Ay’a 35 cm çapl› bir teleskopla bak-mak muhteflem! ‹nsan, içten içe gizem-li bir fley bulurum umuduyla saatlerce gözlem yapabilir. Do¤rusu, tarih boyun-ca birçok gökbilimci de böyle yapm›fl. Sonuç olarak hayal gücünün de etkisiy-le Ay’la ilgili ilginç kuramlar ortaya ç›k-m›fl. Elbette, özellikle Ay’›n karanl›k yü-zü hakk›nda... Örne¤in, Ay’›n kütlesinin her bölgesinde ayn› olmayabilece¤i, bu nedenle hava ve suyun karanl›k taraf-ta toplanabilece¤i ileri sürülmüfl. Karanl›k yüze duyulan merak ve bu konuyla ilgili olarak ortaya at›lan bilimkurgusal söylen-celer 1959 y›l›ndan sonra uydular arac›l›¤›yla çekile-bilen foto¤raflar sayesin-de büyük ölçüsayesin-de dinmifl. Geçen say›m›zda biz de bu konuda sorular sor-mufltuk. Yan›t gönderen okuyucular›m›z›n hepsi-nin, Ay’›n ayn› yüzünü gördü¤ümüz konusunda hemfikir oldu¤unu görü-yoruz. Gökbilim ö¤rencisi Nazl› Derya d›fl›nda da Ay’›n karanl›k ve ayd›nl›k yüzünün sabit alanlar oldu¤u düflünülüyor. Her zamanki gibi konuyu bir uzman-la görüfltük.
Gerçek
“Ay’›n hep ayn› yüzünü mü görüyo-ruz? Ay’›n ayd›nl›k ve karanl›k yüzü sa-bit mi?” sorusunun yan›t› dergimizin gökbilim yazar› Alp Ako¤lu’na göre
flöyle: Ay, günümüzde en iyi tan›d›¤›m›z gökcismi. Üstelik, onu kendi gezegeni-mizden bile daha iyi tan›d›¤›m›z› söyle-yebiliriz. Çünkü Yerküre, dinamik yap›-s›yla, okyanuslar›yla, atmosferiyle ve canl› yaflam›yla çok karmafl›k bir geze-gen. Buna karfl›l›k, Ay’›n yüzeyinde ne var ne yok, kolayca görebiliyoruz.
Gön-derilen uzay araçlar› sayesinde, yüzeyi-nin ayr›nt›l› haritas› ç›kar›lm›fl durum-da. Ay’a gönderilen astronotlar, Ay’›n yüzeyinde dolaflt›, örnekler toplad›. Bu sayede gördük ki, uydumuzun gizemli
bir yan› yok. Yine de, kimi “sahte bilim-ciler”, Ay’›n gizemli bir yönünün bulun-du¤una inan›yorlar. Elbette, bilimkur-gunun yanl›fl bir yönü yok. Ancak bun-lar, içinde bilim olmayan kurgular ve halka gerçekmifl gibi aktar›labiliyorlar.
Yeryüzünden bakt›¤›m›zda, Ay’›n hep ayn› yüzünü görüyoruz. Çünkü, Ay’›n dönme süresi Yerküre’nin çevre-sinde dolanma süresine eflit. Ay’a arada bir bakan dikkatli bir gözlemci, bu du-rumu kolayca fark eder. Ay’›n dön-me ve dolanma sürelerinin eflit olmas›, ilginç bir rastlant› gibi görünse de, Günefl Siste-mi’ndeki baflka uydularda da s›k karfl›lafl›lan bir du-rum. Ay’› oluflturan mad-de henüz s›cakken, Yer-küre ile Ay aras›ndaki kütleçekimi, Ay’›n kütle merkezinin biraz Yerkü-reye do¤ru kaymas›na neden olmufl. ‹flte bu ne-denle, Ay’›n hep ayn› yü-zünü görüyoruz.
Ay, Günefl’ten gelen ›fl›¤› yans›t›r ve günefl ›fl›nlar›n›n gelifl yönüne ba¤l› olarak fark-l› evrelere girer. Bu, yaklafl›k bir ayl›k dönemlerle gerçekleflir. Ay’›n ›fl›k almayan yar›s›n› “karanl›k yüz” olarak tan›mlayabiliriz. “Ay’›n karanl›k yüzü” özellikle geçmiflte Ay’›n arka, ya-ni yeryüzünden göremedi¤imiz yüzünü tan›mlamada kullan›l›rd›. Gerçekte, uy-dumuzun bu yüzü de bize bakan yüz gibi farkl› dönemlerde, farkl› oranlarda ayd›nlan›r. Gönderilen uzay araçlar›n-dan biliyoruz ki, bu yüzde kimi UFO merakl›lar›n›n sand›¤› gibi gizemli bir fley yok. Yaln›z buras›, bize bakan yüze göre daha kraterli bir yap›ya sahip. Bu-nun nedeni de arka yüzün, onu göktafl-lar›ndan koruyan Dünya gibi bir kaln›n›n olmamas›. Ayr›ca, bu yüzün ka-bu¤u daha kal›n oldu¤u için, kraterle-rin içi, gördü¤ümüz yüzdeki gibi lavlar-la dolmufl de¤il.
T u ¤ b a C a n
Gündelik Bilim
Söylenceleri
Gelecek say›m›zda...
Gündelik yaflam›n›zdaki ayr›nt›lara ne kadar dikkat ediyorsunuz? Örne¤in, sifonu çekti¤inizde suyun hangi yöne hareket etti¤ini gözlemlediniz mi? Kimileri diyor ki; dünyan›n kendi ekseni çev-resinde dönmesinden ortaya ç›kan Coriolis kuv-veti nedeniyle su kuzey yar›kürede saat yönün-de, güney yar›kürede saatin tersi yönünde hare-ket eder. Coriolis kuvvetinin gerçekten suya böy-le bir etkisi var m›, önümüzdeki say›da bunu araflt›raca¤›z. Sizlerin de bu konuda ne düflündü-¤ünü ö¤renmek istiyoruz. Afla¤›daki oylamaya
kat›l›p, bize elektronik posta ya da mektupla dü-flüncenizi bildirebilirsiniz.
Söylencemetre
Sifonu çekti¤imizde suyun dönerek akmas›-n›n nedeni Coriolis kuvveti midir?
Evet Hay›r
Elektronik posta: tugba.can@tubitak.gov.tr Adres: TÜB‹TAK Bilim ve Teknik Dergisi “Gündelik Bilim Söylenceleri” Köflesi Atatürk Bulvar› No:221 06100 Kavakl›dere/Ankara
88 Ekim 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
