DURAK SÜRTÜNMELI SESLERIN (AFFRICATIVES) AKUSTIK ÖZELLIKLERI
Konuşma seslerinin üretiminde ses kaynakları değişik şekillerde birleştirilebilir.
Konuşma düzeneği durak seslerinde olduğu gibi kapatılır ve hapsedilen hava yavaşça sürtünme ile bırakılırsa, bu şekilde üretilen seslere durak-sürtünmeli sesler adı verilir.
• Durak sürtünmeli iki sesten /c/ sesi ötümlü, /ç/ sesi ötümsüzdür.
• İki ses de dişyuvasında üretilir.
Durak sürtünmelilerde, sessiz bir aralık ve ardından daha uzun, gürültülü bir başlangıç söz konusudur. Bu sesler, hem durak hem de sürtünme özelliklerini paylaşırlar.
- Havanın tamamen hapsedilmesi /durak öz.)
- Hapsedilen havanın sürtünme ile bırakılması (sürtünmeli öz.)
Durak sürtünmeliler akustik olarak, patlamalı ve sürtünmeli seslerin özelliklerini birarada gösterirler:
- Bir kapanma fazı
- Kapanmanın sonlandırılması (patlama gürültüsü) - Sürtünme fazı (sürtünmeli seslerden daha kısadır.)
/ça/
/ca/
Sürtünmeli seslerle durak sürtünmeliler arasındaki ayırt edici bir özellik de ; sürtünmenin maksimum genliğe ulaşma süresidir.
- Sürtünmelilerde sürtünmenin maksimum genliğe ulaşma süresi nispeten daha uzundur. Genlik kademeli olarak birikir.
- Durak sürtünmelilerde ise, patlama fazının ardından sürtünme gürültüsü hızla maksimum genliğe ulaşır.
Bir durak sürtünmeli ses üretilirken, kapanmayla birlikte ağız içinde hapsedilen hava basıncının atmosfer basıncından önemli ölçüde yüksektir. Hava ve ses serbest bırakıldığında ve dil sürtünme için daralma pozisyonuna geldiğinde, sürtünmenin başlamasıyla yüksek hava basıncı salınarak yüksek miktarda gürültüye neden olur.
• /c/ durak sürtünmeli ses ötümlü olduğundan spektrogramda önce bir ses çubuğu ardından da sesin bırakılmasıyla birlikte bir patlama çubuğu görülecektir.
/con/
Ses Çubuğu
• /ç/ sesi spektrogramda bir kapanma boşluğu (closure gap), ardından sesin salıverilmesi ve patlama (burst) ve sürtünme enerjisi ile karakterizedir.
Patlama çubuğu
• Fonasyon sürtünme enerjisinin genliğini düşürdüğü için /c/ sesinin enerjisi daha düşük.
• /c/ ötümlü olduğu için ses çubuğu görülüyor.
TÜRKÇE’DEKİ /Ğ/ ÜNSÜZÜNÜN AKUSTİK İNCELEMESİ
/ğ/ Türkçe’deki en tartışmalı ünsüzdür, hatta ünsüz olup olmadığı bile tartışmalıdır. Bu durumun başlıca nedenleri;
- /ğ/’nin kelime başında bulunmaması,
- zayıf bir ses olması nedeniyle bulunduğu çevreden fazla etkilenmesi ve - buna bağlı olarak farklı şekillerde sesletilmesidir.
Literatürde /ğ/
• Kılıç, /ğ/’nini bir yumuşak damak yarıünlüsü olduğunu , aynı zamanda başka bir ünsüz olan, /k/’nin alt sesbirimi (alafonu) olduğunu belirtmiştir.
• /ğ/ kelime başında bulunmaz, mutlaka bir ünlüden sonra gelmesi gerekir ve genellikle iki ünlü arasında bulunur.
• Kendinden önce gelen ünlüler görülme sıklığına göre: /a/, /e/, /o/, /ı/, /i/, /u/, /ö/, ve /ü/ şeklindedir.
• Daha az görülmekle birlikte /ğ/’den sonra ünsüz de gelebilir, ancak bu ünsüz ötümlü olmak zorundadır.
• ğ, ses tellerinin durumu bakımından fonetikte ötümlü bir ses olarak sınıflandırılır.
• Sesletim biçimi ile ilgili sınıflandırmada ise, literatürümüzdeki birçok kaynakta sürtünmeli bir ses olarak tanımlanır. (akt: Davutoğlu)
• Koç (1996), /ğ/ ünsüzünün bir yarıünlü olarak Türkçe’de mevcut olduğunu;
ancak bazen /y/’ye, bazen /v/’ye dönüştüğünü, bazen de kaybolduğunu ifade etmektedir.
/aca/ /aça/
• Selen (1979), /ğ/’nin ötümlü bir yumuşak damak ünsüzü olduğunu kabul etmekte, konuşma sırasında gerçekte böyle bir ses çıkmadığını, /ğ/’den önce gelen ünlünün uzadığını belirtmiştir.
• Deny (1995: 24), /ğ/’nin sürtünmeli bir damak ünsüzü olduğunu ancak İstanbul ağzında kaybolma noktasına geldiğini ve ünlü uzamasına yol açtığını
belirtmiştir. Ünlüden sonra gelen /g/’nin /ğ/’ye dönüştüğünü, bunun da ince sesli kelimelerde [y], kalın sesli kelimelerde [ğ] şeklinde telaffuz edildiğini belirtmiştir.
1. ÇALIŞMA: Kılıç’ın (2008) çalışmasına göre:
/ğ/’nin fizyolojik fonetik açısından dikkat çeken iki özelliği vardır:
(1) ses yolunda daralma ve
(2) ünlü çevresinden kolay etkilenme.
- Bu iki özellik nedeniyle; /ğ/ kendinden önce bir geniş ünlü geliyorsa, ikili ünlüleşmeye yol açar, dar ünlü geliyorsa o ünlüye uyan yarı ünlü olarak telaffuz edilir.
• Daralma olayının olabilmesi için, ses yolunda bir açıklık olması yani /ğ/’den önce bir ünlünün gelmesi gerekir.
/ğ/’nin Akustik değerlendirmesi (Kılıç, 2008)
• Ses yolundaki daralmanın akustik karşılığı, F1 frekansının düşmesi ve şiddet azalmasıdır.
• Spektrogramda [ğ]’ye ait parçada F2 hareketi de sık görülen bir durumdur. Bu, ses yolundaki gerginliğin işaretidir.
• F2 frekansındaki değişiklik her zaman aynı yönde değildir: ön ünlü ortamında yükselme, arka ünlü ortamında düşme şeklindedir.
• Daralmanın diğer bir sonucu da, sürtünme sesine neden olmasıdır. Bu durum bazen formant ölçümünü de zorlaştırmaktadır.
• /ğ/’nin akustik olarak en kolay incelenebileceği çevre, aynı iki ünlü arasında olduğu çevredir.
/ağa/
/ağa/ F1 ve şiddet eğrisi:
• 1500-3600 Hz arası enerjide [ğ]’ye uyan bölgede ciddi bir azalma gözlenmektedir. (Alttaki eğri)
• F1 eğrisi (üstte) /ğ/’ye uyan bölgede belirgin düşme.
/ağa/ perde şiddet eğrisi:
Perde Şiddet
•
Toplam şiddet eğrisinde önemli bir hareket yoktur.
/dağ/
• F1’de düşme, F3 ve F4’te yükselme gözlenmektedir.
• F1’deki düşme ağız açıklığının azaldığını, [a] sesinin [ı]’ya yaklaştığını [aı] ikili ünlüsü oluştuğunu göstermektedir.
/dağ/ (perde ve şiddet eğrileri)
Perde(mavi) Şiddet(kırmızı)
• Perde kelime boyunca yavaş yavaş incelmekte, [ğ]’ye uyan bölgede tepe yapıyor.
• Şiddet ise sönme olayına bağlı olarak yavaş yavaş azalıyor.
Çalışmanın sonucuna göre akustik değerlendirme sonuçlarını /ğ/’nin bulunduğu ortama göre özetlersek:
- Aynı iki ünlü arasında: Geniş ünlülerle ikili ünlü oluşumu, dar ünlülerle yarı ünlü oluşumu söz konusudur.
Örn. /ağa/ → [aıa], /iği/ → [iyi]
• Aynı iki ünlü arasında şiddet azalması; özellikle orta ve yüksek frekanslarda belirgindir. İkinci ünlünün daha vurgulu olması ve buna bağlı perde-şiddet hareketi görülebilir.
• Farklı iki ünlü arasında fonetik açıdan ünsüz özelliği taşıyan bir ses oluşmasa da, ünlüler arasındaki formant geçişi /ğ/ olarak algılanıyor.
• Kelime sonundaki /ğ/’nin önemli akustik özellikleri şiddet azalması ve geniş ünlülerde F1 düşmesidir.
KAYNAK:
Türkiye Türkçesindeki ‘Yumuşak G’ ünsüzünün fonetik analizi Kılıç, M.A ve Erdem, M.
• October 2008, Ankara
• Conference: VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı
2. ÇALIŞMA: Davutoğlu’nun çalışması (2011)
/ğ/ sürtünmeli ve ötümlü olarak sınıflandırıldığı için bir ötümlü bir ötümsüz sürtünmeli sesle karşılaştırma yapılmış.
/asla/- /ağla/
• “ağ” segmentinde , “as” örneğindekinin aksine; a ünlüsünden sonra yeni bir sesin oluşumunu yansıtan herhangi bir formant değişiminin olmadığı kolayca gözlenebiliyor.
/sivil/- /siğil/
• iki /i/ ünlüsünün arasında kalan /v/’ nin F1’inde bir değişim gözlenmezken F2 frekansında belirgin bir düşüş görülüyor. (rezonans farkı)
• “Siğil” örneğinde ise; F1 ve F2’de bir değişim yok, formantlar sabit yatay bir çizgi görünümünde.
/ayartmak/- /ağartmak/
• İki a ünlüsü arasındaki y ve ğ kıyaslandığında, /y/’nin F1’inde düşüş; F2 değerinde ise yükselme görülüyor. (/a/’da yükselen dilin etkisi)
• /ağartmak/ sözcüğünde ise /ğ/’nin varlığıyla ilgili herhangi fiziksel bir değişim gözlenmiyor.
•
Bu çalışma sonucunda:
- Akustik açıdan /ğ/’ye ait herhangi bir görsel ya da niceliksel ize rastlanmamış.
• Aynı şekilde, segmentasyon sürecinde /ğ/’nin işitsel ve görsel yolla, bir segment olarak yanındaki seslerden ayrılmasının mümkün olmadığı gözlenmiş.
• /ğ/ sesinin telaffuz edilmeyişi ile beraber, yazılışında /ğ/ harfi bulunan sözcüklerde bazı ses olaylarının meydana geldiği görülmektedir.
ÖRN:
• Sağlam /a/ sesini uzatır.
• Eğitim /y/ sesine dönüşür.
• Yoğun İki ünlünün ulanması
• KAYNAK: Ğ ünsüzünün akustik analiz yöntemiyle sorgulanması YILMAZ, DAVUTOĞLU A.
Konservatoryum, cilt.1, ss.21-37, 2011 (Hakemli Üniversite Dergisi)
