Rumeli de Osmanlı Vakıfları Üzerine Araştırmalar:

(1)

Editörler

Ahmet Kala - İsmail Güleç - Ömer Said Güler

Vakıf Araştırmaları Merkezi

Rumeli’de Osmanlı Vakıfları Üzerine Araştırmalar:

Bulgaristan

(2)

VAKAR Vakıf Araştırmaları Yayınları - 4

Rumeli'de Osmanlı Vakıfları Üzerine Araştırmalar: Bulgaristan Editörler: Ahmet Kala - İsmail Güleç - Ömer Said Güler

Birinci Baskı: Şubat 2020 ISBN: 978-605-80624-3-6

Baskı Hazırlık:

Kapak: Fatih Durmuş

Kapak Görseli: Köstendilli Mollazâde Süleyman Efendi Tekkesi müştemilâtına dair vakıfnâme (Nuruosmaniye Kütüphanesi, nr. 512)

Baskı

Erkam Yayın San. ve Tic. A.Ş.

Sertifika No: 19891

VAKAR

Vakıf Araştırmaları Merkezi

Adres: Lokmacıdede Sokak, No: 28, Balat Mahallesi 34087 Fatih / İstanbul - Türkiye

Tel: (212) 531 76 89 E-posta: bilgi@vakar.org

Web: www.vakar.org

Bu kitap TİKA (Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı) tarafından desteklenen proje kapsamında hazırlanmış ve yayınlanmıştır.

(3)

119

XıX. yÜZyıldA kÖStendİl tekkeleRİ gelİR Ve gİdeRleRİ

Basri Çalışkan*

Giriş

Balkan şehirleri arasında, adını özellikle de yetiştirdiği sûfilerle duyuran Kös- tendil, XIX. yüzyıla gelindiğinde on altı cami ile aynı sayıda tekkeye sahipti.¹ Kaynaklar ve araştırmaların bize verdiği bilgilere göre Bulgaristan şehirleri ara- sında manevi hayatın en yoğun olarak yaşandığı yerlerden biri olmuştur. Ni- tekim barındırdığı tekke sayısı bakımından Sofya ve Filibe’den hemen sonra Şumnu ile başa baş gelmesi bunun açık bir göstergesidir.²

Bu çalışma, İstanbul’da bulunan Osmanlı Arşivi’nde yer alan ve 1849- 1853 yılları arasına ait “Niş Eyaletinin Köstendil Şehrindeki Cami, Mescid, Tekke ve Bi’l-cümle Vakıfların Muhasebe Kayıtları”³ başlıklı defter esas alı- narak yapılmıştır.

XIX. yüzyıl yarısında Köstendil’de evkâfı bulunan tekkeler şunlardı:

1) Şeyh Süleyman Efendi Tekkesi (Nakşibendiyye)

2) Şeyh Müderris Mustafa Bedreddin Tekkesi (Halvetiyye-Ramazâniyye) 3) Nalbur Ahmed Efendi Zâviyesi

4) Abdülbâkî Ağa Tekkesi

5) Şeyh Saîd Baba Tekkesi (Nakşibendiyye) 6) İmâret Tekkesi

7) Sa‘diyye Tekkesi

8) Şeyh Ali Baba Tekkesi (Halvetiyye Ramazâniyye)

* Arş., İlmi Araştırmalar Merkezi (İLAM) 1 Tuna Vilâyeti Sâlnâmesi, 1285 (1868), 110.

2 Bkz. Tuna Vilâyeti Sâlnâmesi, 1285 (1868), 110; Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri: Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, haz. Gürbüz Ertürk - Aydın Yüksel (İstanbul: İstanbul Fetih Derneği,1982), 4: 141-143; H. Kamil Yılmaz, “Bulgaristan’da Yetişen Müellif Mutasavvıflar”, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri Sofya 21-23 Nisan 2000 (İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2002), 319-337; Halmi Mehmed, Osmanlı Döneminde Bulgaristan’da Tasavvufi Hayat (Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2007).

3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Evkaf Defterleri (EV.d), 13747.

(4)

120

Defterde Adı Geçen Tekkelerin Ayrıntılı Gelir ve Giderleri

Şeyh Süleyman Şeyhî Tekkesi

Vakfedilen para miktarı: 22.817 kuruş 25 para

1266-1268 / 1850-1852 yıllarına ait 3 yıllık gelir gider tablosu:

Açıklama Gelir Gider

Nemâ geliri 10.267 kuruş 38 para

Dükkân kiralarından gelir 1.920

Tevhîd-i şerîfler 4.005

Mevlîd-i Nebî 1.372

Türbedâr maaşı 630

Hatm-i şerîf 270

Odun ve kömür 330

Bahâ-i zeyt rugan 705

Hâfız-ı kütüb 1086

Mütevellî 450

Tekke tamiratı 679

Dükkan tamiratı 694

Çeşme tamiratı 179

Muhâsib 23

Toplam 12.187 k 38 p 9.699

Bakiye 2.488 k 38 p

Yıllık gelir: 4.062 kuruş 13 para Yıllık gider: 3.233 kuruş

Giderlerin oranlarına bakıldığında;

%44’ünün mahza dinî içerikli (kelime-i tevhîd, mevlîd ve hatim) olduğu,

%17’sinin görevli maaşlarına (türbedâr, hâfız-ı kütüb ve mütevellî),

%12’sinin tamirata (tekke, dükkân ve çeşme tamirleri) ve

%8’inin tüketime (aydınlatma ve ısınma)

%19’unun da bakiye olarak mütevellî zimmetinde kaldığı görülür.

Şeyh Müderris Mustafa Bedreddin Tekkesi

Esasen Halvetî tarikatından olan Müderris Mustafa Bedreddin’in Süleyman Şeyhî ile devamlı münasebetleri bulunmaktadır. Hatta Şeyhî, onu kendi ha- lifeleri arasında zikretmektedir.⁴

4 Ali Yılmaz, Köstendilli Süleymân Şeyhî (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989), 99.

(5)

121

BAsri ÇAlışKAn

Müderris Mustafa Efendi’nin daha çok zâhirî ilimlerde öne çıktığı, 1198/1789 yılında 80 yaşında iken vefat ettiği ve Şeyhî’den oldukça yaşlı ol- duğu görülmektedir.

Müderris Mustafa Bedreddin Efendi, Ramazâniyye’den Lofçalı Fâzıl Ali Rûmî’nin oğlu Fâzılzâde Abdullah Efendi’nin halifesi Şeyh Muhammed Şâkir Dobnicevî’nin halifelerindendir. Mustafa Efendi’nin Köstendil’deki tekkesinde Bulgaristan ve Makedonya’dan birçok müridi bulunmaktadır. Halvetiyye’nin Ramazâniyye kolunun bölgede yayılmasında önemli hizmetleri olmuştur.⁵

Vakfedilen para miktarı: 29.985 kuruş

Akar geliri 4.536 kuruş

İmam ve Hatib 630

Müezzin ve Kayyım 675

Muallim-i sıbyan ve Devirhân 187

Hatm-i şerîf 891

Bahâ-i zeyt rugan lâzime-i tekiyye 1573

Kelime-i tevhîd-i şerîf 8969 kuruş 10 para

Mevlîd-i Nebî 778

Taamiye 1176

Meşihat 930

Tamirât-ı tekiyye ve çeşme 337

Meşrûbât-ı kahve 365 k 10 p

Kömür ve odun 451

Türbe-i şerîfede leyâli-i mübârekede

Yâsin-i şerîf tilavetine 120

Türbedâr maaşı 225

Mütevellî 675

Muhâsib 44 k 10 p

Toplam 18.029 kuruş 10 para 18.029 k 10 p

Bakiye 0

Yıllık gelir: 6.010 kuruş Yıllık gider: 6.010 kuruş Bakiye: 0

5 Semih Ceyhan, Üç Pîrin Mürşidi Halvetiyye, Ramazâniyye Kolu ve Köstendilli Ali Alaeddin Efendi (İstanbul: İSAM Yayınları, 2015), 123.

(6)

122

%60’ının mahza dinî içerikli (kelime-i tevhîd, mevlîd, Yâsin ve hatim) olduğu,

%18’inin görevli maaşlarına (şeyh, imam ve hatip, müezzin ve kayyım, muallim, türbedâr, mütevellî, muhâsib),

%20’sinin tüketime (yemek, kahve, aydınlatma ve ısınma)

%2’sinin de tamirata harcandığı görülmektedir.

Nalbur Ahmed Efendi Türbesi ve Zâviyesi

Nalbûrî Şeyh Ahmed Efendi’nin kurmuş olduğu bu tekke şehir içinde Cuma Mahallesi’nde bulunmakta idi. Bahrü’l-Velâye’den öğrendiğimize göre âlim, âmil, ârif ve kâmil bir zât olan Ahmed Efendi’nin kabri de tekkesi içindedir.⁶

Vakfedilen; dükkânlar, tarla, bahçeler ve değirmen

Kira geliri 2.640

Kömür 300

Odun 200

Meşrûbât-ı kahve 148

Bahâ-i rugan-ı zeyt 170

Tamir 200

Değirmen taşı 360

Değirmen tamiri 300

Mütevellî 160

Meşihat 792

Muhasebe 10

Toplam 2.640 2.640

Bakiye 0

6 Köstendilli Süleyman Şeyhî, Bahrü’l-Velâye: 1001 Sûfî, haz. Sezai Küçük - Semih Ceyhan (İstanbul:

Mavi Yayıncılık, 2007), 685.

(7)

123

%36’sının görevli maaşlarına,

%31’inin tüketime (yemek, kahve, aydınlatma ve ısınma)

%33’ünün de tamirata harcandığı görülmektedir.

Abdülbâkî Ağa Tekkesi

Vakfedilen para miktarı: 1.894 kuruş

Nemâ geliri 568 kuruş 8 para

Bahâ-i zeyt-i rugan 120

Tekiyye-nişîn olan 120

Halvetiyye Tekiyyesi Şeyhi İsmail Baba’ya 240

Mütevellî 80

Muhasebe 4

Toplam 568 kuruş 8 para 564

Bakiye 4 kuruş 8 para

Yıllık gelir: 284 kuruş 4 para Yıllık gider: 282 kuruş Bakiye: 2 kuruş 4 para

%80’inin görevli maaşlarına,

%20’sinin tüketime (aydınlatma) harcandığı görülmektedir.

Şeyh Said Baba Tekkesi

1791 yılında Şeyh Said bin Mustafa tarafından inşa edilen tekke, Hacı Dün- dar⁷ Mahallesi’nde bulunmaktaydı. Şeyh Saîd Efendi veya Hâce Said, Şâmîzâde Mustafa Efendi’nin dört halifesinden biri idi. Arapçayı iyi bilen, zamanın hik- met ve hey’et ilimlerini de okumuş âlim bir zâttı.⁸ Tenbîhü’l-ihvân fî Rü’ye- ti’l-‘ayn ve’l-a‘yân (Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 3116) adlı Türkçe bir eseri de vardır.

7 Bulgar dilinde değişikliğe uğrayarak “Acundar” şeklini alan bu mahalle aynı isimle hâlen mevcuttur.

8 Yılmaz, Köstendilli Süleymân Şeyhî, 91.

(8)

124

Vakfedilen para miktarı: 10.160 kuruş Vakfedilen dükkânlar, çayır ve bahçe

Nemâ geliri 3.048

Kira geliri 574

Tevhid-i şerif 1750

Bahâ-i rugan-ı zeyt lazime-i tekiyye 150

Şamdan mumu 200

Kömür ve odun 345

Meşihat 1172

Muhasebe 5

Toplam 3.622 3622

Bakiye 0

%48’inin mahza dinî içerikli (kelime-i tevhîd) olduğu,

%33’ünün görevli maaşlarına,

%19’unun tüketime (aydınlatma ve ısınma) harcandığı görülmektedir.

İmâret Tekkesi

Halil Paşa Külliyesi içinde bulunan tekkedir. Bu tekkenin varlığını Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde 632 no’lu defterde kayıtlı 30 Muharrem 894 / 3 Ocak 1489 tarihli Halil Paşa bin Abdülmuin’in Arapça vakfiyesinden an- lıyoruz.⁹ Bugün, külliye içerisinde bulunan cami, imâret ve tekkeden hiç- biri mevcut değildir. Yıkılıp yerlerine yeşil alan ve konutlar inşa edilmiştir.

Külliyenin eskiden bulunduğu mevki, bugün Tsar Osvoboditel Bulvarı, no:

223A’ya tekabül eder.

Vakfedilen para miktarı: 17.252 kuruş Vakfedilen dükkânlar

9 M. Zeki İbrahimgil - H. Keleş, Bulgaristan’da Osmanlı Dönemi Vakıf Eserleri Envanteri-I (Ankara:

Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016), 457.

(9)

125

1267-1269 / 1851-1853 yıllarına ait 2 yıllık gelir gider tablosu:¹⁰

Kira geliri 2.036

Kelime-i tevhîd 5.747

Zeyt-i rugan 1.130

Mütevellî 320

Muhasebe 14 kuruş 24 para

Toplam 7.211 kuruş 24 para¹⁰ 7.211 kuruş 24 para

Bakiye 0

Yıllık gelir: Doğru hesaplama ile yıllık gelir 3.100 kuruş 32 para olmalıdır.

Yıllık gider: 3.605 kuruş 32 para

Bakiye: - 505 kuruş (Belgede yanlış hesaplama sebebiyle bakiye 0 olarak gösterilmiştir.)

%80’inin mahza dinî içerikli (kelime-i tevhîd) olduğu,

%4’ünün görevli maaşlarına,

%16’sının tüketime (aydınlatma) harcandığı görülmektedir.

Sa‘diyye Tekkesi

Mehmed Paşa ve Ümmü Gülsüm Hanım tarafından müştereken inşa edil- miştir. Ayverdi, tekkenin Cuma Mahallesi’nde olduğunu belirtmektedir.¹¹ Köstendil’deki bir arazi davasının görülmesine dair Köstendil kaymakamına yazılan bir tezkireden bu yıllarda tekkede Ali Efendi adında bir zâtın şeyh ol- duğu anlaşılıyor.¹²

Vakfedilen para miktarı: 9.810 kuruş Vakfedilen dükkânlar ve bahçe

10 Buradaki toplama işleminde bir hatanın yapıldığı görülmektedir. Doğrusu 6.201 kuruş 24 para olmalı idi.

11 Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, 4: 64.

12 BOA, Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM), 13.82.1.001 (H. 15.06.1266 / M. 28.04.1850).

(10)

126

1267-1269 / 1851-1853 yıllarına ait 2 yıllık gelir gider tablosu

Nemâ geliri 2.943

Kira geliri 247

Kelime-i tevhîd 2.298

Kahve, odun ve kömür 692

Tamirat 200

Toplam 3.190 3.190

Bakiye 0

%72’sinin mahza dinî içerikli (kelime-i tevhîd) olduğu,

%22’sının tüketime,

%6’sının tamirata harcandığı görülmektedir.

Şeyh Ali Baba Tekkesi

Şeyh Ali Baba Tekkesi, Bulgar kaynaklarında Müderris Baba Camii ile birlikte anılmakta ve Şarenoto Tekke (Alaca Tekke) olarak da adlandırılmakta- dır. 1889 yılında İçişleri Bakanlığı Kararnamesi ile daha önce yıkılmış olan bu tekkenin arsası ücretsiz olarak askerî kulüp inşası için belediye meclisine tahsis edilmiştir. Bugün Ulitsa Demokratsia, no: 32’de bulunmaktadır.¹³

Tekke üç pîrin mürşidi¹⁴ Köstendilli Ali Alâeddin Efendi’nin tekkesidir.

Ali Alâeddin Efendi 1053/1643’te Köstendil’de doğmuş, ilk tahsilini doğduğu şehirde tamamladıktan sonra Lofça’ya gitmiş, orada Halvetî-Ramazâniyye kolu şeyhlerinden Lofçalı Fâzıl Ali Efendi’ye intisap ederek tarikata girmiş ve irşat icazet almıştır. İstanbul’a gelerek Yedikule civarında bulunan Hacı Ev- had Tekkesi’nde postnişîn olmuştur. Ardından padişah fermanı ile Kösten- dil müftüsü olmuş, aynı zamanda kendi namına inşa edilen tekkede şeyhlik etmiştir.¹⁵ Daha sonra ikinci defa İstanbul’a gelerek Selâmi Ali Efendi Tek-

13 http://www.militaryclubs.bg/node/196.

14 Bunlar Cerrâhiyye’nin pîri Nûreddin Cerrahî, Raûfiyye’nin pîri Ahmed Raûfî ve Sinobiyye’nin pîri Seyyid Mustafa Sinobî’dir. Bkz. Ceyhan, Üç Pîrin Mürşidi, 211.

15 Ceyhan, Üç Pîrin Mürşidi, 224.

(11)

127

kesi şeyhliğine getirilmiştir. Burada yaklaşık on yıl kadar irşat vazifesi gören Ali Efendi 1730 senesinde vefat etmiş ve Üsküdar Toygartepe’de bulunan tek- kesine defnedilmiştir.¹⁶

Tekkeye vakfedilen para miktarı: 11.750 kuruş

Nemâ geliri 3.525

Kelime-i Tevhid, Hatm-i şerif, Mevlûd-i Nebî ve Aşûra 2.555

Zeyt-i rugan 550

Meşihat 270

Muhasebe 4

Toplam 3.525 3.379

Bakiye 0

Yıllık gelir: 1.762,5 kuruş Yıllık gider: 1.689,5 kuruş Bakiye: 73

Fazla-i vakf zimmeti mütevellî Giderlerin oranlarına bakıldığında;

%76’sinin mahza dinî içerikli (kelime-i tevhîd) olduğu,

%16’sının tüketime,

%22’sının görevli maaşlarına harcandığı görülmektedir.

Sonuç

Belgenin incelenmesi neticesinde ortaya çıkan sonuçları şöyle özetlemek müm- kündür:

1) Tekkeler nezdinde para vakıflarının oldukça yaygın olduğu görülür.

Nalbur Ahmed Efendi Zâviyesi’nin vakfı hariç diğer bütün tekkelerin vakıfları para vakfıdır.

2) Ekonomik olarak en güçlü tekke Halvetî Şeyh Müderris Mustafa Bed- reddin Tekkesi’dir. Yaklaşık 23 bin kuruş vakfedilen para miktarı ve yıllık 6 bin kuruş gelire sahiptir. Onu Süleyman Şeyhî Efendi’nin Nakşî tekkesinin takip ettiği görülmektedir.

16 Ceyhan, Üç Pîrin Mürşidi, 237.

(12)

128

3) Para vakıflarından elde edilen yıllık gelir (nemâ) %5 ile %6,6 arasında değişmektedir. Ortalama %5,86 olarak tespit edilmiştir.

4) Tekkeler, vakıflardan olan gelirlerini temelde üç ana kalem için har- camışlardır:

a) Hatm-i şerîfler, tevhîd-i şerîfler, leyâli-i mübârekede Yâsin-i şerîf- ler ve Mevlîd-i Nebîler okutmak gibi mahza dînî içerikli giderler, (ortalama %65)

b) Şeyh, mütevellî, türbedâr ve hâfız-ı kütübün maaşları, (ortalama

%27,70)

c) Isınma (odun-kömür), aydınlatma (zeytinyağı) ve bina tamiratları (ortalama %27,40)

1868 yılı Tuna Vilâyeti Sâlnâmesi’ne göre Köstendil’de 16 tekkenin var- lığından söz edildiğine göre diğer sekiz tekkenin evkâfı olmadığı için bu va- kıf muhasebe kayıtlarına dâhil olmadığı anlaşılmaktadır. Bunlardan birisi de Şeyh Ahmed Efendi’nin, Köstendil’de Murad Çelebi Camii yanında inşa ettiği Rifâiyye zâviyesidir. 1267/1851 tarihli bir arzuhâlden de anlaşıldığı üzere bu zâviyenin herhangi bir vakfı ve geliri bulunmamaktadır.¹⁷ 1889 yılında Zey- nel Bey Konağı ile birlikte cami ve zâviye yıkılarak yerine görkemli bir peda- goji okulu inşa edilmiştir.¹⁸ Yine 1266/1850 tarihli bir arşiv belgesi “tarîkat-ı aliyye-i Nakşibendiyye’den Köstendilli Şeyh Ahmed Efendi’nin dûçâr-ı muzâ- yaka olduğundan” kendisine bir miktar maaşın tahsis edilmesinden söz etmektedir.¹⁹ Bu durum Köstendil’de ikinci bir Nakşibendiyye tekkesinin var- lığına karine teşkil etmektedir.

17 BOA, Meclis-i Vala Evrakı (MVL), 105.86.1.

18 Yuliy Fırkov, Köstendil prez Vızrajdaneto (Sofya: Sida, 1991), 107. Bugün söz konusu okul, Köstendil Belediye Başkanlığı olarak hizmet vermektedir.

19 BOA, Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A.MKT.DV), 24.46.1.

(13)

129

Kaynakça

Arşiv Kaynakları

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Evkaf Defterleri (EV.d), 13747.

BOA. Meclis-i Vala Evrakı (MVL), 105.86.1.

BOA. Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM), 13.82.1.001.

BOA. Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A.MKT.DV), 24.46.1.

Diğer Kaynaklar

Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri: Bulgaristan, Yunanistan, Arna- vutluk. Haz. Gürbüz Ertürk - Aydın Yüksel, İstanbul: İstanbul Fetih Derneği,1982.

Ceyhan, Semih. Üç Pîrin Mürşidi: Halvetiyye, Ramazâniyye Kolu ve Köstendilli Ali Alaeddin Efendi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.

Fırkov, Yuliy. Köstendil prez Vızrajdaneto. Sofya: Sida, 1991.

İbrahimgil, M. Zeki - Keleş, H. Bulgaristan’da Osmanlı Dönemi Vakıf Eserleri Envanteri-I.

Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.

Köstendilli Süleyman Şeyhî. Bahrü’l-Velâye: 1001 Sûfî. Haz. Sezai Küçük - Semih Ceyhan, İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2007.

Mehmed, Halmi. Osmanlı Döneminde Bulgaristan’da Tasavvufi Hayat. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2007.

Tuna Vilâyeti Sâlnâmesi. 1285 (1868).

Yılmaz, Ali. Köstendilli Süleymân Şeyhî. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.

Yılmaz, Hasan Kamil. “Bulgaristan’da Yetişen Müellif Mutasavvıflar”. Balkanlar’da İslam Me- deniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri Sofya 21-23 Nisan 2000 içinde, 319-337.

İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2002.

http://www.militaryclubs.bg/node/196