B ü y ü k ş e h i r l e r i n i n k i ş a f m e s e l e l e r i
Y a z a n : Y. M i m a r m u a l l i m Schütte
Prof. Fritz Schumacher, K o l o n y a şehrinin müstakbel şekli üzerindeki mesailerini izah ettiği kitaba «Bir büyük şehrin inkişaf meseleleri» ismini vermiştir. ( " ) M o d e r n şehrin arzettiği bu b ü y ü k ve şümullü meselenin m i m a r î ve şehir inşası bakımın-dan halli çok alâkabahştır; ve m i m a r î edebiyatında Schumacher'in kitabı tarzında m ü k e m m e l p e k az monoğrafi mevcuttur. Schumacher ayni z a m a n d a edebiyat sahasında d a bir üsttattır ve k e n d i projele-rinin teşkil ettiği birçok meseleleri çok esaslı v e ayni z a m a n d a mütekâsif bir şekilde tenvir ediyor. Böylece kariini d a i m a cezbetmesini pek iyi biliyor ve ancak elzem teferruatta r a k a m l a r ve tarihler zik-retmek suretile o k u y a n d a yorgunluk hissinin tevlit etmesine m â n i oluyor .
Fakat K o l o n y a şehrinin p l â n ı n ı n a m o d e r n şe-hirlerint evsi projeleri arasında müstesna m e v k i i verdiren asıl sebep, b u r a d a rastlanan işin hususi-yetidir: Şehrin merkezi ile civarındaki kasabalar arasında b u l u n a n ve girridiye k a d a r inşa e d i l m e m i ş olan bir sahaya şehrin tevsii meselesi mevzuubahis-tir- Birinci C i h a n H a r b i n d e n sonra bu şehirdeki müstahkem m e v k i ^tahrip e d i l d i v e bu sahanın tama-mı inşaata serbest bırakıldı. Bir şehrin içinde veya hemen yanıbaşında b ü y ü k bir sahanın inşaata bir-den serbest bırakılması her defasında bilhassa alâ-kabahş mimarî tekliflere fırsat vermiştir. L o n d r a d a 1666 daki b ü y ü k y a n g ı n d a n sonra husule gelen ge-niş yangın sahasının inşasına ait p l â n ı hatırlatmak kâfidir. Christopher W e r e n ' i n f e v k a l â d e p l â n l a r i vakıa vaktile ( O n yedinci asrın ikinci yarısında) ta-hakkuk etirilemedi; fakat yine pski arsalarına ev-lerini yaptıran kimselerin torunları City'nin yine Kurunuvustaî darlıkta tekrar m e y d a n a gelmesine çok nadim oldular. H a l b u k i sonra d ü n y a İktisadiyatının merkezi olan buraya .vaktile W e r e n ' i n d a h i y a n e gö-rüşü nazarı itibara alınarak, geniş bir çerçeve ve-rilebilirdi .
Kolonyada ise mesele t a m a m e n b a ş k a d ı r ; bu-rada önce hiç inşa o l u n m a m ı ş v e kıymeti az olan bir saha vardır. Fakat b u ^sahanın münferit eşhas tara-fından inşa edilmesine m ü s a a d e edilmiyeceği v e bunun neticesi olarak değerenin yükselmesine
mâ-(*) Köhn, Entvvichlungsfrogen einer Grosstadt, Fritz Schumacher ve Wilhelm Arntz, Saaleck Verlag, Köln.
Şekil : 2 Büyük köprü
bilhassa mücavir ,arsa sahipleri zarar görür. Kolon-y a d a mesele başka idi. VaziKolon-yeti iKolon-yice a n l a t a b i l m e k için, belediyenin ve eski m ü s t a h k e m m e v k i saha-sındaki arsa sahiplerinin b u b ü y ü k işin t a h a k k u k u hususunda birleştiklerini söyliyebiliriz. Herkes ken-di hisessini b u teşebbüse terketti ve s o n u n d a ka-zancile beraber m ü n a s i p (bir hisseyi aldı.
B u fevkalâde b ü y ü k bir işti; 9 0 0 hissedar var-dı. B u n l a r d a n her birinin hisesinin kıymeti adilâne t a h m i n ve tesbit o l u n m a k t a idi. Belediye ve hissedar-ların mümesillerinden müteşekkil bir k o m i s y o n tet-kik işini üzerine aldı. H e r arsaya yapılacak inşaat tarzının tesbit olunması ve iradının hesabı icap e d i . yordu. F a k a t b u kısım işin ancak yarısı i d i ; diğer yarısı ise bu yeni sahanın, şehrin i m t i d a d ı olması ha-sebile, plânlaşması idi. Şehir harici b ü y ü k yollar ile iltisakı olan caddelerin açılması, u m u m î binaların yerinin v e b u sahanın m i m a r î karakterini veren yerlerin tayini l â z ı m geliyordu ve sonra m o d e r n şe-hir ;mimarîsinin esas kaidelerinin icabı olarak bu m ı n t a k a n ı n « B ü y ü k şehirlerin geliri» mesabesinde olan «Yeşil sahalar» ile tezyin edilmesi lâzımdı. H a l k için spor v e o y u n sahalarının ye p a r k ve ge-zinti yollarının t a n z i m i icap ediyordu. Bu m e y d a n d a b ü t ü n p l â n işinin münferit binaların en son teferru. atına k a d a r y a p ı l m a m a s ı icap e d i y o r d u ! A n c a k b u takdirde ki bu teşebbüsü arzu edilen neticeye bağ-l a m a k ve yeni binabağ-ların kıymetbağ-lerinin tayinini itina ile y a p m a k m ü m k ü n olur. Profesör Schumacher be-lediye m i m a r ı A r n t z ile birlikte ve güzide mesai ar-kadaşlarının yardımile bu m u a z z a m işi ü ç tarafından idare etti. Schumacher'in işi yalnız eski m ü s t a h k e m mevkiin projesini y a p m a ğ a inhisar etmedi, bilâkis orta A v r u p a n ı n mesahai sathiyece en geniş şehri o l a n K o l o n y a n ı n u m u m î inşaat p l â n ı n ı d a yaptı. K i t a b ı n d a Schumacher, bu b ü y ü k organizmin, yani mesken, ticaret v e sınaî şehri :olan K o l o n y a n ı n müs-takbel şekli h a k k ı n d a d a gayet canlı tasvirler veri-yor. Schumacher'i tanıyanlar b u r a d a yalnız teknik şeyleri değil ü z e r i n d e d ü ş ü n m e ğ e değer birçok yeni fikirler bulurlar.
F a k a t biz b u r a d a b ü y ü k bir m ı n t a k a n ı n ve bu-n u bu-n h i bu-n t e r l a bu-n d ' m m refahı içibu-n bu-nasıl çalıştığıbu-nı tet-k i tet-k edece tet-kdeğiliz. Biz b u r a d a d a h a ziyade b u m ü s t a h k e m m e v k i meselesini tenvir edeceğiz. Bu-n u Bu-n içiBu-n iki şema işimize yarıyacaktır; biriBu-nci şema iptidaî ( Y a n i i n ş a d a n önceki) vaziyeti gösteriyor. Şekil 5 X işareti ile gösterdiğimiz b i r şahsa ait bir arsa m ü s t a h k e m m e v k i m m t a k a s ı n d a diğer arsalar arasında bulunuyor. B u n u n y a n ı n d a n basit bir keçi yolu geç-sin. B u arsa b i n a e d i l m e m i ş vaziyette, yolsuz, ka-nalizasyonsuz, susuz, havagazsız veya Riyasız ve sonra tramvay, çarşı v e mekteplere u z a k olduğun-d a n ancak otlak veya en fazla ( * ) Schreber bah-çesi olarak işe yarar. B u n u n değeri meselâ [500 X m2 X 2 , 0 0 ] — 10000 Jm. olsun.
İkinci şema şekil 6 m ü s t a h k e m m e v k i i n ayni kısmı-nın inşa o l u n m u ş vaziyetini gösteriyor.Caddeler ve ye-şil sahalar belediye t a r a f ı n d a n yapılmıştır; ayni za-m a n d a kanalizasyon, elektrik, su tesisatı, ve en ni-hayet mektepler ve d ü k k â n l a r inşa edilmiştir. Tram-vay d a gelmiştir ve arsalar artık kıymetlenmiştir. X ile gösterdiğimiz arsanın sahibi ş i m d i eski arsa-sının iki mislinden d a h a fazla b i r kıymette bir ar-saya maliktir. B u arsa meselâ 2500, m . büyüklü-ğ ü n d e ve [ 2 5 0 0 X 10] = 2 5 0 0 0 m . kıymetinde-dir. Arsanın ister kendisi tarafından isteres satılarak başkası tarafından inşasına artık .'bir m â n i yoktur.
Şekil 3 K o l o n y a d a « D a h i l î m ı n t a k a n ı n » Schu -macher projesine göre inşası için y a p ı l a n m o d e l i n bir kısmını gösteriyor. M o d e l , açık bir fikir edin-m e k için, inşaatın ne dereceye k a d a r önceden dü-ş ü n ü l d ü ğ ü n ü açıkça gösteriyor. B u r a d a esas olan şey arsaların gerek hususî gerekse u m u m î maksatlar lar için en iyi şekilde istimâl tarzıdır. Münferit bi-naların m i m a r î şeklini S c h u m a c h e r i ' n projesi hiç bir veçhile tahdit e t m i y o r ; bilâkis bizzat kendisi yalnız
Şekil 3
Şekil : 4 Kolor çerçeveyi cücude getirdiğini ve bu çerçevenin son-ra zengin veya mütevazı m i m a r î eserler ile d o l d u , rulabileceğini söylüyor.
Bir çok ayrılıklara r a ğ m e n K o l o n y a şehrinin olduğu gibi Istanbulun d a çehresini tayinde ç o k mü-him rol oynıyan birçok unsurlar vardır. B u n l a r d a n birincisi suyun kenarında o l u ş u d u r ; Istanbulda ç o k işlek bir deniz. K o l o n y a d a ise seyrüseferi ç o k olan muazzam bir nehir vardır. İkinci bir unsur ise b ü y ü k bir maziyi gösteren âbidelerin b o l l u ğ u ; b u r a d a şeh-rin mimarî karakteşeh-rini yükselten ve tayin eden fev-kalâde güzel ve b ü y ü k camiler, K o l o n y a d a ise meşhur kated rai ile beraber diğer birçok Kurunuvustaî kili-seler vardır. Keza şehir inşası b a k ı m ı n d a n Kolonya-da rastladığımız meseleler b u r a d a d a m e y d a n a
