi; “yol, tarz, metot” kelimeleriyle aşağı yukarı eş anlamlıdır. Yöntemi;

belirlenen amaçlara, en doğru yolları kullanarak en az zaman, emek ve kaynak harcayarak ulaşabilmek için kullanılan usul, tarz veya metot olarak tanımlayabiliriz.¹¹

Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin her alanında kullanılan genel geçer öğretim yöntemleri vardır.

Bu yöntemler; genel ilkeleri, kuralları, yaklaşımları, ölçme ve değerlendirme ölçütlerini ortaya koyar.

Ancak “genel öğretim yöntemleri”, “özel öğretim yöntemleri” ile desteklenmediği durumlarda kalıcı başarılar ortaya koymak mümkün olmayabilir. Özel öğretim yöntemleri, farklı derslerin her birine özel amaçlar, ilkeler, yöntemler, materyaller, ölçme ve değerlendirme ölçütleri ortaya koymayı amaçlar.¹²

Kur’an öğretimi de kendine özel yöntem ve teknikler kullanmayı gerektiren bir öğretim faaliye- tidir. Tarih boyunca Müslümanlar Kur’an’ı okumayı ve okutmayı ibadet olarak gördükleri için Kur’an öğretimiyle ilgili özel yöntemler geliştirmişlerdir. Asırlardır uygulanan bu özel yöntemler sayesinde, Kur’an’ın gönüllere şifa veren feyiz ve bereketi günümüze kadar kesintisiz bir şekilde ulaşmıştır.

11 Mustafa Öcal, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, s. 189.

12 Mustafa Öcal, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, s. 191.

Kur'an Öğretiminde

Yöntemler

Semâ‘ Koro Çalışması

Yapmak

Arz Harf Talimi Yapmak/

Yaptırmak

Edâ Tecvid Öğretiminde Teori

ve Uygulama Birlikteliği

(9)

١٢٥ ... ُۜن َسْحَا َ ِه ي۪ َّ

لاِب ْمُه ْ لِداَجَو ِةَن َسَ ْ

لا ِة َظِعْوَم ْ

لاَو ِةَمْكِ ْ

لاِب َكِّبَر ِلي۪بَس ٰ لِا ُعْدُا

“Rabb’inin yoluna, hikmetle, güzel öğütle çağır; onlarla en güzel şekilde (ikna edici yöntemlerle) tartış...”

(Nahl suresi, 125. ayet.) Ayeti kerimeden hareketle “hikmet” ve “yöntem” arasındaki ilişkiyi yorumlayınız.

2.1. Semâ‘

İşitme ve dinleme yoluyla öğrenme ve öğretmeyi ifade eden “semâ‘ yöntemi”, Kur’an öğretimin- de hocanın, öğretimin merkezinde aktif olarak yer aldığı bir yöntemdir. Kur’an öğretiminde semâ‘

yöntemi, Peygamber Efendimizin kullandığı bir yöntemdir. Peygamberimiz, vahyi Cebrail’den (a.s.) bu yöntemle almış, ashabına da aynı yöntemle öğretmiştir. Kısaca semâ‘ yöntemiyle öğretim faaliyeti, ilk vahiy ile başlamış, Resulullah’ın Kur’an öğretiminde önemli bir yer tutmuş, günümüze kadar da öne- mini kaybetmemiştir. ¹³

Semâ‘ yöntemi, Kur’an’ın doğru okunmasını sağlayan en önemli yöntemlerden birisi, belki de en önemlisidir. Kur’an’ın “indirildiği şekil üzere okunması”, harflerin mahreç ve sıfatlarına uygun olarak telaffuz edilmesine ve tecvid kurallarının tam olarak uygulanmasına bağlıdır. Bu da ancak fem-i muhsin olarak tabir edilen maharetli bir hocadan düzenli bir şekilde ders almakla, dudak talimi ve ses eğitimi yapmakla mümkün olur.¹⁴ Kur’an öğretiminde öğrencinin iyi bir gözlemci olması gerekir. Ho- casını dikkatle dinlemeli, dudak hareketlerini takip etmeli ve zaman zaman hocasının okuyuşunu taklit etmelidir. ¹⁵

Kur’an okuma becerisini geliştirebilmek için iyi bir dinleyici olmak gerekir. “Kulak kırılmadan ağız kırılmaz” ifadesi, semâ‘ yöntemiyle hocadan direkt olarak öğrenmenin önemini ortaya koymaktadır.

Semâ‘ yönteminde öğrencinin dik- katini iyi toplaması, kendini derse tam anlamıyla vermesi oldukça önemlidir.

Bu nedenle öğrencilerin derse iyi mo- tive edilmeleri gerekmektedir. Eğitim ortamları (fiziki mekânlar), öğrencilerin oturma planları, hocanın sınıf içindeki konumu ve ses tonu ile dersin ve hoca- nın sevilmesi gibi durumlar, öğrencile- rin motivasyonunu olumlu ya da olum- suz olarak etkileyen sebeplerdir.

Semâ‘ yönteminin amacına ulaşma- sı; hocanın, sınıf ortamında sık sık tilâ-

vet yapmasına ve interaktif materyalleri aktif olarak kullanmasına bağlıdır. Ayrıca hocanın, öğrencile- rin hatalı okuma ihtimali bulunan yerleri veya telaffuzu zor olan kelimeleri birkaç defa tekrar etmesi de gerekir.

13 Necati Tetik, Kur’an Tilâvetinin veya Kıraat İlminin Öğretilmesi Usulleri, s. 239; Mehmet Dağ, İlahiyat Lisans Tamamlama (İlitam) Programlarında Kur’an Dersi, s. 51.

14 Mehmet Dağ, İlahiyat Lisans Tamamlama (İLİTAM) Programlarında Kur’an Dersi, s. 51.

15 Necati Tetik, Kur’an Tilâvetinin veya Kıraat İlminin Öğretilmesi Usulleri, s. 239.

Örnek bir Kur’an dersliği

(10)

DİNLEYELİM-UYGULAYALIM

Duhâ ve İnşirâh surelerini semâ‘ yöntemiyle öğretmeninizden veya interaktif öğretim materyallerinden birkaç defa dinleyiniz. Okuyucunun dudak hareketlerine, ses tonuna ve telaf- fuzuna dikkat ederek onu taklit etmeye çalışınız.

2.2. Arz

Sözlükte bir şeyi sunma, gösterme, ortaya çıkarma ve bildirme anlamına gelen arz; Kur’an tilâ- vetinde öğrencinin dinlediği, öğrendiği, ezberlediği bir yeri hocasına okumasına denir.¹⁶ Arz yönte- mi, tıpkı semâ‘ yönteminde olduğu gibi Resulullah’ın uygulamasına (sünnetine) dayanır. Peygamber Efendimiz, her sene ramazan ayında kendisine indirilen Kur’an ayetlerini Cebrail’e (a.s.) arz etmiştir.

Peygamberimiz, vefatından önce son ramazan ayında ise Kur’an-ı Kerim’i baştan sona Cebrail’e (a.s.) iki defa arz etmiştir.¹⁷ Günümüzde İslam dünyasında ramazan ayında yaygın olarak uygulanan “muka- bele” geleneğinin kökü Peygamberimizin bu uygulamasına dayanır.¹⁸

Temeli Peygamberimizin sünnetine dayanan ve Kur’an öğretiminde önemli bir yeri olan arz yön- temi, hoca ve öğrencinin aktif iletişimde olduğu, semâ‘ yöntemiyle hocasını dinleyen öğrencinin aktif hâle gelerek kendisini hocasına dinlettiği bir yöntemdir. Dolayısıyla arz ve semâ‘ birbirini tamamlayan yöntemlerdir. Sahabe, önce Peygamberimizi dinlemiş (semâ‘), daha sonra öğrendiklerini Peygambe- rimize arz etmiştir. Bu uygulama, asr-ı saadetten beri uygulanagelen ve Kur’an öğretiminin temelini oluşturan bir uygulamadır.¹⁹

Kur’an öğretiminde arz yöntemi, öğrencilerin eksiklerini ve hatalarını düzeltme açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Kur’an öğreticileri, öğrencilerinin en ufak mahreç, telaffuz, tecvid ve hareke hatasını/yanlışını dikkate almak ve anında bunları düzeltmekle yükümlüdür. Öğrenciler, tek tek dik- katlice dinlenilmeli; okuma becerileri, kavrayış düzeyleri ve tecvidleri uygulama durumları not edilmeli; ezberlerinin nitelikleri ve ezber yeterlilikleri takip edilmeli; hata ve yanlışlar yerinde müdahalelerle düzeltilmelidir.

17 bk. Buhârî, Fedâilü’l-Kur’an, 33.

18 Abdülbaki Turan, “Arza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 3, s. 447.

19 Necati Tetik, Kur’an Tilâvetinin veya Kıraat İlminin Öğretilmesi Usulleri, s. 241-242.

Beyyine suresini semâ‘ yöntemiyle öğretmeninizden veya interaktif öğretim materyallerinden birkaç defa dinledikten sonra sureyi yüzünden ve ezbere “arz” yöntemini kullanarak öğret- meninize dinletiniz.

16 ۪ۜهِب َلَجْعَ ِل َكَنا َسِل ۪هِب ْكِّرَ ت ُ ل َ

“(Ey Muhammed!) Onu (vahyi) çarçabuk almak için dilini kımıldatma.”

(Kıyâme suresi, 16. ayet.) Kur’an tilâvetinde semâ‘ metodunun yeri ve önemi açısından ayeti yorumlayınız.

(11)

2.3. Edâ

Sözlükte “yerine getirme, borç ödeme” anlamlarına gelen edâ; kıraat ilminde “tilâvet esnasın- da harflerin hakkını vererek Kur’an’ı gereği gibi okumak”; “hocanın öğrettiği şekilde lafızları tekrar etmek ve bunları öğretildiği biçimde okumak” gibi anlamlara gelir. Edâ yöntemi, Peygamberimizin, Kur’an ayetlerini Cebrail’den (a.s.) öğrenmesi ve öğrendiği bölümleri hemen ona geri okumasına ben- zeyen bir yöntemdir.²⁰

Semâ‘ ve arz yöntemlerinin uygulaması olarak ifade edilen edâ yöntemi;²¹ kısa aralıklarla ayetlerin bölümler hâlinde öğretilip tekrar edilmesi esasına dayanır. Edâ yönteminde asıl olan, mümkün olan en kısa zamanda öğretilen bölümün telaffuzunun doğru bir şekilde kavratılması ve konunun tekrarlar yoluyla pekiştirilmesidir.

Bu yöntem, öğrencinin kavrayış düzeyleri ve tecvidleri uygulama becerilerine bağlı olarak okuma becerileri geliştikçe yavaş yavaş azaltılabilir. Ancak özensiz bir şekilde başlanılan Kur’an öğretimi, iler- leyen süreçte yanlışların kalıcı hâle gelmesine ve hataların hafızaya yerleşmesine sebep olur. Bu nedenle Kur’an öğretiminde “ilk hoca” oldukça önemlidir. Hocanın vasıflı bir kari olması ve öğrencilerine iyi bir okuma becerisi kazandırması hedeflenen başarıya ulaşmada en önemli etkendir.²²

2.4. Koro Çalışması Yapmak

Kur’an öğretiminde bireysel olarak çalışmak kadar koro hâlin- de çalışmak da önemli bir yer tutar ve öğrencilerin aktif olarak derse katılımını sağlar. Bu çalışmada öğrenciler, belli bir okuyuş tarzını hocanın kendilerine öğrettiği şek- liyle defalarca tekrar ederek doğ- ru okuma becerisi kazanabilir, öğ- renciler arasında birlikte iş yapma duygusu hâkim olur, hocanın ve tüm öğrencilerin aktif olarak öğre- tim sürecine katılımı gerçekleşmiş olur. Bu yöntem, öğrencilerin ders boyunca dikkatlerinin canlı kalma- sını ve ders dışı şeylerle meşgul olmamalarını sağlar. Aynı kelime, cümle ve ayetlerin sık sık tekrar edilmesi, öğrencilerde ayetlerle

ilgili kulak aşinalığı ve dil alışkanlığı meydana getirir.” Ayrıca ezberlenecek bölümlerin birçok kişi tara- fından daha kısa zamanda ezberlenmesini sağlar.

20 Necati Tetik, Kur’an Tilâvetinin veya Kıraat İlminin Öğretilmesi Usulleri, s. 242-243.

22 Ömer Halil Hasan, Kur’an-ı Kerim Öğretimi, s. 270.

“Semâ‘, arz, edâ” yöntemlerini kullanarak ezberlediğiniz Bakara suresi 154-157. ayetlerini öğretmeninize dinletiniz.

Örnek okuyuşlar için

EBA Kur’an-ı Kerim Dersleri İnteraktif Öğretim Materyali sayfasını (http://www.eba.gov.tr/kuranuygulamasi) ziyaret edebilirsiniz.

(12)

Koro çalışmalarında öğretmenin mümkünse ayakta olması ya da tüm öğrenciler tarafından gö- rülecek bir yerde oturması sınıf veya grup yönetimi/hâkimiyeti açısından önemlidir. Öğretmen oku- tacağı sayfaya ya da sureye önceden hazırlanmalı, hangi harf ve kelimeler üzerinde özenle durması gerektiğini belirlemelidir. Koro çalışması sırasında zaman zaman tek tek veya küçük gruplar hâlinde tekrarlar yaptırılmalıdır. Koro çalışmalarının daha verimli olması için özel Kur’an dersliklerinin oluştu- rulması veya sınıfların ses yalıtımının yaptırılması faydalı olacaktır.

2.5. Harf Talimi Yapmak/Yaptırmak

Kur’an harflerini doğru bir şekilde telaffuz edebilme becerisi, Kur’an öğretiminin en önemli aşa- masını oluşturur. Kur’an öğretiminin başından itibaren dikkatli ve özenli bir şekilde harflerin telaffu- zuyla ilgili becerilerin kazandırılmasına yönelik etkinlik ve çalışmalar düzenli bir şekilde yapılmalıdır.

Kur’an öğretiminde mehâric-i hurûf veya tashih-i hurûf çalışması da denilen “harf talimi çalışması”, Kuran harflerinin Arapçanın ses özelliklerine uygun olarak öğretilebilmesi için yapılması zorunlu olan bir çalışmadır. Harflerin yanlış telaffuzu, anlamın değişmesine, lafız mana bütünlüğünün ortadan kalk- masına, namazın fasit olmasına (bozulmasına) sebep olur.²³ Bu nedenle öğrencilerin telaffuz hataları, alışkanlık hâline gelmeden, yerinde müdahalelerle ve örnek okuyuşlarla anında düzeltilmelidir. ²⁴

Kur’an harflerini, mahreçlerine uygun şekilde çıkarma ve onları sıfatlarıyla birlikte telaffuz etme becerisi kazandırmak, Kur’an öğretiminin en önemli amaçlarından birisidir. Bu amacın gerçekleşmesi- ne yönelik yapılacak çalışmalar (talim), “Kur’an’ın tertil üzere okunması”²⁵ ilahî emrinin yerine getiril- mesine hizmet edecektir.²⁶

23 Abdurrahman Çetin, Kur’an Okuma Esasları, s. 327-329.

24 Mehmet Adıgüzel, Kur’an Öğretim Metotları ve Öğreticilik Vasıfları, s. 209 25 bk. Müzzemmil suresi, 4. ayet.

26 Ömer Halil Hasan, Kur’an-ı Kerim Öğretimi, s. 270-271.

Örnek Tashih-i Huruf Çalışması

ُج ِج َج ْجُا ْجِا ْجَا

َّجُا َّجِا َّجَا وُج ي ِج اَج

NOT EDELİM

Harf talimi (mahreç/tashih-i hurûf) çalışmalarında; harfler tek tek mah- reçlerinden gür bir sesle, önce hare- kelerle sonra da sırasıyla cezim, şedde ve medlerle birlikte telaffuz edilmelidir. Her bir harf, önce hoca tarafından seslendirilmeli, sonra da öğrenciler tarafından koro hâlinde tekrar edilmelidir.

(13)

2.6. Tecvid Öğretiminde Teori ve Uygulama Birlikteliği

Tecvid; Kur’an-ı Kerim’i aslına ve usulüne uygun olarak okuma becerisi kazandırmayı amaçlayan;

harflerin mahreç ve sıfatlarından bahseden bir ilimdir. Tecvid ilmi; Kur’an tilâvetinin şeklini, ölçüsünü ve ilkelerini ortaya koyan bir ilim dalı olarak hem nazari (teorik) bilgileri hem de bu bilgilerin tatbika- tını (uygulamasını) öğretir.²⁷

Kur’an tilâvetinde asıl hedef, Allah’ın (c.c.) kelamını, Peygamberimize indirildiği şekilde, aslına uygun olarak okuyabilmektir. Bu hedefin gerçekleşmesi de tecvid ilminin belirlediği ölçülerin iyi bir şekilde kavranmasına ve tilâvet esnasında bu ölçülerin dikkatli ve özenli bir şekilde uygulanmasına bağlıdır. Bu nedenle Kur’an öğretiminde tecvidin teorik bilgileri verilirken uygulama boyutu ihmal edilmemeli, öğrenilen bilgilerin seçilen ayetler veya bölümler üzerinde uygulaması yapılmalıdır. Yü- zünden okuma ve ezber çalışmalarında da tecvid uygulamaları ihmal edilmemeli, öğrencilerin yaptığı hatalarla ilgili kısa açıklamalar yapılmalı ve doğru uygulama gösterilmelidir.

Kur’an öğretimi yapılırken medlerin ölçüsü, gunne ve idgamların miktarı gibi teorik bilgiler örnek okuyuşlarla uygulamalı olarak pekiştirilmeli ve zaman zaman bunlar tekrar edilmelidir. Tecvid öğreti- minde konular öncelik ve kullanışlılık sırasına göre öğretilmelidir. ²⁸

27 Abdurrahman Çetin, Kur’an Okuma Esasları, s. 75-76.

28 Mehmet Adıgüzel, Kur’an Öğretim Metotları ve Öğreticilik Vasıfları, s. 211.

Tecvid Öğretiminde Ana İlkeler

Tecvid öğretimin- de belirli ıstılahlara, kalıplaşmış ifade ve deyimlere yer veril- meli, ancak anlatımda sade, kolay ve anlaşılır bir dil kullanılmalıdır.

Tecvid öğretimin- de teori ve uygulama

arasında iyi bir denge kurulmalıdır.

Tecvid

öğreti - minde

görsel, işitsel ve interaktif

öğretim materyallerinden tif bir şekilde ak-

yarar - lanılmalıdır

.

Tecvid uygulamasında gö- rülen yaygın hatalar üzerinde sık sık durulmalı, bunlarla ilgili farklı etkinliklere yer verilme- lidir.

Öğrencilerin ileride öğretici olma ihtimal- leri göz önünde bulun- durularak onlara iyi bir tecvid öğretim metodu kazandırılmalıdır.

(14)

ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM

A. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru cevaplarını işaretleyiniz.

1. Aşağıdakilerden hangisi Kur'an öğretiminde kullanılan yöntemlerden biri değildir?

A) Edâ B) Sema’

C) Arz

D) Koro Çalışması E) İbtida

2. Harfleri mahreç ve sıfatlarına uygun bir şekilde tellaffuz etme ve tilâvetle ilgili ku- rallara (med, idgam, gunne, vakıf, vasıl, sekte vb.) riayet ederek Kur’an okuma becerisi kazandırmayı amaçlayan ilim aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tefsir B) Tecvid C) Akaid D) Fıkıh E) Kelam

3. Kuran öğretiminde işitme ve dinleme yoluyla öğrenme ve öğretmeyi ifade eden yön- tem aşağıdakilerden hangisidir?

A) Arz B) Semâ C) Koro D) Talim E) Edâ

4. Aşağıdakilerden hangisi Kur'an öğretiminde kullanılan temel ilkelerden biri değildir?

A) Kur’an’ı fem-i muhsin bir hocadan öğrenmek B) Kur’an’ı aslına uygun olarak tilâvet etmek C) Harfleri doğru telaffuz etmek

D) Koro çalışması yapmak

E) Tecvid kurallarına uygun okumak

5. Aşağıdakilerden hangisi Kur'an öğretiminde temel hedeflerden değildir?

A) Kur’an’ı usulüne uygun olarak okumak B) Kur’an’ı anlama çabası taşımak

C) Kur’an’ı farklı makamlarda okumak

D) Kur’an’ı başkalarına öğretme konusunda azim ve irade sahibi olmak

E) Kur’an’ı hayatına aktarma gayreti göstermek

(15)

B. Aşağıda boş bırakılan yerleri verilen uygun kelimelerle doldurunuz.

(vacip, sünnet, lafız ve mana, cümle yapısı, mahreç ve sıfat, hoca merkezli, bireysel, semâ’, edâ) 1. Kur’an öğretimi “……….” bir öğretimdir.

2. Kur’an öğretiminde temel ilkelerden birisi, “………” bütünlüğünü dikkate alan bir öğretimi esas almaktır.

3. Tecvid kurallarına uyarak Kur’an okumak, âlimler tarafından “...” olarak kabul edilmiştir.

4. Harflerin “………..………” özelliklerinin iyi kavratılması Kur’an öğretimi- nin ilk ve en temel konusunu oluşturur.

5. Kur’an öğretiminde hocanın öğrettiği şekilde lafızları tekrar ederek bunları öğretildiği gibi okumaya “………” denir.

C. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanları “D”, yanlış olanları “Y” ile işaretleyiniz.

1. (...) Kur’an tilâvetinde asıl hedef Allah’ın (c.c.) kelamını Peygamberimize indirildiği şe- kilde, aslına uygun olarak okuyabilmektir.

2. (...) Semâ’, Kur’an öğretiminde hocanın, öğretimin merkezinde aktif olarak yer aldığı bir yöntemdir.

3. (...) Kur’an öğretiminde asıl gaye, onu anlamaya ve ortaya koyduğu ilkeleri hayatımıza aktarmaya çalışmaktır.

4. (...) Kur’an tilâvetinde öğrencinin dinlediği, öğrendiği, ezberlediği bir yeri hocasına okumasına harf talimi yapma denir.

5. (...) Kur’an okurken tefekkür ve tedebbür ederek düşünmek; Rabb’imizin güç ve kuv-

vetini, sınırsız rahmetini, O’nun kâinat üzerinde tecelli eden isim ve sıfatlarını daha

iyi kavramamızı sağlar.

(16)

54

1. Arapça’dan dilimize geçen “usul” kelimesinin Türkçe karşılığı olarak kullanılan kelime.

2. Kur’an harflerini, mahreç ve sıfatlarına uygun olarak okuyabilmek için alıştırma çalışması yapmak.

3. Bir başkasının Kur’an-ı Kerim’i okuyuşunu takip etmek suretiyle yapılan kıraat.

4. Bir iş ve olayın sonucunu ve gidişatını önceden kestirmek, çıkarımda bulunmak.

5. Kur’an’ı, “ehlinden öğrenmek” diye nitelendirebileceğimiz bir usulle hocayı dinleyerek öğrenme yöntemi.

6. Tilâvetle ilgili kurallara riayet ederek Kur’an okuma becerisi kazandırmayı amaçlayan ilim.

7. Bir iş ve olayın gidişatı ve sonucu hakkında derinlemesine düşünmek.

8. Peygamberimiz döneminde yetişmiş Kur’an muallimlerine verilen genel ad.

9. Öğrencinin Kur’an-ı Kerim’den öğrendiği veya ezberlediği bir yeri hocasına okuması.

10. Yerine getirme, borç ödeme gibi anlamlara gelen kelime.

D. Aşağıdaki bulmacayı çözünüz.