T A R ‹ H
1 8 3 9 - 1 9 3 9
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kuyafl Yay›n Yönetmeni
Galatasaray Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü
Prof. Dr. Feroz Ahmad
Massachusetts Üniversitesi (Boston) Tarih Bölümü
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ersoy Bo¤aziçi Üniversitesi Tarih Bölümü
Prof. Dr. Cemal Kafadar Harvard Üniversitesi Tarih Bölümü
Doç. Dr. M. As›m Karaömerlio¤lu
Bo¤aziçi Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü
Prof. Dr. fievket Pamuk
Bo¤aziçi Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü
Prof. Dr. Zafer Toprak
Bo¤aziçi Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü
Prof. Dr. Mete Tunçay
‹stanbul Bilgi Üniversitesi Tarih Bölümü Özgür Türesay
Galatasaray Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü
Aral›k 2006
(Yay›n No. TÜS‹AD-T/2006/11-425)
Meflrutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepebafl› / ‹stanbul Telefon : (0212) 249 19 29 • Telefax: (0212) 249 13 50
T Ü R K S A N AY ‹ C ‹ L E R ‹ V E ‹ fi A D A M L A R I D E R N E ⁄ ‹
© 2006, TÜS‹AD
Tüm haklar› sakl›d›r. Bu eserin tamam› ya da bir bölümü, 4110 say›l› Yasa ile de¤iflik 5846 say›l› FSEK uyar›nca,
kullan›lmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yaz›l› izin al›nmad›kça, hiçbir flekil ve yöntemle ifllenmek, ço¤alt›lmak, ço¤alt›lm›fl nüshalar› yay›lmak, sat›lmak,
kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baflka teknik, say›sal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullan›lamaz.
Tarih 1839-1939 kitab›, (7, 9, 10, 15, 16 ve 18. bölümleriyle 26-31, 34-35, 78-81, 84-85, 98-101, 240-247 ve 254-255. sayfalar› hariç) Jean-Michel Lambin,
Annette Becker, Odile Louage, Marie-Anne Matard-Bonucci, Jean-François Sirinelli, Jean Vassort, Jean-Luc Villette, Nicolas Werth, José Zimniak taraf›ndan haz›rlanan
HISTOIRE PREMIÈRE, Hachette Livre – Education 1997 kitab›n›n tercümesidir.
ISBN : 9944-405-03-5
Birinci Bask› / 2 000 adet bas›lm›flt›r.
M‹KADO MATBAACILIK ve Tic. Ltd. fiti.
Oto Sanayi Mah. ‹mam Çeflme Cad. G/47 Sokak No:6 Seyrantepe - ‹stanbul
Tel: (0212) 289 27 93 Faks: (0212) 289 08 96
3
Ö NSÖZ
TÜS‹AD, özel sektörü temsil eden sanayici ve ifladamlar› taraf›ndan 1971 y›l›n- da, Anayasam›z›n ve Dernekler Kanunu’nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmufl, kamu yarar›na çal›flan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum ör- gütüdür.
TÜS‹AD, demokrasi ve insan haklar› evrensel ilkelerine ba¤l›, giriflim, inanç ve düflünce özgürlüklerine sayg›l›, yaln›zca asli görevlerine odaklanm›fl etkin bir devletin varoldu¤u Türkiye’de, Atatürk’ün ça¤dafl uygarl›k hedefine ve ilkele- rine sad›k toplumsal yap›n›n geliflmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlay›fl›n›n yerleflmesine yard›mc› olur. TÜS‹AD, piyasa ekono- misinin hukuksal ve kurumsal altyap›s›n›n yerleflmesine ve ifl dünyas›n›n evrensel ifl ahlâk› ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmas›na çal›fl›r.
TÜS‹AD, uluslararas› entegrasyon hedefi do¤rultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün artt›r›larak, uluslararas› ekonomik sistemde belir- gin ve kal›c› bir yer edinmesi gerekti¤ine inan›r ve bu yönde çal›fl›r. TÜS‹AD, Türkiye’de liberal ekonomi kurallar›n›n yerleflmesinin yan›s›ra, ülkenin insan ve do¤al kaynaklar›n›n teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullan›m›n›, verimlilik ve kalite yükseliflini sürekli k›lacak ortam›n yarat›lma- s› yoluyla rekabet gücünün art›r›lmas›n› hedef alan politikalar› destekler.
TÜS‹AD, misyonu do¤rultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündemin- de bulunan konularla ilgili görüfllerini bilimsel çal›flmalarla destekleyerek ka- muoyuna duyurur ve bu görüfllerden hareketle kamuoyunda tart›flma plat- formlar›n›n oluflmas›n› sa¤lar.
TÜS‹AD, e¤itim sistemi ve e¤itim politikalar› konular›nda daha önce yap›lm›fl
olan çal›flmalar›n›, ortaö¤retim için yard›mc› ders kitaplar› yay›mlamak yoluy-
la geniflletmifltir. Bu do¤rultuda yay›nlanan Co¤rafya 2001, Co¤rafya 2002, Fel-
sefe 2002 ve Tarih 2002 kitaplar›n›n yan›s›ra, elinizdeki Tarih 1839-1939 haz›r-
lanm›flt›r.
4
Tarih 1839-1939, Hachette Yay›nevi’nin, "Hachette Éducation dizisi içinde yer alan, Jean-Michel Lambin yönetimindeki, lise üçüncü s›n›flara yönelik Histo- ire - Premières adl› kitaptan yola ç›k›larak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n Tanzimat Ferman›’ndan ‹kinci Dünya Savafl› öncesine kadar olan dönemde Avrupa ve dünya tarihine iliflkin bölümleri Türkçe’ye çevrilmifl, Fransa’n›n siyasal ve top- lumsal tarihine iliflkin bölümleri ise ç›kar›larak, bunlar›n yerine Osmanl› ‹mpa- ratorlu¤u ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi bölümleri konmufltur. Bu yap›l›rken, do¤al olarak, kitab›n kronolojik yap›s›nda de¤ifliklikler olmufl ve kitap, Os- manl› ‹mparatorlu¤u ve Türkiye Cumhuriyeti tarihlerindeki önemli dönüm noktalar›ndan yola ç›k›larak yeniden bölümlendirilmifltir. Ayr›ca, kitab›n ilk k›sm›nda yer alan ve iktisadî, dinî ve sanatsal geliflmeleri anlatan üç bölümü- ne, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Türkiye Cumhuriyeti’ndeki geliflmeleri veren alt bölümler eklenmifltir.
Tarih 1839-1939, daha önce yay›nlanan 1939-2002 dönemini kapsayan Tarih 2002 ile ayn› özellikleri tafl›yan bir kitap. Ö¤rencilere, ad› ortaö¤retimdeki ta- rih derslerinin en bafl›nda hep geçen, ama ö¤rencilerin hemen hemen hiç gör- medikleri bir fleyi, "tarihsel belge"yi veriyor. Bunun pedagojik yarar›n› uzun uzad›ya kan›tlamaya çal›flmak gerekmez. Ne de olsa belgelerdir tarihi bir inanç nesnesi ya da bir ideoloji olmaktan ç›karan. Ayr›ca belgelerin, tarih kitab›n› s›- k›c› bir kitap olmaktan kurtarmak ve ö¤retilen konunun bellekte daha iyi yer etmesini sa¤lamak gibi hat›r› say›l›r iki ifllevi daha var. Ancak, Tarih 1839- 1939’da belgelerin sunumunda bir yenilik yap›ld› ve dönemin Türkçesi bugü- nün gençlerinin anlayabilece¤i, yal›n bir Türkçe’ye aktar›ld›.
Tarih 1839-1939, t›pk› 1939-2002 dönemini kapsayan Tarih 2002 gibi, tarih ö¤- renimini ezbercilikten kurtaracak, ö¤renciye analitik ve elefltirel bir yaklafl›m kazand›racak ve giderek ö¤rencide daha fazla merak uyand›racak bir yöntem- le haz›rlanm›flt›r. TÜS‹AD ve Tarih 1839-1939 kitab›n›n yaz› kurulu, elinizdeki kitab›n Türkiye’de son y›llarda okul kitaplar›na iliflkin olarak ortaya ç›kan tar- t›flmalara bu aç›dan da bir katk›da bulunaca¤›na inan›yorlar.
Tarih 1839-1939’un üçüncü bir özgünlü¤ü de, özellikle Osmanl› ‹mparatorlu-
¤u ve Türkiye Cumhuriyeti’ne iliflkin bölümlerinde, son yirmi befl, otuz y›ld›r
5 ülkemizde ve yurt d›fl›nda yap›lm›fl olan tarih araflt›rmalar›n›n bir sentezini
sunma çabas›d›r. Bilindi¤i gibi tarih, her nesil taraf›ndan yeniden yaz›l›r. An- cak yeniden yaz›lan bu tarih, ders kitaplar›na genellikle geç yans›r. Tarih 1839- 1939’un yaz› kurulu, bu gecikmeyi biraz olsun kapatabildi¤i inanc›ndad›r.
Bu çal›flma, alfabetik s›rayla, Anadolu Endüstri Holding A.fi., Do¤an fiirketler Grubu Holding A.fi., Eczac›bafl› Holding A.fi., Enka Holding A.fi., Hedef Alliance Holding A.fi., Nurol Holding Yat›r›m A.fi. ve Tekfen Holding A.fi.’nin maddi katk›lar›yla gerçeklefltirilmifltir.
Tarih 1839-1939’un haz›rlanma aflamas›nda birçok kiflinin, kendilerine önem-
siz gözükecek, ama yaz› kurulu için çok de¤erli katk›lar› oldu. Yaz› kurulu,
Fahri Aral’a, Ercüment Asil’e, Zeynep Atademir’e, Prof. Dr. Süheyl Batum’a,
Aylin Befliryan’a, Ferhat Boratav’a, Esra Dicle’ye, Anastasia Falierou’ya, Sa-
cit Kutlu’ya, Fahri Özdemir’e, Onur Öztürk’e, Zeynep fiarlak’a, Lorans
Tanatar Baruh’a, Yaflar Temiz’e, Berna Toksoy’a, Dr. Alexandre Toumarkine’e,
Atefl Uslu’ya, Murat Yurdakul’a ve özellikle kitab›n çevirisini büyük bir titiz-
likle gerçeklefltirdi¤i gibi, kitab›n oluflmas›nda büyük bir özveriyle her türlü
editörlük çabas›n› gösteren Esra Atuk’a teflekkürü bir borç bilir.
6
I. Sanayi ça¤› ve uygarl›¤›
19. yüzy›l ortalar›ndan 1939’a.
1. Avrupa ve Kuzey Amerika’da sanayi ça¤›yla birlikte yaflanan ekonomik ve toplumsal dönüflümler, ideolojiler.
2. Avrupa ve dünya.
3. Din, kültür ve sanat.
II. Uluslar ve Devletler
19. yüzy›l ortalar›ndan 1914’e.
1. Avrupa’da 1914 öncesi uluslar ve ulusçu hareketler.
2. Muhafazakâr gelenek ve liberal ilerleme aras›nda sanayi devletleri.
3. 1839’dan 1918’e Osmanl› ‹mparatorlu¤u.
III. Bir savafltan di¤erine (1914-1939)
19. yüzy›l ortalar›ndan 1914’e
1. Birinci Dünya Savafl›, Rus Devrimi ve Avrupa’da çalkant›lar.
2. Liberal demokrasilerin bunal›m›.
3. 1918’den 1939’a Türkiye.
4. Totaliter rejimler: Faflizm, nazizm, stalinizm.
Sonuç bölümü olarak, haritalar yard›m›yla dünyan›n savafla do¤ru ilerleyifli incelenecek (1935-1939).
Birinci bölüm:
Sanayi ça¤› uygarl›¤›
Konu 1 Ekonomik büyüme ve sanayileflme Konu 2 1839’dan 1939’da toplum ve
ideolojiler
Konu 3 Dünyada Avrupa egemenli¤i Konu 4 1839’dan 1939’a dinsel yaflam Konu 5 1839’dan 1939’a sanat ve kültür
‹kinci bölüm:
Uluslar ve Devletler
Konu 6 Uluslar, devletler ve Avrupa’da ulusçu- luk sorunlar› (1815-1914)
Konu 11 Uluslararas› iliflkiler ve çat›flmalar Konu 8 Mutlakiyet ve demokrasi
Konu 7 Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda reform (1839-1876)
Konu 9 Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda mutlakiyet ve modernleflme (1876-1908)
Konu 10 ‹kinci Meflrutiyet (1908-1918)
Üçüncü bölüm:
Bir savafltan di¤erine
Konu 12 Birinci Dünya Savafl› (1914-1918) Konu 13 Rusya’da devrim
Konu 14 Birinci Dünya Savafl›’n›n sonuçlar›
Konu 17 Zaferden bunal›ma liberal demokrasi Konu 15 Millî Mücadele (1918-1923)
Konu 16 Türkiye’de Cumhuriyet ve devrimler (1923-1930)
Konu 18 Türkiye’de tek-parti yönetimi (1931-1939)
Konu 19 Faflizm Konu 20 Nazizm Konu 21 Stalinizm Konu 22 Savafla do¤ru
Dönemin bafll›ca izlekleri Kitab›n›z
7 Bu kitap, bir dönemi tüm ayr›nt›lar›yla kapsama iddias›
tafl›m›yor. Ortaokulda edindi¤iniz bilgilerden yola ç›karak, dönemle ilgili önemli inceleme eksenlerini ortaya ç›karmay›
hedefliyor. Bu eksenler döneme damgas›n› vuran iki önemli veri etraf›nda biçimleniyor: Bir yanda tüm toplumsal, ideolo- jik ve kültürel sonuçlar›yla sanayileflme olgusu, di¤er yanda do¤urdu¤u siyasal geliflmeler, ülkeleri Birinci Dünya
Savafl›’na sürükleyen anlaflmazl›klar ve yaratt›¤› tüm çalkan- t›larla uluslaflma olgusu. Kitap, bu do¤rultuda, olaylarla ilgili bilgileri birbirine eklemek yerine, dönemin zihinsel
altyap›s›n› anlafl›l›r k›lmay› hedefliyor. ‹mparatorluktan cumhuriyete Türkiye’nin incelenmesinde ise belirgin bir yaklafl›m izleniyor. Özenle seçilen ve derinlemesine çözümle- nen belli say›da belgenin incelenmesi, konunun da¤›lmas›n›
önleyerek sorunsal›n a盤a ç›kmas›n› sa¤l›yor. Kitap, tarih ö¤retmenlerinin ders program›n› ifllerken kullanacaklar›
pedagojik yöntemlerin seçiminde ve konu s›ras›n›n takibinde özgür olduklar›n› gözard› etmeksizin, dönemin belli bafll›
izleklerini belirli bir mant›¤a uygun olarak veriyor.
I. Sanayi ça¤› uygarl›¤›
Sayfa 12-107
1939 I. Meflrutiyet
1856
I. Dünya Savafl›
1914-1918
Cumhuriyet
1839 1876
II. Meflrutiyet
1908 1923
II. Uluslar ve devletler (19. yüzy›l ortalar›ndan 1914’e)
Sayfa 108-227
1939 I. Meflrutiyet
1856
I. Dünya Savafl›
1914-1918
Cumhuriyet
1839 1876
II. Meflrutiyet
1908 1923
III. Bir savafltan di¤erine (1914-1939)
Sayfa 228-417
1939 I. Meflrutiyet
1856
I. Dünya Savafl›
1914-1918
Cumhuriyet
1839 1876
II. Meflrutiyet
1908 1923
« 19. yüzy›l ortalar›ndan 1939’a dünya »
Kitab›n içeri¤i:
K itab›n›z size çok say›da pedagojik kaynak sunuyor. Bu kaynaklar›n yard›m›yla:
- bilgiye en çabuk flekilde ulaflabilirsiniz (anahtar sözcükler, sözlük ve biyografiler);
- bilgilerinizi toparlayabilir ve zenginlefltirebilirsiniz ("Konunun özeti" bafll›kl› sayfalar);
- s›navlara daha iyi haz›rlanmak için çal›flma yönteminizi gelifltirebilirsiniz: belgelerin yorumlanmas› ve kompozisyon ("Yöntem" sayfalar›);
- dersin program›ndan baz› konular üzerinde derinlemesine inceleme yapabilir ve tarihçilerin tart›flma konular› üzerinde düflünebilirsiniz ("Dosya" sayfalar›).
Çal›flma yöntemi
Kitab›n›zdaki pedagojik kaynaklar
A k d e n i z Galler
K u z e y D e n i z i B ‹ R L E fi ‹ K K R A L L I KLancashire
Newcastle Yorkshire Glasgow
Londra
Nantes- Saint-Nazaire
Asturias
‹ S P A N Y A Madrit
F R A N S A
Cenova Saint- Etienne Le Creusot Paris
Lyon Viyana
A V U S T U R Y A
O S MA N L I ‹ M P A RA T OR L U⁄ U
‹stanbul Donetz Sankt Peterburg Stokholm
P R U S YA
Tuna Dinyeper
‹ S V E Ç
K a r a d e n i z A t l a s
O k y a n u s u
Berlin Moskova
Silezya Varflova R U S Y A
Smolensk
Moravya Bohemya Saksonya Ruhr Nord
Ren
500 km
Germen Konfederasyonu Demir
Kömür Tekstil sanayii Demir-çelik sanayii ve dönüfltürmeye dayal› metalürji Di¤er sanayi kollar›
1850’de bafll›ca demiryollar›
A t l a s O k y a n u s u
A k d e n i z K u z e y D e n i z i
K a r a d e n i z B ‹ R L E fi ‹ K
K R A L L I K
Nantes- Saint-Nazaire
F R A N S A
‹ S P A N Y A
‹ T A L Y AY U G O S L A V Y A Asturias
Ren
Tuna N O R V E Ç ‹ S V E Ç
A L M A N Y A
P O L O N Y A R U S Y A
B U L G A R ‹ S T A N
Y U N A N ‹ S T A N Dinyeper
R O M A N Y A F ‹ N L A N D ‹ Y A
Glasgow Newcastle Liverpool
Londra Galler
Lancashire Yorkshire Midlands
Nord Paris Lorraine
Bask Bölgesi Madrit
Barselona Katalonya Saint- Etienne
LyonLe Creusot Torino Cenova Ruhr
Milan Triyeste
Roma Belgrad Budapeflte Viyana Berlin Bohemya
Saksonya Prag Silezya
Varflova Lodz
Gdynia
Bükrefl Sofya
Selanik
‹stanbul Ploeflti
Odessa Donbas Dniepropetrovsk
Moskova
Smolensk Leningrad Stokholm Oslo
500 km
Demir Kömür
Tekstil sanayii Demir-çelik sanayii ve dönüfltürmeye dayal› metalürji Di¤er sanayi kollar›
1930’lara do¤ru bafll›ca demiryollar› Hidroelektrik santrali Petrol
Ankara
‹zmir Adana
Sanayi Avrupas›
nBirinci sanayi devrimi Kuzey Bat› Avrupa’y› (Birleflik Krall›k, Kuzey ve Do¤u Fransa, Belçika, Ren havzas›) kaps›yordu. Ekonomik bak›mdan hamle (üretimde, gelirlerde ve tüketimde önemli oranda büyüme) yapan ilk bölgeler bunlar oldu. Birleflik Krall›k, Fransa ve Germen Konfederasyonu d›fl›nda ise, sanayi merkezleri az say›da ve da¤›n›kt›.
nDemir madencili¤inin geliflti¤i bölgeler az say›dayd›
ve maden kömürü havzalar›nda yo¤unlaflm›flt› (örne¤in
‹ngiltere’nin orta kesimi, Fransa’n›n kuzeyi, Belçika, Ruhr).
Buna karfl›l›k, tekstil bölgeleri daha da¤›n›kt› ve bitkisel (keten, jüt) ya da hayvansal (yün) lif üretim alanlar›na veya pamuk ithalat›na (Amerika Birleflik Devletleri’nin güneyin- den ya da Hindistan’dan) ba¤l›yd›.
n1930’lu y›llar›n bafl›nda, s›nai kalk›nma Avrupa’n›n gene- line yay›lm›flt›. 1850’li y›llar›n eski sanayi merkezlerinin tümü ayaktayd› ve zenginleflmifllerdi (örne¤in Kuzey Fransa ve Silezya). 1870’li y›llarda kurulan kimya ya da 20. yüzy›l›n bafl›nda ortaya ç›kan otomotiv gibi yeni sanayi kollar›
do¤mufltu. Pek çok sanayi bölgesinde art›k genifl bir üretim yelpazesine rastlan›yordu.
nAvrupa’n›n Katalonya ya da Varflova yöresi gibi çevre kesimlerinde yeni sanayi bölgeleri ortaya ç›kt›; sanayileflme yavafl yavafl baz› Balkan kentlerine de yay›ld›. Metalürji alan›ndaki geliflmeler Lorraine bölgesinde ç›kar›lan demirin ifllenmesine olanak tan›d›; ‹talya’n›n Milano-Torino-Cenova sanayi üçgeni iyice belirginleflti; Sovyetler Birli¤i de sanayi gücünü, özellikle Donbas havzas›nda gelifltirmeye bafllad›.
11850’lere do¤ru sanayi Avrupas›. 21930’lar›n bafl›nda sanayi Avrupas›.
17 16
‹STAT‹ST‹K VER‹ TÜRLER‹
n‹statistikler, bir ya da birden fazla b elirli gözlemi bir arada ölçme- ye olanak tan›yan rakamsal veri dizileridir. Bu gözlemler üç bafll›k al- t›nda toplanabilir:
- De¤ifliklik g österen geliflmeler (Örnek: 1860-1913 aras›
Carmaux kömür madenlerinde ücret ve kâr lar);
- Karfl›laflt›rmalar (Örnek: Çeflitli ülkelerin sanayi üretimi);
- Da¤›l›mlar (Örgiyim, vs.).nek: Bir bütçe içindeki harcamalar: Kira, g›da,
‹STAT‹ST‹KLER‹N OKUNMASI n‹statistik veriler tablo biçiminde gösterilir. Bu verileri okurken çok say›da önemli ögeyi dikkate alm
ak gerekir:
- ‹nceleme konusunu belirten bafll›k;
- Tabloda verilen bilgilerin kayna¤›;
- Kullan›lan birgöreli de¤erler (%, ‰ ya dimler: Bunlar brüt de¤erler (frank, ton, litre) ya da a göstergeler) olabilir. Göreli de¤erler söz konusu oldu¤unda, referans al›nan y›la d
ikkat etmek gerekir (gösterge = 100).
nTablonun okunmas› kolay ya da karmafl›k olabilir.
- Geliflme istatistikleri y›l y›l okunur;
- Karfl›laflt›rma istatistikleri iki eks ene göre okunmal›d›r: Ayn› za- manda hem y›ll›k geliflme gözlenmeli (yükselme ya da düflüfl), hem de rakam dizileri aras›ndaki farklar karfl›laflt›r›lmal›d›r. Bafllang›ç noktalar› farkl›l›k g
österiyorsa, karfl›laflt›rma olana¤› yaratmak için yüzdeleri hesaplamak ilg
inç olabilir;
- Da¤›l›m istatistiklerinde ise, veriler aras›ndaki farklar› incelemek gerekir (Örnek: Bir bütçenin farkl› kalemleri).
‹STAT‹ST‹KLER‹N AÇIKLANMASI ve ÇÖZÜMLENMES‹
n‹statistik dizileri aç›klayabilmek için bazen yüzdeleri hesaplamak yararl› olabilir. Örnek: Bir memurun ya da bir burjuvan›n bütçesinde g›da ya da giyim harcamalar›n›n pay› ne kadard›r?
nBir grafik oluflturmak ve eld e edilen e¤rileri genelden özele do¤- ru incelemek de genellikle yararl›d›r:
- E¤rinin genel görünümü nas›l (art›fl, azal›fl , sabit durum)?
- E¤ri üzerinde bart›fl, B’den C’ye azal›fl, vs.irden fazla aflama göstermek olas› m›? A’dan B’ye - E¤rinin görünüflündeki bu de¤iflimleri nas›l aç›klayabiliriz?
nSon olarak, yap aca¤›m›z yorumlar› yazmam›z gerekir:
- Girifl bölümünde istatisti¤in türü, tarihi, kayn a¤› verilmelidir;
- Saptanan geliflmeler tan›mlanmal› ve aç›klan mal›d›r;
- Sonuç bölümünde ise, ç›kar›lan ana fikir yaz›lmal›d›r.
‹statistiklerin okunmas›
ve karfl›laflt›r›lmas›
yöntem
1Carmaux kömür madenlerinde ücret ve kârlar
(frank olarak). Y›l
Ortalama Elde edilen ücret 1860 kâr
1,97 886 500 1865
2,20 771 836 1869
2,12 790 342 1875
2,96 2 241 131 1881
3,34 2 875 409 1886
3,94 1 929 465 1889
3,88 1 885 949 1895
4,32 1 730 480 1900
4,39 2 393 798 1905
4,89 2 635 818 1913
5,47 4 861 784 2Çeflitli ülkelerin sanayi üretimi
(dünya toplam› içindeki pay, % olarak) .
1914 1929
ABD 1938 35,8
42,2 32,7 Almanya
14,3 11,6
10,7 Birleflik Krall›k
14,1
9,4 9,2
Fransa
7 6,6
4,5 Rusya/SSCB
4,4 4,3
18,5 Pierre Léon (yay.),
Histoire économ ique et sociale du m
onde (Paris, 1977-1978).
31913’te iki bütçe (alt›n frank olarak)
. MemurBurjuva Vergilerden sonra kalan gelir
6 000 F25 000 F Harcamalar:
Kira . . . . . . .
900 F 3 750 F Is›tma, ayd›nlatma
. . . . 300 F1 250 F Mutfak giderleri
. . .
. . . .2 4006 250 F
Giyecek ve temizleme . . . .
780 F3 250 F Çocuklar›n e¤itim giderleri
. . . . 420 F2 500 F Sa¤l›k harcamalar›
. . . 60 F 500 F Hizmetliler . . .
. . . .360 F700 F
E¤lence, seyahat . . . .
420 F3 300 F Beklenmedik giderler
. . . . 120 F1 500 F Tasarruf . . .
. . . .240 F2 000 F
33
1850-1940 y›llar
› aras›nda birbirini izleyen
iki sanayi devrimine dayal› olarak gerçekleflen ekonomik büyüme flu geliflmeler
le aç›klanabilir:
- Önemli miktarlarda servetin sermaye olarak yat›r›ma dönüfltürülmesi, - Teknik bulufllar,
- fiirketlerin daha iyi örgütlenmesi.
Ekonomik büyüme düzenli olmad›. Refah dönemleri (1850-1873, 1896-1929) ile d urgunluk dönemleri (1873-1896 ar
as› “büyük bunal›m”, 1930’lu y›llarda dünya bunal›m›) sürekli olarak birbirini izledi.
Güçlüklerle mücadele etmek için baz› giriflimler de bulunuldu:
- 19. yüzy›l sonunda korumac› eko nomi politikalar›na baflvurulmas›, - 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren tüketime d
estek verilmesi (fordizm), - 1930’lu y›llarda devletin eko
nomiye müdahalesi.
konunun özeti
• K‹TAPLAR - Charles DICKENS
, Zor Günler çev. L. Baydo¤an, (‹stanbul, 2000).
- Eric J. HOBSBAWM , Devrim Ça¤›
çev. S. fiener (Ankara, 2003).,
• ANS‹KLOPED‹
- Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (‹stanbul, 1985):
"‹ktisadi Yap›" (cilt III) ve
"Sanayi" (cilt V) bölümleri.
• MÜZE - Rahmi Koç Sanayi Müzesi (Sütlüce - ‹stanbul)
SENTEZ
nYatay ve dikey yo¤unlaflma Bir flirket, üretimin tüm aflamalar›n›
bünyesinde bir araya getirdi¤inde (örne¤in, demir madencili¤inden metalürjik dönüfltürme sanayiine) dikey yo¤unlaflma
dan söz edilir.
E¤er bu flirket üretimin ayn› seviyesinde faaliyet gösteren çok say›da kuruluflu bir araya toplam›flsa, bu yatay yo¤unlaflmad›r.
nTrust, konzern ve zaibatsu ABD’de trust, yo¤unlaflma yo
luyla ekonominin bir sektöründe hakim konuma gelmifl bir flirket
i ifade eder.
Almanya’da konzern, sermaye kat
›l›mlar›yla birbirlerine ba¤lanm›fl bir grup flirketi anlatmak için kullan›l›r.
Japonya’da zaibatsu
, bir banka etraf›nda yap›lanm›fl, birbirinden ayr› ve çeflitli sanayi ko
llar›nda faaliyet gösteren çok say›da flirketten oluflan finans ve sanayi grubudur.
nHisse ve temettü Hisse, bir flirket sermayesinin paylar›ndan biridir. Örne¤in, 1.000.000 lir
a sermayesi olan N flirketi, 100 liral›k 10.000 h
isseye bölünebilir.
Temettü
ise bir bölme iflleminin sonucudur: fiirketin bir y›ll›k kâr
› hisse say›s›na bölünür.
E¤er 1900 y›l›n da N flirketi 30.000 lir
a kâr elde etmiflse, hisse bafl›na 3 lira tutar›nda temettü ödenecektir. Buna göre, bir hissenin getirisi % 3 olacakt›r.
KARIfiTIRMAYALIM
OKUYALIM GEZEL‹M
Kömür madeni Dikey yo¤unlaflm
a Yatay yo¤unlaflma
Yüksek f›r›n Çelik fabrikas›
Mekanik inflaat
Tersane
32
Çal›flma yöntemi edinme ya da gelifltirme
“Yöntem” sayfalar›
n Belgelerin yorumlanmas›:
• ‹statistikleri okuma ve karfl›laflt›rma 33
• Harita okuma, haritalar› karfl›laflt›rma 69
• Tarihsel metin incelemesi (1) 85
• Tarihsel belge olarak foto¤raf okuma 145
• Tarihsel metin incelemesi (2) 191
• Tarihsel belge olarak karikatür inceleme 225
• ‹ki metni karfl›laflt›rma (1) 253
• ‹ki metni karfl›laflt›rma (2) 267
• Tarihsel metin incelemesi (3) 301
• Siyasal söylem çözümlemesi 319
• Siyasal program incelemesi 377
n Kompozisyon:
1. Konunun okunmas›, ödevin sunulmas› 49
2. "Tablo" türü konu 163
3. "Çözümleme" türü konu 337
4. "Karfl›laflt›rma" türü konu 391 n Araçlar:
• Bir film sekans›n›n çözümlenmesi 105
• Çift giriflli tablo 125
• Siyasal terimlerle tan›flma 209
• Bir tarih müzesini ziyaret 281
• Edebiyat ve tarih 363
• Biyografi yazma 405
Ba¤lam› haritalarda görme
• 1850’lere do¤ru sanayi Avrupas›
• 1930’lar›n bafl›nda sanayi Avrupas›
• Sömürge imparatorluklar›
• 1850’de Avrupa’n›n siyasal haritas›
• Savaflta Avrupa ve Ortado¤u
• 1923-1924’te Avrupa ve Ortado¤u
• Diktatörlüklerin hamleleri, 1936-1939
• 1 Eylül 1939’da Avrupa
Konunun özüne inme
"Konunun özeti" sayfalar›
• “Sentez” bölümü
• “Kar›flt›rmayal›m” bölümü
8
n Ders sayfalar›nda yer alan anahtar sözcükler n Kitab›n sonunda yer alan sözlük n "Konunun özeti" sayfalar›nda yer alan "Kar›flt›rmayal›m" bölümü
n Biyografiler:
35
Osmanl› borçlar› ve Düyun-u Umumiye Yönetimi
Dosya
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun K›r›m Savafl›’ndan itibaren mali s›k›nt›lar nedeniyle almaya bafllad›¤› d›fl borçlar, gelir sa¤layacak ekonomik alanlara yat›r›lmad›klar› için, giderek ödenemez oldu (bkz. s. 168 ve 182). Alacakl›lar›n haklar›n› korumak üzere 1881’de kurulan Düyun-u Umumiye Yönetimi ise, Osmanl›
Devleti’nin son dönemlerinin belki de en önemli özelli¤i olan egemenlik haklar›n›n yitirilmesi sürecindeki en etkin ö¤elerden biri oldu. Bu kurum, herhangi bir özel flirketten fark›
olmamas›na karfl›n, Büyük Güçlerin diplomatlar›nca kendi devletlerinin temsilcisi gibi görüldü. Böylece ortaya, Parvus Efendi’nin 1914’te dedi¤i gibi, “iki maliye yönetimi” ortaya ç›kt›. Bunlardan biri, “Avrupa yönünden aç›ktan a盤a korunan Düyun-u Umumiye, öbürüyse Avrupa’n›n sürekli olarak bask›
alt›nda tuttu¤u ve s›k›flt›rd›¤› Osmanl› Maliye Bakanl›¤›yd›.”*
Birinci Dünya Savafl›’n›n bafllamas›yla Osmanl› Devleti d›fl borç ödemelerini durdurdu, Düyun-u Umumiye’nin faaliyetleri ask›ya al›nd›. Osmanl› Devleti’nin d›fl borçlar› 1923 y›l›nda Lozan’daki bar›fl görüflmelerinin en önemli ve karmafl›k maddelerinden birini oluflturdu. Uzun tart›flmalardan sonra Osmanl› Devleti’nin ödenmemifl borçlar› nüfus ve di¤er konular dikkate al›narak mirasç› devletler aras›nda paylaflt›r›ld›. Türkiye tüm borçlar›n yüzde 67’sini devralmay› kabul etti. Lozan’da var›lan anlaflma uyar›nca borç ödemeleri 1929 y›l›nda bafllad›. Türkiye Cumhuriyeti, Lozan sonras›nda öngörülen y›ll›k miktarlardan daha az ödeme yaparak Osmanl› borçlar›n› 1954 y›l›na kadar ortadan kald›rm›flt›r.
(*) Parvus Efendi, Türkiye’nin Malî Tutsakl›¤›, 2. bask› (‹stanbul, 1977).
Dosya
YORUMLAYAB‹LMEK ‹Ç‹N 1. Osmanl› Devleti niçin ve ne zaman d›fl borçlanma sürecini bafllatt›?
2. Osmanl› Devleti ald›¤› borçlar› neden geri ödeyemedi?
3. 19. yüzy›l ortalar›nda Osmanl› maliyesinin ne tür sorunlar› vard›?
4. Düyun-u Umumiye Yönetimi hangi koflullarda ve niçin kuruldu?
5. Düyun-u Umumiye Yönetimi’nin nas›l siyasal bir ifllev de kazand›¤›n›
yorumlay›n›z.
B E C E R ‹ N ‹ Z ‹ k u l l a n › n
D›fla ba¤›ml›l›kta iç dinamiklerin rolünün saptanmas›
Avrupa’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda giderek geniflleyen faaliyetinin simgesi ve tafl›y›c›
gücü olan Osmanl› Düyun-u Umumiye ‹daresi gittikçe büyük boyutlara ulaflan konsolide Osmanl› borçlar›n›n Avrupal› alacakl›lara geri ödenmesini denetlemek üzere 1881 y›l›nda kuruldu. Osmanl› hükümetinin bir kuruluflu gibi ifllev görmesine ra¤men hükümete de¤il kendi hissedarlar›na karfl› sorumluydu. Düyun-u Umumiye tuz, bal›kç›l›k, pul, ipek, tütün ve alkolden al›nan vergiler, damga resmi, baz› bölgelerden al›nan harçlar gibi önemli gelir kaynaklar›n› ve di¤er baz› gelirleri do¤rudan denetimi alt›nda tutmaktayd›. As›l olan, bun- lar›n en zengin ve en kolay toplan›r gelir kaynaklar› olmas›yd›. Düyun-u Umumiye ‹dare- si’nin kurulmas› son dönem Osmanl› tarihi içinde bile bir dönüm noktas›d›r. Bu idarenin oluflturulmas› ondokuzuncu yüzy›lda Osmanl› egemenlik haklar›ndan verilen en önemli ödünlerden biri oldu¤u gibi, Avrupal›lar›n ilerde Osmanl›lar›n borçlar›n› reddetme olas›l›-
¤›ndan duyduklar› kuflkular› da gidermiflti [...] Verdiklerini geri alacaklar›ndan art›k emin olan Avrupal› yat›r›mc›lar›n yoksullaflm›fl Osmanl› hazinesine önerdikleri yeni borçlar top- lam yabanc› borç miktar›n› daha da artt›r›yordu. Düyun-u Umumiye ‹daresi’nin kuruluflun- dan sonra Osmanl› ekonomisinin genifl ve gittikçe geniflleyen bir kesiminin iflleyifli kademe- li olarak yabanc› denetimi alt›na girerek art›k Osmanl› hazinesini de¤il Avrupal› alacakl›lar›
zenginlefltirmekteydi. Ço¤u Osmanl› uyru¤u olan binlerce Düyun memuru, Osmanl› flehir ve köylerine yay›larak Paris, Berlin ve Londra’daki kupon sahipleri ad›na vergi topluyordu.
Bat›’n›n iktisadi ç›karlar› 盤 gibi büyürken, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun iktisadi ve siyasi öz- gürlü¤ü ve Avrupa’yla iliflkilerindeki seçenekleri o ölçüde daralmaktayd›.
Donald Quataert, Osmanl› Devleti’nde Avrupa ‹ktisadi Yay›l›m›
ve Direnifl (1881-1908) (New York, 1983).
5Düyun-u Umumiye üzerine.
1881 y›l›nda d›fl borçlar alacakl›lar›n›n vekil- leri ‹stanbul’a davet edilerek ... görüflmeler yap›ld›. Sonuçta meydana gelen anlaflma Muharrem Kararnamesi ile tesbit edildi (20 Kas›m 1881).
Bu kararnameye göre, Maliye Bakanl›¤› d›- fl›nda ba¤›ms›z bir Düyun-u Umumiye yöne- timi kuruluyordu. Yedi kiflilik bir konsey bu yönetimi sa¤layacakt›. Konseyde bir ‹ngiliz delegesi ‹ngiliz, Hollandal› ve Belçikal› ala- cakl›lar›, bir Frans›z, bir Alman, bir ‹talyan, bir Avusturya-Macaristan, bir Osmanl› dele- gesi de mensup olduklar› memleketlerin alacakl›lar›n›, bundan baflka bir temsilci de Galata bankerlerini temsil edeceklerdi.
Temsilciler, alacakl›lar taraf›ndan befl y›l için seçilecekti ve yeniden seçilebileceklerdi.
Konsey, [... kimi] vergileri toplay›p onlarla d›fl borçlar›n faiz ve amortismanlar›n› öde- meyi sa¤layacakt›. Hükümet bu konuda her türlü yard›mda bulunacak ve gerekti¤inde yeni yönetimi askeri güçle koruyacakt›. Hü- kümetin, konseyde dan›flmanl›k s›fat›yla bir komiseri bulunacakt›. Hükümet ile konsey aras›ndaki anlaflmazl›klar, hakem yoluyla çözülecekti. Hakem karar› kesindi. Konsey, kendi memurlar›n› diledi¤i gibi tayin etmek- te serbestti. 5.000 kiflilik bir kadro bu yolla meydana getirilmiflti. Memurlar›n yüzde iki- si yabanc›, di¤erleri yerli idi. Yerli Hristiyan- lar›n say›s› % 7 kadard›. Konsey, bafllang›ç- ta yaln›z kendisine b›rak›lm›fl olan vergileri toplamakla yetindi. Sonradan sanayi ve ti- caret at›l›mlar›na da giriflmek yoluyla etkin- lik alan›n› geniflletti ve gelifltirdi.
Enver Ziya Karal, Osmanl› Tarihi, cilt VIII (Ankara, 1962).
4Muharrem Kararnamesi.
1854’te K›r›m Savafl›’n›n bafllang›c›ndan az sonra Osmanl›
‹mparatorlu¤u ilk gerçek borcunu ‹ngiltere’den alm›flt›r. % 80 fii ihraçl›* ve % 6 faizli olan bu borç Hazineye 2,5 mil- yon Osmanl› alt›n› temin etmifltir. Bu borcun faiziyle birlik- te ödenmesi için M›s›r vergisi karfl›l›k gösterilmifltir. Charles Morawitz, Les finances de la Turquie kitab›nda, "Çok ça- buk ö¤renilen ve al›fl›lan fleyler vard›r. Osmanl› ‹mparator- lu¤u borçlanmaya bafllar bafllamaz bu alanda derhal ileri gitmifltir" der. Bu görüflü ileri süren yazar›n hakk›n› teslim edece¤iz.
‹lk borcun üzerinden henüz bir sene geçmiflken imparator- luk 1855’te ola¤anüstü diyebilece¤imiz koflullar alt›nda ikinci bir borç alm›flt›r. ‹hraç fiyat› 102 5/8ve faiz haddi % 4 olan bu borç hazineye 5,65 milyon Osmanl› alt›n› temin etmifltir. Karfl›l›k, M›s›r vergisinin birinci borçtan serbest ka- lan k›sm› ile Suriye ve ‹zmir gümrükleri gelirleridir.
Al›fl›lageldik devlet gelirleriyle bu borçlar›n toplam› savafl masraflar›n› karfl›lamaya yine yetmedi¤i için imparatorluk, zorunlu bir iç borçlanma anlam›na gelen k⤛t para basma önlemine de baflvurmufltur. "Eshâm-› cedîde", "tahvilât-›
mümtâze" ve "eshâm-› mümtâze" adlar›n› tafl›yan bu se- netler (hepsine birden "sergi" de denilmekte idi), % 6 fa- izli ve çeflitli vadeli bir tür hazine bonosu idi. Piyasaya sürü- len bu tür bonolar›n toplam de¤eri de befl milyonu aflm›fl bulunuyordu. Hazinenin senelik borç yükünün a¤›rlaflt›¤›n›
ve para piyasas›n›n keflmekefl içinde bunald›¤›n› gören Ab- dülmecit, masraflar›n k›s›lmas›n› ve düzenli bir bütçe ç›kart- mak ve uygulamak için özel bir komisyon oluflturulmas›n›
emretmifltir.
...
Mali reformlar›n baflar›l› olabilmesi için bilgi, sebat ve özel- likle o zamanki koflullar alt›nda, kamu harcamalar›nda ta- sarrufa uymak gerekirdi. Bunlar›n hiçbiri bulunmad›¤› için, kurulan uluslararas› mali reform komisyonlar›na karfl›n olumlu bir sonuç elde edilemedi. Günlük giderleri bile kar- fl›lamakta sürekli s›k›nt› içinde bulunan Hazine, a¤›r koflul- lar›n ileride do¤uraca¤› mali ve siyasal sonuçlar› kale alma- dan yabanc› piyasalardan borç almaya devam etti. Arada da (1861 ve 1876) toplam› 50 milyonu aflan k⤛t para ç›- kar›ld›.
Refii fiükrü Suvla, “Tanzimat Devrinde ‹stikrazlar”, Tanzimat I (‹stanbul, 1940).
(*) Yani borç al›nd›¤› kabul edilen rakam›n yaln›zca % 80’i Osmanl› Devleti’nin eline geçiyordu.
1Al›nan ilk borçlar.
21872-1873 mali y›l›nda devlet giderleri.
1.000 kese %
(500 kurufl)
Genel borçlar 1.891 44,2
Ordu ve donanma 945 22,1
Sivil yönetim 580 13,6
Hanedan 262 6,1
Bay›nd›rl›k iflleri 229 5,3
Maliye 198 4,6
E¤itim 16 0,4
Sa¤l›k ve ticaret (tar›m dahil) 13 0,3
Di¤er 147 3,4
Kaynak: Charles Issawi, The Economic History of the Middle East 1800-1914 (Chicago, 1966).
3Düyun-u Umumiye binas›
(fiimdilerde ‹stanbul Erkek Lisesi, Ca¤alo¤lu, ‹stanbul).
35 34