Cell'nin Mehek-Nmesi

Tam metin

(1)1. CEL&~'N~N MEHEK. -N~MES~ Prof. Dr. Hiiseyin Ayan. b. -. HimidP-zide olarak tarman CelM (893 HI1487 M 977 HI1569 M), B a a ' da dogmugtur. Asi ad1 Abdulcelil'dir.' 0 dnrirde dogum tarihi biiinen miistesn? 3lirlerdendir. Edebiyat tarihimiz, dort tanc C e U mahlash piirden sozeder: 1. Edirneli CeMP'dir. "Penbe-dh" alarak tanmr(1). 2. Bursa11 CeWdir. Su1ta.1. Biyezld devrinde yapqtlr(2) 3. Kadi CeMP'dir. Ad1 Abc'.ulceM olup, Abdulgad Efendi':Jn kiiflk kardqidir(3). 4. Hhidi-z%de Celillt'dir ki, bu yazlya konu olmaktadr. Had&-zide C e W yi, Sehf Bey(4), lznik'li olxak gostermig, L a t a de(5) onc tekrar etmigtir. Hayaa ve eserleri hakkmda oldukqa genip bilgi verdigimiz (balouz: WunidP-zide C E L ~ , Prof. Dr. Faruk K. TIMURTAS Arnia&inl, Tiirk Kiiltiiriinii Araprna Ensti? tiisu Yaymlari, Aiikarz, 1983) CeMP7~i.inburada, "Hamse"sinin sonuncu mesnedsi olan Mchek-nime'den sozedece@z. Ancak as11 koriuya geqmeden once Hhid2zide Celtnin eserlerinden klsaca bahsetmekte yarar gormekteyiz. Celill, "Hamse sahibi" giirlerimizdendir. Hamsesi: Husrev u $MI, 11- Ley1 vii Mecnh, 111- Gul-i Sad-berk (Gul-i Sad-berk-i bf-hir), IV- Hecr-Arne, V- Mehek-nhe'den ibarettir. Himidi-zlde'nin bunlardan bagka. I-. 2. Seh-nime Terclimesi (Ele ge~memiptir.), 3. YQsuf u Zuleyhl (Ele ge~memigtir.)'sida vardlr. stanbul, Ikdam matb. 1314, s. 119 ve K~nali-zfideHasan P (Haz. Dr. fbrahim KUTLUK), Ankara, Tiirk TaFih'Kununu Baslmevi, 1978, s. 259. @ A ~ gI w n eserlerin aym sahifelerinde. Ankara, Tiirk Tarih Kurumu Basimevi, 1978, s. 260. Kmah-ZPde Hasan Celebi, Tezkiretii'~-Su'arb (Haz. Dr. fbrahim KUTLUK). Ankara, Turk Tarih Kurumu Baslmevi, 1978, s. 260. (4) Sehf Bey, Hevt Behi~t.Siileymaniye (Hamidiye) Kutiiphanesi No: 1503. v. 85b-86a (Turgut Karacan - Goniil Sim~ek-Ayan) Ataturk hiversitesi Edebiyat Fakiiltesi Mezuniyet Tezi) s. 159. Latifit, Tezkirei Latiff, Istanbul, fkdam Matb. 1314, s. 119..

(2) 6 k. -. hamseyi Ali Sir N d y P (844 HI1441 907 Bilindigi gibi, edebiyatlrmzda H11501) viidda gctirmi~ir.Onu 4a H m ~ d d a hHamdP (853 HI1449 909 H I 1503)'ain tlkibettigi kabd edilir. ~giinciislraya Ta&cah Yahyh (0. 990 HI1582 M.) yerlegtirilir. Halbdi "hamsesini" (1509-1514 M.) tariMeri arasmda tamarnlamq olan CelZlf'ye daimS giipheyle baEcllmqtir(6).. -. Hamidi-zhde deWnin "Kiilliylt"l(7)5le hayatma dair kaynaklarda verilen bilgiler dikkatlice incelenirse, o n w edebiyatmmda, u i hamsenin yazan oldugu goriilecektir. 0 , Husrev u $Irk ile Ley12 vii MecnCln hiklyelcrini yazmakla, "PencGenc" yolunda yiiriiyenlere katdmg; Hecr-nhme ve Mehek-nhme'leri "2cld" etmekle onlzrdzn ayrdmg; Gul-i Sad-berk-i BP-hhr'la da bu sahaya "ymilik" getirCeMf, "Penc-Genc" yolmda yiiriidugiinti saklamaq, Husrev ii $2rh ile Ley? 12 vu MecnQn memevi1erini:i sonlaniida bunu a p k p soylemiqtir. Hecr-nhme'nin 478. beytinde : Zlde-i tab-i nl-tiivhumdur Meyve-i ?Ah&-1 chumdur demekte ve kimseden "tetebbQ9'etmcdigini belirtmektedir. Mehek-nhe iqin soyledigi gu beyit de giizden kaqmarnaktadlr: Bit mesel geldi yhduma gt& it Mey-i nlb-1 nasihati nQg it (30. beyit) Giil-i Sad-berk-i B2-hSr, hamse diizenleme ~olurzdabir y e d i k getirmektedir. CeMf, bir ge~it"Giil ile Biilbiil MiinBarasI" denebilecek muhtevhda "Yiiz ~ a z e l " yazmqtlr. B d a r i n ba~ma(68) beyitlik mesned pklinde bir "dibhce" k o y m u ~ tur. Bu"diblce"nin 11 beyti All& hamd, 13 beyti Hz. Muhammed'e na'at, 11beyti BahSr ve Gul bahgesinde dola$ma, 8 beyti Giil-i Sad-berk'i goriig ve Ha& Bulbiilun feryldmi duyng, 13 beyti Giil bahqesinin guliiniin geqiciligi ve Giil-i Sadberk-i Bf-hhnn duzcnlenmesi, 6 beyti esere niqin Giil-i sad'-berk-i BP-hk dendiki, 6 beyti de okuyanlardan dul istenmesi hakkmdadlr. $%r,bu yiiz gazelin sonuna y& I g i gu k~t'aile eserinin a l n r bir kere daha anar: Husrev-nigh nazm-1 CelQ ki eyledi Bu Ste$n cerPdeye tertib yiiz gazel Her bir gazel tarilvet ile berk-i gd durur Dinse aceb degul "GuL-1 SAD-BERK" fi'l-mesel(89b) ' CAP Kulliyhtm inceleyeu merham AgAh Slrri M e n d , "Bu kiilliyatta yiizer gazelden toplanrrug Gul-i Gulzlr adlnda iki divaniyle, ikinci d i v m bagmda MehekS l m Levend, Turk Edebiyatl Tarihi, Ankara, Turk Tarih Kununu Basmevi, 1973, s. 103-104. (7) Paris, BibliothCque Nationale, Tiirk~eyazmalar, No: 364. (6) Ag&. I. 4.

(3) !. n2me adlnda manzGm bir hikiyesi.. vard~r",demektedir(8). A.S.Levend'in "ikinci diva." dedigi kism, f i P divmmdan yiiz gazeldir. 106b sayfaslnda 4 beyitlik bir g a y zelle bitmektedir. Miistensih, & divanin1 tamamlamamig, 108a'ya kadar olan yapraklarl bo? blraktlktan sonra 108b'de Hecr-uhe'ye b a + q t r r . CeW, eserlcrinin yazdq tarihlerini verniektedir. Buna gore,. E. Tokuz yiiz on bev irmi~diti& Ki silk-i nazma geldi HECR-NHAZAN-NAME hem itsem n'ola nhmn G W I SAD-BERK'den son yazdr hime (483. beyt). .i. once Giil-i sad-berk'i yazmlgtlr. Hecr-:lhneYyi 915 H. /I509 M.de kaleme almqtrr. Husrev ii $h-hi'a yazdqi: 918 H.11512 M., Ley12 vii MecnGn'un ise 919 H.1 1514 M.dir. Bunlar arasmda Mehek-r.2meYninyeri herhildde sonuncusu olmahdlr. Yiid 1514'lerden sonraki ydlarda yazdmq olabilir. ZirS, Mehek-nlme, giir tarafindan, bir maksada biden kaleme almmqtir. A~agidzkisatrrlarda hem bu "maksadi' ara$tlrahm, hem de Mehck-nlme'yi gorclim !. .. Ektc bir metnini verdigimiz Mehek-nhe, 87 beyitlilc bir nesnevjdir. Fe'ilitiin ~efA'iliin Fe'iliin (..--I.-.-/..-) ve;rl.ide yazllmqtr. Bu 87 beytin 1.-9. be~itleri "Tevhid'i Blrf Tc'SlB", 10.-22. beyitleri "Na't-i RasW olup sonuncu beyitte "Miihicirler, exir, a-i rasGl glr-yk ve elrir"da sclbmlanmiytlr. Asd hik2ye, 8 beyitlik bir "Pend" &I sonra ba$ar. 87 beyitten 30 beytini "Tevhid, na't ve pend"e aylran CelZIP, hikiyesini 57 beyitte tamamlamqtrr. Acaba bu "hikiye" nedir? Bakin u beg asir iincesinden CelMP ne diyor! Altm ile Gumiig (Zer ile Nukre), Mehek (Mehenk)'ten ~ikiyetigir. padig&m huzQntna vardar. Altm (Zer); yiiziinii yere kapay~psaygdarm sunduktan sonra: * A&, goniilde yaram vardlr! Yiiziimiin sadlgi ondanh. Ama t e d n b a h p sinin nergisiyim, ciham goren g6z gibiyim. Gegim goklerinin yildmyun. Hatti guneg gibiyim! Fakat ad1 Mehek olan bir kara yiizlii herif vardrr !Gammiz mi gammb! gicu aylp aramak, gizli kalmasi gereken qeyleri clqa vurmaktx. Gonlii gibi yiizii de karadr. Kalbi dedi kodu doIudur! Kalleg bir denrigtir! Kaba saba bir hasettir! Bunca fadetimi giirmtz de aybirm hemen yiiziime vurur. Bu Mehek denen adamdan qik$yegiyim, der! 9,. bi. Gumiig de bir a&m ileri pkarak: Benim de yiiziim ak, paktlr! Umit bahgesinin yasemeniyim! Elim, giizellerin etegindedir. A a a r , benden meded umarlar! Yiiziim ak, alnm a+ oldugundan da diismanun az, dostum goktur!-Sozii edilen o bembeyaz yanakli giizel ben'im! Kerem goklerinde d o l a p ylllz gibiyim! Onun igin herkes bmim pe~imdedir!Ama ad1 batas~caMehek denen bir kzra yiizlii herif var ki ondax gikiyetgiyim! Bu kadar fadetimi, iistiinliigiimii giirmez de zerrece aylbim olsa hemen a&a vurur ! Yiiz kemliliim goriip ider pinhm Z&ir eyler bulursa bir noksh (56. .beyit) (8) A.S. Levend, Tiirk Edebiyati Tarihi, Ankara, Tiirk Tarih Kurumu Basmevi,.

(4) Ey Padigah, a&maktan gijziim egardl! Ah o kara yiizliiniin elinden &! der! Bmlam ikisini de dikkatle dinleym pidipah, adamiarma emir vererek, Mehek'i h u z h a getirtti! Hemen Mehek'i azarlamaya ba$ayip: Ey kara yuzlii! Nedir bu kapkara elbise!? Hmuca diignce! Niqin onun bmun ayibuu aqarsm? Gizli igini aglklarsm? Saql sakali agarmqa, yiizu gozu k a r n q a da m acunazsm ? ! der. Bu azarlamayi i2iten Mehek, dile gelir: Ey pak cevherli padigah! Ey adaetli $h! Bir kara yuzlii qelimsizim ben! Senin egitinin tozu topragiyun ben! L&in "01" dendigi giin, bana bu elbise giydirilmiqtir! Adlm , Kara Tag'tir. Ortiim, K S ~ GZirtiisiidiir! Bu kadar geref bam yeter! ZSten : Husn-i sket degul ki~idekenid Hua-i siretdur a s h husn ii cemll (71. bzyit) Karal@ma aldumam! Ne derlerse desinler kdnlam!.. $iinku ben Haklu goriir, Haklu gosteririm! Cevheri p& olanln da kulu kolesiyim! der! Her u w i i (Altln, Gumu~ve Mehek) dinleyen padigah, Mehek'in sozlerini dog- * m bulur. Hikmete uygun gorur! Alt~n'la Gumiig'iiq yapt~.klarmqamur atmadan bqka bir~cyolmad@m aiiar! Bu iki muzevir ( A h ile Giimug')i "teghfr" iqin emir vair! tkisinin de yiiziine "damga"yl bastm! Memlekct igine bu &lde saherir! 0 giin bu giin bu iki tentirci (Altm ile Gumug), halk arasnda "damga"lar~yla tan-, bilinir!. W,birkaq hiknletli sozle Mehek-nbmeyi tamamlar. Ekteki metin, giiniimiizde de zevkle okunup ibret almacak nitelihedir! Pek genq yaynda, bu kadar olgunluk gosteren gbir, Bmriinun uqte ikisini halhan ka~arak,kimseyle konugup goriigmeyerek gqirmigir. Gdibl iyi de etrnigtir! Tevhld-i Bhd Tedh Hamd ma kim uyclbi shirdiir Siikr ana kim ziinQbl gifirdiir Kimini zer bigi azb eyler Gayrden kadrini te& eyler Kimini seng bigi ha ider Ger @er olsa h&sh ider H&i geh k5miyh-y~ izzet ider Ceh zer-i nlbi h&e zillet ider Nukreyi rG-sefid iden oldur Gul-i bbg-1 umAdiden oldur Meheki 01 siyh-rCi itdi Ayb-gG lul& ayb-cb itdi Ayb-cQ sanma plrsh kddr.

(5) Merd-i Hak-Vm ii Hak-niimh kddl Ger zer-i Bfitib u nukre-i m a I3.u-men-i kudretinde deste-i Zer-i samit ant ider tesVh. k&. ey. Depret dil kanl zebh-1 fa& Na't-i Rasill Olsa mu'ciz-niirn9 n'ola nhmem. Ciin yazar na't-i Abmedi hamem Zer-i' hur$d hkdiir g&? Nukra-i mi& zerre-i r& Zer-i enciim and bir avuc S h - i efl& h 0 p i hh@. h&. B&g-i kadrinde hi i k y & k Zer-i encum nite ki berg-i hank Asithnda nakd-i s h - i nBb H&-Wide san ki katre-i Bb Mehek-i siinneti ider izMr Zer bigi her ki ola temb-ayir. Old siihib-zy9r pr-i Hu& TB ki s h - i dJBl u zeri-i hiidi Gayrdan her birisi bula ten& Ola biri hakk ii biri a& Zer-i ihlBsdan niikbd-1 riyB Mehek-i s-etinde old1 ciida. Ciinki 01 dinde ihtimhn irdi Bize z?b-i zeri h a r h itdi S h ii zerdiir didi $ hdye-i i zen Mad isen ey gosiil &in $ekesen Her nefes & h a seym olsun Salevk-i ale'd-dev4m o l s ~ Hem miihkirlere Yii ensira &inc qh-yk u ebrira Pend. Ey gijniil thlib-i haskat 01 Sdik-i meslek-i $'at 01.

(6) MiirSid3n nur-1 pir-i qk olsur~ Meslekiin mustenir-i qk olsun Td ki yiriin hazh ikm ola e ~ c Bahre nar ura Mtlrundaki mevc EM-i dil lzldmetine taib 01 Kesb-i fazl u k e d e r&lb 01. Hakh goriirken itme bdtda meyl N&sa bakma q l e kdmile me$. Hak sozi k&da olsa & q l e Zehr ise &d bigi n@ eyle Z&ir-i Idden ge@p p& 01 Ehl-i bdtm qijjine b& o! Bir mesel geldi y&hma g@ it Mey-i nab-i nasihati n Q it Mvi-i niikte-d3n u &I-i naaar Soyle nakl eyledi ki Nukre uil Zer Dergleh-i &iyira vardlar Yani &ib-ayka varddar. Yilz yire koddar vh lininde Dokdiler enciimi meh iininde Didiler p d ~ u m u z s u zsen Miiltecbuz penilhunzuzsin sen Gelduk ahvdiimiiz hibyet iqiin Devlet eaigine tikdyet i@n Zer didi ben ki rq-1 zerdiim var dilde d8g4 d d iim var. &&un. ehre-i apkun niimfinesiyem 0 1 @&in berk-i zerd-gQnesiyem Nergis-i bh&-i teml$nem Fi'l-mesel &de-i ciha-bfnem. Bir siyeh-pQ var katl p u n % lqi if$-y ayb u ke$-i rsz Hem siyeh-rby hem siyeh-dildiir Nakd-i k..lbi tolu gq u gddiir.

(7) Gere dedjdiir velP k a l b Kime ugrasa aybln eyler f&j Merd-i hdsid bigi duriigt u ha$n Diitmemi~&resine pertev-i dh Bir kara yiizliidiir Mehek n h i Zip zakkGma benzer endmu. 45. 91a. ,. I. Bunca fazl u fmdyiliim g o m a Aybumi yiiziime urur turmaz Nukre didi ki rli-ddem ben Semen-i giilp-i iirmAdemben zhet-i giilbiin-i i i d d bencm 0 1 qxnende giil-i &d benem HQblar damenine dest-resem &la dest-gH multemesem Tilyir-i vuslat-i dil-drima Dhe ben olicak d i i ~ rddma. 50.. Ciin ki yuziim ag alnum a~ukdur Diipmiirn az u d6stum qokdur Benem 01 $hid-i ~efid-izb Kerem evcinde kevkeb-i seyydr K'oldi vuslum nihdyet-i h U Miiye-i izz ii viiye-i ikbU Bir siyeh-pfig vardur ad1 Mehek Ad1 levh-1 viicfiddan ola hak Bunca f22l u kerndijmi gormez fzz u cAh u celUimi gormez. 55.. Zerrece aybum olsa eyler f i g Giin bigi rGaen eyler 01 kalliig Yiiz kem$liim giiriip ider p i a m Z h i r eyler b~dursabir n o k h Giiziim agardi giryeden ey qiih 0 1 kara yiizliiniin elinden &. $?h @in kim bu zulmi gGg itdi Gazabmdan hurQ9 u cfiq itdi Emr kddi ki Vzlr eylediler Meclis-i $&a nkir eylediler.

(8) Didi 01 pld$&-1 d p - r a y K'ey siyeh-p8g merd-i the-lWy geb-revhe kaMya dugmipin Diizd-vq dre riya diipigsin Ni+ if$-yi ayb eylersin Ke$-i esrCn gayb eylersin M a - d d i riayet itmezsin Siirh-rays h i d y e t iunezsin Ciin Mehek bu hitibi & itdi Nb-i telli-I itAb1 at$ itdi. 65.. Didi ey padi$h-i p&-giiher sim ii zer igigiinde W nu& der Adlun lvkesinden ey &-i db TBs-1 s?mAn-i prha irdi tanh Bir kara yiizlii nl-tiivinem hen Bende-i h&-iLithem ben. Rb-1 fitratda emr-i "Kiin f e - y e w ' Egniime s a l l kisvet-i ~b-g;Gn Ka'be ortiisi $in lib%sumdur Kisvet-i evvel-i pelhumdur Hacerii'l-Esved old1 nbn bana Bu kadar yiter i h t i r b b a a Hiisn-i sGret degiil ki$de kern3 Hiisn-i sPretdiir asl-1 hiisn ii cem3. Ciin siyeh-pa&k;da Arum yok Her ne dirlerse inkisbum yok Merd-i H&-blm .ii Hak-niidyam bm Giinc-i uzletde plrs3yam hen. ki a a k l Mlis ola Her aMehek ana gulim-1 muhlis ola S9m u Zer ger ola temhn-ay% Hi9 iriir mi Mehekden ana gub8r. $& gijrdi ~ i h e k k islddcdur Her sozi hikmete rnuvMcdur =ldi kim SPm ii Zer ider tentlr E m l u l l ki ideler te@r.

(9) Misin qehrde idiip riisv$ Baddar her birisine tam$. SQret old^ a v h a n&-i be& Mani-i &a anlar ehl-i d e r h +. Ciinlci ma'lbdur kamu tafsfl H h t o l m a ki idesin terndl Merd isen kendii soziiniin eri 01 Zen-i diiny9da.n el Ce]ciip bed 01 Nukte-vq her ki kalbi sag degUl Mehek-i Zmde yiizi a& d@. 921. Pik 01 dim yollnda Zer bigi bigti T9 safi bulasln. .. '. 85.. Menzililn ola bag u g u l p 4 h d s Manzarun ola sem' ii sfisen-i kuds. Ola pervL-glhun evc-i felek Kemteh saydun ola fcvc-i melek Buldi i t m k $31 M E H E I ( - N ~ ~ ~ Schviime afv eliyle qek b e x x x.

(10)