Gelişimin Temel İlkeleri
1. Gelişme, genetik ve çevresel değişkenlerin karşılıklı etkileşiminin ürünüdür; örneğin, kalıtsal zeka po- tansiyelinin uygun eğitim yaşantılarıyla desteklenmemesi halinde, yeterince gelişmediği bilinmektedir.
2. Gelişim yaşam boyu sürer.
3. Gelişimin kritik dönemlere özgü özellikleri, hem düzenli hem sıçramalı bir seyir içinde gerçekleşir , örneğin; çocuğun duygusal ve dilsel gelişimi arttıkça, konuşmasıda gelişirken, yürümenin başladığı aşa- mada konuşma yeterliliği bir ölçüde duraksar.
4. Gelişim içten dışa, baştan ayağa doğrudur; öncelikle başın ve sırayla gövde, kol ve bacakların geliştiği bilinmektedir.
5. Gelişim genelden özele, bütünden parçaya doğrudur.Örneğin çocuklar belli bir gelişim aşamasında, sadece ellerini bir bütün olarak kullanırken, ince kasların gelişimi başlamaktadır.
6. Gelişim özellikleri ayrılmaz bir bütün oluşturur.Örneğin çocuğun zihinsel gelişimi, dil gelişimini hem etkilemekte hem de ondan etkilenmektedir.
7. Gelişimin kritik dönemleri vardır.Gelişmenin kritik dönemlerinde birey belli öğrenme yaşantılarına ve çevresel etkenlere daha duyarlı hale gelir.Örneğin 0-3 yaş grubu içinde, çocuğun temel güven, sevgi ve kabul görme
güdülerinin doyurulması, ileri yaşlarda özerk ve bağımsız bir bireyselleşme yetkinliğine ulaşmasını sağ- lar.
8. Gelişim bireysel farklılıklar gösterir.
3-4 Yaş Arası Gelişim Özellikleri:
1) Fiziksel Gelişim ve Hareket Gelişimi:
- 3 yaşından itibaren oyun çağına giren çocuk, motor becerilerinin gelişmesiyle çevre üzerinde egemen- lik kurmakta ve bunu giderek genişletmektedir.
- Merdivenlerden yukarı ayak değiştirerek çıkar ancak inerken her basamakta iki ayağını bitiştirir.
- Çocuk bahçesinde veya yuvadaki aletlere çeviklikle tırmanabilir.
- Pedalları kullanarak 3 tekerlekli bisiklete binebilir.
- Parmak ucunda durabilir ve yürüyebilir.
- Her iki elini işbirliği içinde ustaca kullanabilir.
- Makas kullanabilir.
2) Zihinsel ve Bilişsel Gelişim:
- Çocuk ayrıntıları dikkate almadan genel olarak algılar ve ilişkisiz obje ve kavramları bütünleştirir.
- Çocuk zihinsel kıyaslama yapamaz.
- Çocuk miktar, ağırlık ve sayı korunumunu anlayamaz.
- Çocuk, sınıflama ve gruplandırma yapamaz.
- Bildiği birkaç çocuk şiirini ezbere okuyabilir ve çocuk şarkıları söyleyebilir.
- Cinsiyetini ve cinsel rollerini öğrenir.
- Bazı durumları sembolize ederek, öyleymiş gibi, yaparmış gibi yapar. (uyurmuş gibi yapması, gazeteyi okur gibi yapması gibi)
3) Sosyal ve Duygusal Gelişim:
- 3 yaş çocuğu kazandığı güven ve özerklik duyguları oranında yavaş yavaş çevresini keşfetmekte ve çevre üzerinde bir denetim gücü kazanmaktadır.
- 3 yaş, cinsel-benlik duygusunun başladığı, cinsel rollerin belirlendiği bir dönemdir. Toplumun cinsiyete karşı tutumlarını dikkatle izlediği ve öğrenmeye çalıştığı görülür.
- 3-4 yaşlarındaki çocuklar grup halinde oynamaya, oynarken birbirleriyle konuşmaya ve grup içinde
oynamak istediklerini seçmeye başlarlar.
- Çocuk giderek daha olumlu ve dengeli bir birey haline dönüşmeye başlar. Öfkelerini genelde eşyaya yö- neltirler.
- Günlük hayatta yaşadıkların oyun içinde oyuncaklarına uygulayarak rahatlar.
- Olumlu bir tavır içine girer ve çevresindekilere sevgiyle ve güvenle yaklaşır.
- Oyuncak, şeker gibi nesneleri paylaşma anlayışı gelişmiştir.
4) Duyusal ve Algısal Gelişim:
- Konuşurken ses tonunu duruma göre değiştirir, yükseltip alçaltır.
- Adını, soyadını, cinsiyetini ve yaşını söyleyebilir.
- Öyküleri büyük bir istekle dinler; en çok sevdiklerini defalarca dinlemek için ısrar eder.
5) Dil Gelişimi:
- Cümleler daha gramatik hale gelir. Aralarında neden-sonuç ilişkisi bulunan düşünceler tek bir cümleyle ifade edilebilir.
- Konuşmalar benmerkezlidir. Yani çocuk oynarken ya da çalışırken dinlenip dinlenmediğini önemseme- den kendi kendine konuşur.
- Konuşurken başkalarının görüş açısını dikkate almazlar.
- 300 civarında kelime bilir ve yeni kelimelere karşı ilgi duyar.
- Kendi kendine çok uzun süren konuşmalar yapar.
- "Ve" bağlacını yerinde kullanır.
- Geçmiş, şimdiki zaman ve gelecek kavramlarını anladıkça zaman belirten sözcükler kullanmaya başlar.
- Belirli sözcüklerin renk adları olduğunu bilir ancak hangi sözcüğün hangi rengin adı olduğunu bilemeye- bilir.
4-5 Yaş Arası Gelişim Özellikleri:
1)Fiziksel Gelişim ve Hareket Gelişimi:
- Motor becerileri epeyce gelişmiştir, beden hareketlerini istediği gibi, ustalıkla yönlendirebilir; keskin, ani dönüşleri gerçekleştirir; itip çekerek koşabilir.
- Ayak değiştirerek, kendi başına merdivenlerden çıkar ve iner. Hatta koşarak bile inip çıkabilir.
- Parmak ucunda durabilir, yürüyebilir, koşabilir.
- Üç tekerlekli bisiklete binmede ustalaşmıştır; U dönüşlerini kolaylıkla gerçekleştirir.
- Topa sopayla vurmak dahil, topu atma, yakalama, zıplatma, tekmeyle vurma gibi becerileri içeren top oyunlarında giderek ustalaşmaktadır.
- Öğretilirse bu yaşta basit müzik aletlerini çalmayı başarabilir.
- Kalemi yetişkin gibi tutar ve başarıyla kullanır.
- Resimlerinde çizdikleri tanınır hale gelmiştir.
2) Zihinsel ve Bilişsel Gelişim:
- 4 yaş çocuğu isteklerinin anında yerine getirilmemesini anlayışla karşılamayı öğrenmeye başlar.
- O artık kendi dışındaki dünyanın kuralları olduğunu ve başkalarının hak ve istekleri olduğunu öğrenir.
- Beklemeyi öğrenir.
- Buradaki temel ilke, çocuğun isteklerinin bazılarına ergeç kavuşacağına inanmasıdır.
- Bu dönem çocukları yaptıkları konusunda hayali hikayeler anlatmaktan hoşlanırlar. Bu çocuğun bilişsel
gelişiminin gereğidir.
-4 yaş çocuğu değişken bir görünüm sergiler. Genellikle yarım bırakılan birşeye karşı duyarsızdır.
- Sorgu çağı 4 yaşında oldukça yüksek düzeye ulaşır.
- 4 temel rengi uygun şekilde eşleştirip isimlerini söyleyebilir.
- Çocuk hala miktar, ağırlık ve sayı korunumunu anlayamaz ve hala sınıflama ve gruplandırma yapamaz.
3) Sosyal ve Duygusal Gelişim:
- Genelde çok daha bağımsız ve oldukça inatçıdır; kendi isteğiyle hareket eder.
- İsteklerine karşı gelindiğinde, yetişkinlerle uygunsuzca, az çok kaba bir üslupla konuşabilir ve oyun arkadaşlarıyla kavga edebilir.
- Konuşmaları ve etkinliklerinde mizah anlayışını sergiler.
- Dramatik oyunu ve çeşitli giysiler giyip kılıktan kılığa girmeyi çok sever.
- Evin dışında, eline geçirebildiği, işe yarar her türlü malzemeyle bir şeyler üretmeye, oluşturmaya çalışarak yaratıcılığını sergiler.
- Paylaşma ve oyun sırasında sıra bekleme anlayışı gelişmiştir.
- Küçük kardeşlerine ilgi gösterir, sevgiyle yaklaşır.
- Çocuk kendisiyle oynayacak bir ya da iki arkadaşını seçmeye başlar. Bu dönemde seçtiği arkadaşla- rı her iki cinsten de olabilir.
4) Duyusal ve Algısal Gelişim:
- Yakın geçmişteki olayları, deneyimleri, olup bitenler arasında ilişki kurarak anlatır.
- 20'ye kadar veya daha fazla ezbere sayar; nesneleri ismini söylediği nesneye dokunup nesne- sözcük arasında birebir eşleme yaparak, dört veya beşe kadar sayabilir.
- Dört temel rengi uygun biçimde eşleştirir ve isimlerini söyleyebilir.
- Uzun öyküleri dinler ve gerçekte var olanla düş ürününü zaman zaman karıştırarak anlatır.
5) Dil Gelişimi:
- Konuşması dil bilgisine uyar ve tümüyle anlaşılabilir. Hemen hemen yetişkin gibi konuşur.
- Hiç durmaksızın "Neden?", "Ne zaman?", "Nasıl?" ve "Niçin?" sorularıyla sözcüklerin anlamlarını ve olayların nedenlerini ısrarla sorar.
- Bildiği birkaç çocuk şiirini ezbere okuyabilir ya da çocuk şarkılarını doğru olarak söyleyebilir.
- Adını, soyadını, ev adresini ve çoğunlukla yaşını söyleyebilir.
- Şakalardan, fıkralardan zevk alır, uygunsuz sözlerden, ifadelerden ve argodan hoşlanır.
5-6 Yaş Arası Gelişim Özellikleri:
1)Fiziksel Gelişim ve Hareket Gelişimi:
- Kas hakimiyeti tam anlamıyla gelişmiştir.
- İnce bir çizgi üstünde kolaylıkla yürüyebilir.
- Tırmanma, kaydıraktana kayma, sallanma, kazma ve daha pek çok hareket becerisinde etkinleşmiş, ustalaşmıştır.
- Hareketlerini müziğin ritmine uydurabilir.
- Bir nesneyi her iki eliyle sımsıkı tutar; kavrayışı epeyce güçlüdür.
- Kabul edilmiş kurallarca, uygun bir konuma yerleştirilmeyi, örneğin oyunda üstlenilen görev, rol veya puanlamayı gerektiren oyunlar da dahil, çeşitli top oyunlarını başarıyla oynayabilir.
- Yazıp çizerken, resim yaparken, kalemleri ve boya fırçalarını ustaca kullanır.
2) Zihinsel ve Bilişsel Gelişim:
- 5 yaş çocuğu her şey arasında her türlü ilişkiyi kurabilir.
- Bu dönemde çocuk parça ile bütünü aynı zamanda düşünemez.
- Bu yaş çocukları hala zihinsel kıyaslama yapamazlar.
- Çocuk sayı kavramını tam olarak algılayamaz. Beyninde sayı ile ilgili işlemler yapamaz. Sözel olarak ya da nesnelerle birebir eşleme şeklinde sayması da hiçbir mantığa dayanmayan ezbere saymalardır.
- Bu dönem çocuğu hâlâ eylemlerinde, bakış açılarında, düşüncelerinde benmerkezcidir.
- Bu dönemde çocuk hala nesnelerin görüntüsünün etkisi altında kalır. Henüz korunum için gerekli zihinsel kavrama süreci işleminden yoksundur. Yani miktar, ağırlık ve sayı korunumunu anlayamaz.
- Bu dönemde hâlâ sınıflama ve gruplandırma yapamamaktadır.
- 4 yaş çocuğu yarım bırakılan bir şeye karşı duyarsızken, 5 yaş çocuğu başladığını bitirmeyi sever.
3) Sosyal ve Duygusal Gelişim:
- Bu dönemde çocuk daha bilgili ve olgun bir birey görünümündedir.
- Çevresine karşı dostça bir yaklaşım içerisindedir.
- En belirgin özellikleri arasında yeterli ve dengeli oluşu gelmektedir.
- 5 Yaş çocuğu yaşadığı kültür çevresine uyum gösterir.
- 5 yaş çocuğu yüksek derecede toplumsallaşmış bir birey görünümündedir.
- Ne kendisiyle, ne de çevresiyle çelişki halindedir. Ailesine, okula ve topluma uyumu belirgin bir bi- çimde artmıştır.
- Kritik durumlarda soğukkanlı olmayı başarır.
- Dikkatlidir.
- Kendi kendini eleştirir. Fakat kendine güveni de vardır.
- Söylenenlere inanır, uyar, belleği güçlüdür.
- Zaman zaman karanlıktan, kaybolmaktan korkabilirler.
- Grup oyunlarını tercih eder. 2-3 arkadaşıyla birlikte oynar. Küçükleri korur. Ev dışında daha mutlu olur.
- Arkadaşlarını kendi seçer.
- Arkadaşlarıyla çoğunlukla işbirliği yapar.
- Oyunda kurallara uyulması ve dürüst olunması gerektiğini anlar.
- Sıkıntı içinde olan arkadaşlarının duygularını paylaşmaya, onları rahatlatmaya çalışır.
4) Duyusal ve Algısal Gelişim:
- Ezbere şiir okumaktan ya da çocuk şarkıları, çeşit çeşit tekerlemeler söylemekten çok hoşlanır.
- Kendisine öykü okunmasına veya anlatılmasına bayılır. Sonradan kendi başına ya da arkadaşlarıyla birlikte öyküyü tüm ayrıntılarıyla oyununda canlandırır.
- Kitaplara giderek daha fazla ilgi duymaya başlar.
- Somut isimleri, nesneyi kullanarak tanımlar.
- Hiç durmadan soyut sözcüklerin anlamlarını sorar ve bu sözcükleri yerli yersiz kullanır.
- Şaka-fıkra, bilmece ve tekerleme gibi söz oyunlarından zevk alır.
- Saat kavramı gelişmiştir; saatin günlük programla ilişkisini anlayabilir.
5) Dil Gelişimi:
- Kendi eylemlerini düzenlemedeki sözcük gücü, başkalarını yönetmedeki gücünü de ortaya çıkarır.
- 5 yaşındaki çocuk hep konuşmak ister. Yetişkinler gibi uzun cümleler kurmaya çalışır.
- Bilgisini arttırmak için sorular sorar.
- Dilbilgisi kurallarına uygun konuşur.
- Olayları ve masalları, konuların sırasını bozmadan anlatır.
- Herşeyin neden ve niçini ile ilgilenir.
- Söylemek istediğini dile getirmeden önce düşünür, sonra söyler.
- İsmini, soyismini, yaşını, ev adresini bilir.
6-7 Yaş Arası Gelişim Özellikleri:
1) Fiziksel Gelişim ve Hareket Gelişimi:
- Süt dişlerinin değişmeye başladığı bu yaşta, bulaşıcı hastalıklara karşı duyarlılık da artar.
- Kendi kendine giyinip soyunabildiği gibi, kendi kendine tuvaletini yapabilir ve kendi kendini temiz- lemeyi de başarabilir.
- Bu dönemde çocuk motor gelişimi açısından büyük aşamalar kaydetmiştir.
- Dengenin gelişmesi sonucu hızlı yürüyebilen, futbol oynayabilen, ok atabilen bir birey haline gel- miştir.
- Göz-el koordinasyonunun gelişmesi sonucu da iki elini bağımsız olarak kullanabilir.
- Bu dönemde çocuğun küçük kasları oldukça gelişmiş olduğundan, diğer yaşlara oranla el işlerinde daha beceriklidir. Kesip yapıştırır, boya yapar, resim yapar, tüm araç ve gereçleri iyi kullanır.
- Erkek çocuklar topla, kızlar iple oynamayı sever.
- Harfleri yazmaya çalışır, bazılarını ters yazar. Bazı çocuklar ad ve soyadlarına ek olarak birkaç keli- me daha yazabilirler.
2) Zihinsel ve Bilişsel Gelişim:
- 6 yaşındaki çocuk tembel bir görünümdedir.
- 2,5 yaşında yaşamış olduğu karar verme güçlüklerine uğrar.
- Bir şeyin olumlu ve olumsuz iki yüzü arasında hızla gelip gider.
- Son derece meraklıdır. Bu merak annenin şikayetine konu olabilecek kadar yoğundur.
- Düşünce açısından realisttir. Sürekli olarak duyduklarının doğruluğunu sorgular.
- Çeşitli sözcükleri yazabilir. Kendi adını ve başka birkaç sözcük yazabilir.
- Dikkat süresi uzundur.
- Kendisiyle gerçek nitelikte eğitim uygulamaları yapılacak bir çağa gelmiştir.
3) Sosyal ve Duygusal Gelişim:
- 6 yaş çocuğu değişmekte olan bir çocuktur. Anneler çocuklarındaki bu ani değişiklikleri: "Bu çocuğa ne oldu, bilmiyorum, çok değişti." şeklindeki sözcükleriyle dile getirirler.
- 6 yaşındaki çocuk tembel ve kararsız bir görünümdedir. 2,5 yaşında yaşadığı karasızlık problemleri- ne geri dönmüş gibidir.
- Altı yaş çocuğu pek çok şeyden korkmaz ama hayali durumlardan 5 yaşındaykenden daha çok endi- şe duyar. (Cadı, hayalet gibi.)
- İşittiği öykülerden ve seyrettiği filmlerden kolay etkilenir. Kabus görerek uyanabilir.
- Önceki yıllarda arkadaş seçiminde cinsiyet ayrımı yapmayan çocuk, bu dönemde genelde arkadaş seçiminde kendi cinsiyetinde olanları seçmeye başlar. Bunun sebebi toplum tarafından kendine yükle- nen cinsiyet rollerini daha iyi öğrenmek ve kendi cinsiyetine göre oyunlar oynamaktır.
- Bu dönemde çocuklar arasında gruplaşmalar görülür.
- Oyunlarda ve ilgi alanlarında kız ve erkek çocukları arasında, farklılık izlenir.
- Her iki cins de sürekli yeni şeyler denemek ister.Yeni oyunlar bulur ve uygularlar. Birçok hayali rolle- re girerler.
- Grup oyunlarından çok hoşlanırlar.
- Bazı sorumluluklar yüklenir, söylenenleri dikkatle dinler, dikkat süresi uzar.
4) Duyusal ve Algısal Gelişim:
- Çocuk 6 yaşına yaklaştıkça resimlerindeki oranlar daha gerçekçi olmaya başlar.
- Mekan içinde nesneleri yerleştirmesinde bir ilerleme göze çarpar.
- Ayrıntılar çoğalır.
- Bütün bunlar çocuğun görme algısının geliştiğinin bir işaretidir.
- Söylenenleri dikkatle dinler.
- Dinleme sırasındaki dikkat süresi uzamıştır.
5) Dil Gelişimi:
- Bu döneme kadar çocuk dil gelişimi açısından büyük aşamalar kaydetmiştir.
- Konuşurken kullandığı sözcükler ve cümle kurma tarzı bir yetişkinden farksızdır.
- Konuşurken ki çocuksu öğelere çok daha az rastlanır.
- Sözcük dağarcığı 6 yaşına kadar 10.000 sözcüğe kadar ulaşır.
- 6 yaş çocuğu ortalama olarak günde 5 yeni sözcük öğrenir.
- Yazı yazmaya ve okumaya karşı isteklidir.
- Her yere birşeyler yazmak ister.
- Bu dönemde resim yaparken resimlere kendi adını yazma ve hatta duvarlara yazı yazma eğilimi gö- rülür.
KAYNAKÇA:
YAVUZER, Haluk. (2000). Bedensel, Zihinsel ve Sosyal Gelişimiyle Çocuğunuzun Ġlk 6 Yılı. Ġstanbul: Remzi Kitabevi, 12. Baskı 2) OKTAY, Ayla. (1999). Yaşamın Sihirli Yılları: Okul Öncesi Dönem. Ġstanbul: Epsilon Yayıncılık, 1. Baskı
3) SASAOĞLU, K. Filiz. (1998). Anne ve Çocuk Sağlığı. Ġstanbul: Esin Yayınevi, 2. Baskı 4) ÖZER, Dilara Sevimay- ÖZER, Kâmil. (1998). Çocuklarda Motor Gelişim.
5 ) Mamak RAM, Ankara
