1
Asiya və Sakit okean regionunda Yoxsulluqla Mübarizə: Yoxsulluğun
Azaldılması Strategiyası
Asiya Inkişaf Bankı
M ISSIYA
Y
OXSULLUĞUN AZALDILMASI:
ƏSAS MƏQSƏDY
oxsulluq insana xas olan qeyri‐məqbul vəziyyətdir. Bu vəziyyət daimi deyildir: dövlət siyasəti və tədbirləri yoxsulluğu aradan qaldıra bilər və qaldırmalıdır. Bu özü elə inkişaf deməkdir.Dünyada yoxsul təbəqənin təqribən 900 milyonu (yəni, gündə $1 dollardan az məbləğə yaşayanlar) Asiya və Sakit okean regionunda yaşayır (Əlavə 1). Asiya əhalisinin təqribən üçdə birini yoxsul təbəqə təşkil edir. Baxmayaraq ki, yoxsulluq həddindən aşağı səviyyədə yaşayan əhalinin nisbəti aşağı düşməkdədir, yoxsulluğun azaldılmasında olan tendensiyalar son zamanlar pisləşmişdir. Əhali artımı da yoxsul təbəqənin mütləq sayını artırır. Dünyanın ən yoxsul sub‐regionlarından olan Cənubi Asiyada hazırda yarım milyarddan çox yoxsul əhali yaşayır ki, onlardan da 450 milyon əhali Hindistanda məskunlaşmışdır. Çin Xalq Respublikasında (ÇXR) 225 milyon, Cənubi‐şərqi Asiyada isə təqribən 55 milyon daha çox yoxsul yaşayır (Asiya böhranına görə 10 milyondan çox adam yoxsulluğa düçar olmuşdur).
Mərkəzi Asiya respublikalarında əhalinin çoxu keçid dövründə baş vermiş iqtisadi iflas nəticəsində yoxsulluğa düçar olmuşdur. Sakit okean regionunda olan kiçik ada dövlətlərində adam başına düşən kapital gəlirinin nisbətən yüksək olmasına baxmayaraq, uzaq məsafədə olduqlarına, təbii fəlakətlər zonasında yerləşdiklərinə, xarici iqtisadi zərbələrə davam gətirmək üçün məhdud potensiala malik olduqlarına görə bu dövlətlərdə yoxsulluğa məruz qalmaq təhlükəsi böyükdür.
Son zamanlaradək regionda yoxsulluğun azaldılması tendensiyaları xüsusilə də Şərqi və Cənubi‐şərqi Asiyada müsbət olmuşdur. Lakin, Asiyada 1997‐ci il maliyyə böhranı olduğu üçün iqtisadiyyatın ümumi daxili məhsulunda olan zəifləmə vəziyyəti daha da pisləşdi, keçici effektlər digər ölkələrdə tərəqqini dayandırdı. Böhranın təsir etdiyi ölkələrdə mütləq yoxsulluq artdı, bundan daha çox əziyyət çəkənlər yoxsullar (xüsusilə də onların uşaqları) oldu. Daha təhlükəlisi budur ki, bu iqtisadiyyatda davamlı inkişaf bərqərar olduqdan sonra belə böhranın sosial nəticələri hələ uzun müddət hiss olunacaqdır.
Regionda iqtisadi inkişafın təmin edilməsi məqsədini güdən bir təşkilat kimi Asiya İnkişaf Bankı (AİB) hər zaman yoxsulluğun azaldılması məsələsi ilə məşğul olmuşdur. Iqtisadi inkişafa xüsusi diqqət verməklə, AİB böyük sayda sosial və ekoloji problemlərlə məşğul olmaq üçün öz metodunu proqressiv surətdə genişləndirmişdir1. Bu prosesdə AİB‐nın və onun üzvlərinin əldə etdikləri təcrübə hətta on il əvvəl düşünülməmiş etimadın yaranmasına səbəb oldu: mütləq yoxsulluq aradan qaldırıla bilər. Bunu başa düşmək və inkişafın regionda bu qədər əhaliyə toxunmamasını bilmək bizim cəhdlərin daha dəqiq yönəldilməsini tələb edir.
Belə mülahizələr AİB‐nı yoxsulluğun aradan qaldırılmasını əsas məqsəd kimi qarşıya qoymağa təhrik edir.
1 AİB‐nın ilk Orta Müddətli Strateji Çərçivəsində (1992‐1995) vurğulandığı kimi beş strateji inkişaf məqsədi iqtisadi inkişafı dəstəkləmiş, insan inkişafını təşviq etmiş, yoxsulluğu azaltmış, qadınların vəziyyətini yaxşılaşdırmış, təbii ehtiyatları və ətraf mühiti əsaslandırılmış qaydada idarə etmişdir.
AİB 1990‐cı illərdə bir sıra ölkə başçılarının zirvə görüşlərində müəyyən edilmiş Beynəlxalq İnkişaf Hədəflərini dəstəkləyir (yəni, ifrat yoxsulluqda yaşayan əhalinin nisbətini yarıyadək azaltmaq). 1997‐ci ilin noyabr ayında Asiya və Sakit Okean üzrə İqtisadi və Sosial Komissiyanın regional üzv dövlətlərində Sosial İnkişaf üzrə Fəaliyyət Gündəliyinin həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsinə dair Asiya və Sakit okean regionunun nazirləri razılıq əldə etdilər. Gündəliyin hədəfləri (yəni, 2010‐cu ilədək regionda mütləq yoxsulluğun aradan qaldırılması) hökumətlər və beynəlxalq icma üçün aydın təlimatlar müəyyən etmişdir (Əlavə 1).
Lakin bu hədəflərə Asiya böhranı nöqteyi‐nəzərindən baxmaq lazımdır. AİB üzvlərlə yoxsulluğun azaldılması üçün mümkün regional hədəflərin hazırlanması üzərində çalışacaqdır.
Məqsəd Asiya və Sakit okean regionunu yoxsulluqdan azad görmək olduğu üçün AİB‐
nın aydın və müəyyən məqsədə yönəlmiş missiyası vardır. Yoxsulluğun azaldılması beş məqsəddən tək biri deyildir, bu AİB‐nın əsas məqsədidir. Buna görə də digər strateji məqsədlər (yəni, iqtisadi inkişaf, insan inkişafı, əsaslandırılmış ekoloji idarəçilik, qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması) yoxsulluğun azaldılmasına daha səmərəli təsir göstərən yollarla izlənəcəkdir.
Fundamental dəyişikliklər AİB‐nın həyata keçirdiyi əməliyyatların hər bir aspektinə və səviyyəsinə təsir göstərəcəkdir. Bu strateji sənəddə bu dəyişikliklərin hansı yollarla həyata keçiriləcəyi müəyyən edilir.
M
ÜVƏFFƏQIYYƏTƏ GÜVƏNMƏKYoxsulluqla mübarizədə AİB son üç on illikdə regionun müvəffəqiyyət qazandığına güvənir.
Bu uğur fərdi ölkələr arasında fərqli olduğundan, bütün region son dərəcə dəyişmişdir. 1970‐ci illərin əvvəllərində regionun əhalisinin yarısı yoxsul olmuş, orta ömür müddəti 48 yaş olmuş, yaşlı əhalinin yalnız 40 faizi savadlı olmuşdur. Bu gün yoxsul əhalinin faizi əhalinin təqribən üçdə birinədək düşmüş, ömür müddəti 65 yaşa qalxmış, yaşlıların 70 faizi savadlı olmuşdur.
Ümumi əhalinin 1.8 milyarddan 3 milyardadək artdığına baxmayaraq, yoxsul əhalinin sayı 1 milyarddan 900 milyonadək düşməklə bir qədər azalmışdır.
AİB bu məqsədlərin əldə edilməsinə yardım etmişdir. O, inkişaf və məşğulluğun artmasının təşviq edilməsinə yönəlmiş sərmayələri və siyasi islahatları maliyyələşdirmiş, xüsusilə də 1990‐cı illərdə insan inkişafı, gender bərabərliyi və ətraf mühitin qorunmasına xüsusi diqqət vermişdir. Əlavə olaraq, AİB yoxsulluğu birbaşa ünvanlayan layihələrin həyata keçirilməsini dəstəkləmiş (məs, ibtidai təhsil, qidalanma, səhiyyə, ailə planlaşdırması xidmətləri) və ya təhlükəyə daha çox məruz qalan qrupların qorunması üçün mexanizmlər qurmuşdur (əlillər daxil olmaqla). AİB yoxsulluqla əlaqədar məsələlər üzrə tədqiqatların aparılmasını təşviq etmiş, yoxsulluğun səbəbləri və göstərdiyi təsir mövzusunda sektor‐
yönümlü siyasi dialoqlar aparmış, hökumət qurumlarında institusional potensialı qüvvətləndirmişdir.
Illər keçdikcə AİB yoxsulluğun müxtəlif səviyyələrini ünvanlamağı öyrənmişdir.
Məsələn, səhiyyə sahəsində tək avadanlıq və tikinti işlərinin maliyyələşdirilməsi əvəzinə, AİB hazırda daha çox təlim və idarəçilik sistemlərinə sərmayə qoyur2. Daha çox diqqət benefisiarlarla məsləhətləşmələrin aparılmasına verilir. Lakin yenə də layihələrin hazırlanması və həyata keçirilməsində iştirakçı tərəflərin cəlb edilməsi üçün daha çox iş görmək lazımdır.
Qadınların statusunu yaxşılaşdırmağa çalışarkən, AİB müdaxilələrinin kifayət qədər səmərəli olmadığını aşkar etmişdir, çünki layihənin hazırlanması zamanı faktiki olaraq mövcud olmayan
2 1991‐ci ildən səhiyyə sektorunda ilk tibbi yardım və əhalinin fəaliyyətinə ayrılmış kreditlərin payının son dərəcə artması ilə müşayiət olunmuşdur (Səhiyyə Sektoru üzrə Siyasət, fevral, 1999).
institusional potensial ehtimal edilirdi.3 Layihə təşkilatlarında qadın heyətinin az olmasına çox zaman fikir verilmirdi. Eynilə, qadın üçün əlverişli mexanizmlərin (yəni, yaşayışla təmin etmə, səyahətlər, təhlükəsizlik) olmadığı şəraitdə kənd yerlərində qadın heyətin işə götürülməsi və ya xidmətlərindən istifadə edilməsi çətin idi. İndi qadınlara dair layihələr bu problemlər nəzərə alınmaqla hazırlanmışlar. Yoxsulluğun azaldılmasında güclü silah olan mikro‐maliyyədə subsidiyalaşdırılan kreditə AİB‐nın əvvəlki etimadı yoxsulların hər zaman həqiqi benefisiar olmadıqlarını anlamağa yardım etmişdir. Mikro‐maliyyə xidmətlərinin genişləndirilməsini və göstərilməsini yaxşılaşdırmaq üçün qeyri‐hökumət təşkilatları (QHT) və özəl sektor təşkilatları ilə işləməyə hazırda böyük əhəmiyyət verilir.
Regionda yoxsulluğun azaldılmasına yardım etməklə AİB bütün qüvvəsini bu tapşırığa yönəldir. Buna Asiya və Sakit okean regionuna xüsusi diqqət yetirilməsi, regional mövqe və regional üzvlərin daha çox iştirak etməsi daxildir (beləliklə, onların daha çox prosesdə iştirak etməsi AİB‐nın strateji meylidir). Eyni zamanda qeyri‐regional üzvlərin iştirakı qlobal perspektivlərin regional inkişaf məsələlərinə toxunmasını təmin edir. AİB qrantla maliyyələşdirilən texniki yardımı həyata keçirir, dövlət sektoruna kredit ayırır, bir dam altında özəl sektor əməliyyatlarını həyata keçirir, nəticədə ortaya çıxan birgə əməkdaşlıqdan faydalanır. AİB‐nın hökumət məsələlərinə dair düzgün müəyyən edilmiş siyasəti və onun sub‐
regional əməkdaşlığın təşviqində müvəffəqiyyəti yoxsulluğa qarşı mübarizədə getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. AİB‐nın Asiya böhranına dair reaksiyası, xüsusilə də yoxsul təbəqəyə dəyən təsirin zəiflədilməsində atdığı addımlar təşkilatın sosial müdafiə məsələlərini səmərəli ünvanlaması potensialını nümayiş etdirmişdir.
Yoxsulluğun azaldılması sahəsində ölkələr əsas cavabdehliyi daşıdıqları halda, regionda inkişaf üzrə əsas təşkilat kimi AİB yoxsulluğa qarşı mübarizədə kredit verən üzvlərin qüdrətli müttəfiqi ola bilər. AİB‐nın səmərli və maliyyə tövhələri yoxsulluğun azaldılmasında milli cəhdlərin gücləndirilməsində katalizator rolunu oynaya bilər. Buna görə də AİB özünü yenidən regionda yoxsulluğun aradan qaldırılmasına həsr edir. Yoxsulluğun Azaldılması Strategiyası AİB‐nın bu çətin tapşırığa dair götürdüyü öhdəliyini təcəssüm etdirir.
3 Gender və İnkişaf üzrə Siyasət, may 1998‐ci il
Y OXSULLUĞUN AZALDILMASI PROBLEMI
Y
OXSULLUĞUN MAHIYYƏTIK
eçmişdə AİB yoxsulluğun əsas ölçü vahidi kimi gəlir səviyyəsinə çox inanırdı. Lakin belə bir qlobal razılaşma vardır ki, yoxsulluğun səviyyəsi belə ənənəvi tərifin hüdudlarından çox kənara çıxır. AİB‐nın nəzərincə yoxsulluq hər bir insanın hüququ çatdığı əsas vasitə və imkanlardan məhrum olmaqdır. Hər kəs ibtidai təhsil və ilk tibbi yardım xidmətləri ilə təmin olunmalıdır. Yoxsul ailələrin öz əməkləri hesabına özlərini saxlamaq və münasib surətdə haqq almaq, eləcə də xarici zərbələrdən qorunmaq hüququ vardır. Gəlir və əsas xidmətlərlə təmin olunmaqdan başqa, əgər fərdlər və cəmiyyətlər onların həyatını formalaşdıran qərarların alınmasında iştirak etmək səlahiyyətinə malik deyilsə, o zaman onlar yoxsul olacaq və bu tendensiya davam edəcəkdir. Beləliklə, yoxsulluq ibtidai təhsil, səhiyyə qayğısı, qidalanma, su və sanitariya, eləcə də gəlir, məşğulluq və məvacib baxımından daha yaxşı ölçülür. Belə tədbirlər acizlik və iştirak etmək iqtidarının olmaması hissi kimi digər əhəmiyyətli qeyri‐material aktivlər üçün göstərici kimi xidmət etməlidir.Həqiqətdə yoxsulluğun ölçülməsi üçün ən çox istifadə edilən standart ərzaq və həyat üçün zəruri digər nemətlərin adekvat istehlakıdır. Bu ölçü (yoxsulluq həddi) gəlir və mədəni dəyərlərdən asılı olaraq ölkədən ölkəyə fərqlənir. Yoxsulluğun azaldılması üçün göstərilən cəhdlərin təsirinin ölçülməsi üçün milli qiymətləndirmələr vacib olduğu halda, AİB‐nın prioriteti mütləq yoxsulluqdur. Beynəlxalq müqayisələr də vacibdir.4
Y
OXSULLUĞUN AZALDILMASI ÜZRƏ ÇƏRÇIVƏ5Yoxsullar homogen qrup deyildir. Yoxsulluğun mahiyyəti kimi onun səbəb və qurbanları da müxtəlif olur. Yoxsul təbəqə həyat üçün vacib nemətlərdən məhrum ola bilər, çünki uzaq məsafədə və ya ehtiyatlarla zəngin olmayan ərazidə yaşayır və ya yaş, səhiyyə, həyat şəraiti və ya məşğul olduğu fəaliyyətə görə təhlükəyə daha çox məruz qalır. Onlar etnik azlığa mənsub olduqları və ya cəmiyyətin onları sosial cəhətdən daha aşağı səviyyəli hesab etdiyi və ya sadəcə qadın və ya əlil olduqları üçün həyat üçün vacib nemətlərdən məhrum ola bilərlər. Daha geniş miqyasda yoxsulluq cari vəziyyətdən irəli gələ bilər: şəxsi maraqlara və qüdrətli hakimiyyət strukturlarına görə resurslar qeyri‐bərabər bölünür. Yekunda, yoxsul təbəqənin həyat üçün zəruri nemətlərdən məhrum olması siyasi iradənin olmaması, idarəçiliyin qeyri‐adekvatlığı, dövlət siyasətləri və proqramlarının qeyri‐müvafiqliyindən irəli gəlir. Yoxsulluğun həlli yollarının tapılmasında ilkin cavabdehlik ölkələrin öz üzərinə düşür, lakin müvəffəqiyyət hökumət və vətəndaş cəmiyyətinin birgə cəhdlərindən, beynəlxalq icmanın güclü və davamlı dəstəyindən asılı olacaqdır. Bütün iştirakçı tərəflər üçün yoxsulluğun azaldılması məqsədilə seçilmiş strategiyalar onun bir çox səbəbinin ünvanlanması üçün kifayət qədər hərtərəfli olmalıdırlar. Bu səbəbdən yoxsulluğun azaldılması üzrə hər hansı çərçivənin əsas ünsürləri
4 Xas olan zəifliyə baxmayaraq, “günə bir dollar” yoxsulluq həddi kimi ölçülər, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının (UNDP) İnsan İnkişafı İndeksi və İnsan Yoxsulluğu İndeksi istifadə edilməyə davam edəcəkdir (Əlavə 1). Hər halda, Asiya və Sakit okean regionu kontekstində bu ölçülərin təkmilləşdirilməsi ehtiyacı nəzərdən keçiriləcəkdir.
5 Bu çərçivədə Yoxsulluğun Azaldılması: Əldə edilən Məlumatlar və Nəticələr – Asiya İnkişaf Bankının Seçilmiş İnkişaf etməkdə olan Üzv Dövlətlərində Məsləhətləşmələrə dair hesabatın nəticələri nəzərə alınır (AİB, 1999, Manila).
kimi AİB yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş6 davamlı iqtisadi inkişafı və sosial inkişafı iki əsas prinsip kimi görür. Hər iki ünsürün təmin edilməsi sabit makro‐
iqtisadi idarəçiliyi və düzgün idarəetməni – üçüncü əsas prinsipin təmin edilməsini tələb edir.
Hər üç prinsip birgə sosial baxımdan hərtərəfli inkişafla nəticələnir.
Hər halda, sosial baxımdan hərtərəfli inkişafa nail olmaq üçün yoxsulluğun azaldılması üzrə siyasətlərin ekoloji baxımdan aqibətini, ekoloji siyasətlərin yoxsul təbəqəyə göstərdiyi təsiri daha yaxşı anlamaq lazımdır. Yoxsulluq‐ətraf mühit əlaqəsi mahiyyətcə iki geniş komponentə malikdir. Bir tərəfdən, qanunların zəif tənzimlənməsi və həyata keçirilməsinə görə yoxsul təbəqənin məskunlaşdığı ərazilərdə yerləşən və ətraf mühiti çirkləndirən sənaye müəssisələrinin cəlb olunduğu “sənaye obyektləri tərəfindən ətraf mühitin çirklənməsi problemləri”dir. Yoxsul təbəqənin ən çox təsirə məruz qaldığı yerlərdə məskunlaşdığı meqa‐
şəhərlərdə hava və suyun çirklənməsi də bu kateqoriyaya daxil edilir. Digər tərəfdən, meşələrin kəsilməsi, təbii ehtiyatların sürətlə azalması və torpaqların deqradasiyası ilə bağlı “ətraf mühitin çirklənməsi məsələləri”dir. Hər iki problem yoxsulluğun artması ilə birbaşa əlaqədardır.
Bu ümumi çərçivədə yoxsulluğun azaldılması üzrə müdaxilələr fövqəladə vəziyyətdə yoxsul təbəqəyə əsas xidmətlərin təmin edilməsi kimi qısa müddətli (son Asiya böhranı kimi), əsas xidmətlərin göstərilməsinə təsir edən struktur məsələlərini ünvanlamağa yardım edən və yoxsulluğu hədəf götürən digər müdaxilələr kimi orta müddətli və ya yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş inkişafı təşviq edən və özəl sektorun genişlənməsini dəstəkləyən müdaxilələr kimi uzun müddətli ola bilər.
AİB əsasən orta və ya uzun müddətli təsirə malik olan müdaxilələrdə maraqlıdır. AİB‐
nın gücü nisbətən iri sərmayələrin maliyyələşdirilməsində, eləcə də siyasi islahatın dəstəklənməsində hökumətlə siyasi dialoqun aparılmasındadır. Fiziki sərmayələr birbaşa yoxsulluğun azaldılmasına yardım edərkən, siyasi və institusional mühit də yoxsulluğun davamlı azalması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də AİB siyasi islahatları dəstəkləməklə, fiziki və institusional potensialın inkişafına yardım göstərməklə, yoxsulluğun daha yaxşı ünvanlanması üçün layihə/proqramlar hazırlamaqla yoxsulluğun azaldılması istiqamətində sistematik metod qəbul etmişdir.
Yoxsulluq və qeyri‐bərabərliyin aradan qaldırılması insanpərvər prioritetdir: bu eləcə də iqtisadi inkişafı təşviq edir. AİB‐dan borc alanlar götürdükləri kredit üçün sabit iqtisadi əsaslandırmanın olmasını tələb edirlər. Təcrübə aydın göstərir ki, təhsil, mikro‐maliyyə və səhiyyə sahələrində sərmayələr tək yoxsulluğa təsir göstərmir, eləcə də iqtisadi inkişafı təşviq edir. Insan və sosial kapitalın inkişaf etdirilməsi siyasi sabitliyi, səmərəliliyi, beynəlxalq səviyyədə rəqabəti artırır ki, bu da daha sürətli inkişafa aparır.
6İnkişaf fəhlələri nəzərə alırsa, yoxsul təbəqə, xüsusilə də qadın və digər ənənəvi təcrid edilmiş qruplar üçün qeyri‐
bərabərliyi zəiflədən, gəlir və məşğulluğun yaranmasını təşviq edən siyasət və proqramlarla müşayiət olunursa, o zaman yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş olur.
Ç
ƏRÇIVƏNIN ƏSAS ÜNSÜRLƏRI
Yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş davamlı iqtisadi inkişaf
Bir çox ölkələrin son iki onillikdə yoxsulluq həddini azaltdığı Şərqi Asiya yoxsulluğun azaldılmasında iqtisadi inkişafın əhəmiyyətini sübut edir. Asiya böhranına baxmayaraq, bu ölkələr sabit inkişafın yoxsulluğu necə azalda bilməsini göstərmişdir. Inkişaf əmək qüvvəsinə tələbatı artırdı ki, bu da öz növbəsində iqtisadi imkanları genişləndirdi, işçinin səmərəliliyini və məvacibini qaldırdı. Bu, eləcə də ibtidai təhsil, səhiyyə qayğısı və infrastruktur sahələrində istifadə edilə biləcək dövlət gəlirlərini artırdı. Şərqi Asiyada xaricə yönəlmiş siyasətlər əmək qüvvəsinin istifadə edildiyi inkişafla nəticələndi, məşğulluq imkanlarının artması isə böyük sayda qadının əmək qüvvəsinə daxil olmasına gətirdi. Bu da yoxsulluğun azaldılması və qadınların statusu baxımından əhəmiyyətli nəticələr verdi. Məktəb və işçi qüvvədə qadın iştirakının artması əhali artımının sürətini aşağı saldı. Milli gəlirlərin artması insan kapitalına sərmayə qoyuluşunun artırılması, yoxsul təbəqənin əsas xidmətlərlə təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətində istifadə edildi. Məhsuldarlıqda inkişaf və əhalinin artımında zəifləmə baş verdi.
Əldə edilmiş təcrübə aydındır: məşğulluq və gəlir yaratmaqla inkişaf yoxsulluğu azalda bilər, əmək tələb edən inkişaf yoxsulluğu daha tez azalda bilər. Beləliklə, əmək tələb edən inkişafı təşviq edən siyasətlər yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş əsaslı tədbirlərdir. Belə siyasətlərə xüsusilə həddən artıq şişirdilmiş valyuta kursları, idxal və/və ya ixraca məhdudiyyətlər, kredit subsidiyaları və dövlət müəssisələrindən asılılıq kimi bazarı pozan müdaxilələrin aradan qaldırılması daxildir. Bu kateqoriyaya daxil olan digər siyasətlər özəl sektorlar üçün əlverişli mühitin inkişaf etdirilməsi, qadınlar və rəsmi əmək qüvvəsindən kənarda qala bilən digər qruplar üçün məşğulluğun və gəlir gətirən imkanların artırılmasına yönəlmiş proqramlardır (məs, mikro‐maliyyə və “sosial təminat sistemi”7). İş yerlərinin yaranması, iqtisadi fəaliyyət və əsas sosial xidmətlərlə təmin olunmanın yaxşılaşdırılması yolu ilə infrastrukturun inkişafı da inkişafa böyük tövhə edə bilər. Eynilə, yoxsul təbəqə arasında fərdi əmək fəaliyyəti üçün imkanlar da təşviq edilməlidir. İnflyasiya və (regionda son zamanlar müşahidə olunduğu kimi) iqtisadi böhranlar yoxsul təbəqəyə ciddi təsir etmişdir. Nəticədə, sabit makro‐iqtisadi idarəçilik yoxsulluğun davamlı azaldılması üçün vacibdir.
Inkişafın mühərriki olan özəl sektor da yoxsulluğun azaldılmasında birbaşa rol oynaya bilər. Yoxsul təbəqəyə fayda gətirə bilən əsas xidmətlərin göstərilməsi də daxil olmaqla, özəl sektor fiziki və sosial infrastrukturda iştirak edə bilər (dövlət sektoru üçün resursları azad etməklə). Belə xidmətlərin göstərilməsi üçün özəl sektorun tövhəsini daha səmərəli etmək üçün əlverişli mühit yaranmalı, maliyyə sektoru inkişaf etdirilməlidir. Özəl sektorun rolu genişləndiyi üçün hökumət sahibkar və istehsalçı rollarını vasitəçi və tənzimləyici rolları ilə əvəz etməlidir. Doğrudan da səmərəli tənzimləyici çərçivə rəqabətin təşviqi, ədalətli təcrübə və standartların tətbiqi, yoxsul təbəqənin əsas xidmətlərlə təmin edilməsi üçün vacibdir. Heyətin ixtisara salınması, yenidən təşkilat və ya kompensasiya proqramlarının müvafiq olduğunu görmək üçün hökumətlər özəlləşdirmənin sosial təsirini də yoxlamalıdırlar. Beləliklə, AİB‐nın
7 Sosial təminat sistemi proqramları ehtiyacı olanların aşağı məvacibli işlə təmin olunması ilə yoxsulluğun azaldılmasına çalışır. Belə proqramlardan çox vaxt böhran zamanı böyük sayda yoxsul əhalinin işsiz olduğu zaman istifadə edilir.
Özəl Sektorun İnkişafı Strategiyası yoxsulluğun azaldılması istiqamətində münasib və birbaşa əlaqədar strategiyadır.
Bazarla hərəkətə gətirilən inkişaf prosesləri adətən infrastruktur və insan kapitalının artıq qabaqcıl olduğu daha zəngin yerləri faydalandırır. Daha yoxsul ərazilərdə, xüsusilə də həddən artıq işçi qüvvəsi olan kənd yerlərində dövlət tərəfindən sərmayə qoyuluşu zəruridir.
Eynilə, kənddə yoxsul təbəqəni və ya şəhərdə işsizləri əsas xidmətlərlə və fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq imkanları ilə təmin etmək üçün xüsusi müdaxilələr edilməlidir.
Inkişafın sürətləndirilməsi üçün digər vacib yol regional və sub‐regional əməkdaşlıqdır ki, bu da daha geniş bazarlar, məhsuldarlığın artması hesabına iqtisadiyyat və əməyin bölünməsini təmin edir. Belə əməkdaşlıq məhdud imkanları olan kiçik ölkələr üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir. Böyük Mekonq Sub‐regionunda AİB tərəfindən istiqamətləndirilən “inkişaf üçbucağı”nda8 və Mərkəzi Asiya respublikalarında olduğu kimi sub‐regional səviyyədə əməkdaşlıq daha çox fayda verir. Xəstəliklərə qarşı mübarizə (məsələn, vərəm, malyariya və HİV/QİÇS) və fikir mübadiləsi kimi digər yollarla da bu faydalı olur.
Təbii sərvətlər idarəçiliyi də daxil olmaqla ekoloji təhlillər davamlı iqtisadi inkişafda əsas ünsürlərdir. Əgər təbii mühit və resurslar qorunmasa, inkişafın ömrü qısa olacaqdır.
Baxmayaraq ki, keçmişdə dəyən zərər güclü mənfəət güdən maraqların nəticəsində olmuşdur, yoxsulluq və əhalinin təzyiqi meşələrin qırılması, otlaqların tapdalanması və həddən artıq balıq ovları ilə birgə təhlükə yaradır. Kənd yerlərində yoxsul təbəqə çox vaxt deqradasiyanın artması nəticəsində resursların həssas idarə olunmasını tələb edən torpaqlarda yaşayır. Şəhər yerlərində yoxsul təbəqə isə əhali artıqlığı və çirkli yaşayış şərtləri nəticəsində xəstəliklərə düçar olur.
Yoxsulluğun azaldılması strategiyaları ətraf mühit və təbii ehtiyatların keyfiyyət və səmərəliliyini artıran siyasət və tədbirlərlə müşayiət olunmalıdır.
Sosial inkişaf
Iqtisadi inkişaf sosial inkişaf üzrə hərtərəfli proqramla müşayiət olunduqda yoxsulluğu səmərəli şəkildə azalda bilər. Nəzərdən qaçırılmış sahələri əhatə etmək üçün iqtisadi inkişafın bir qədər ünvanlanması vacibdir, beləliklə, sosial inkişaf hədəf götürülə bilər. Buna görə də hər bir ölkədə aşağıdakıları təmin edən hərtərəfli milli yoxsulluğun azaldılması strategiyası olmalıdır: (i) insan kapitalı üçün adekvat büdcə ayrılması, (ii) yoxsullar üçün əsas sosial xidmətlərin ünvanlanması; (iii) gender ayrı‐seçkiliyinin aradan qaldırılması, (iv) effektiv demoqrafik siyasət və (v) sosial müdafiə. Insan kapitalını inkişaf etdirməkdən əlavə, xüsusilə də təcrid olunmuş əhali üçün sosial kapitalın qüvvətləndirilməsi məqsəd kimi qarşıya qoyulmalıdır. Müvafiq olaraq, istiqamətləndirilmiş proqramların beş sahədə həyata keçirilməsi tələb olunacaqdır.
İnsan Kapitalının İnkişafı. İnsan kapitalı yoxsul təbəqə üçün əsas tövhədir. Onun inkişaf etdirilməsi yoxsulluqla mübarizədə fundamental əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir insan ibtidai təhsil, ilk tibbi yardım və digər vacib xidmətlərlə təmin olunmalıdır. Belə xidmətlər təmin olunmasa, yoxsul təbəqə və onların uşaqlarının öz iqtisadi vəziyyətlərini düzəltmək və hətta cəmiyyətdə tam iştirak etmək imkanları az olacaqdır. Yoxsul təbəqənin əmək qüvvəsində və ümumiyyətlə cəmiyyətdə iştirakını effektiv artırmaq üçün alınan təhsilin münasibliyini, keyfiyyət və kəmiyyətini planlaşdırmaq vacibdir.
8 Bruney Darassalam‐İndoneziya‐Malayziya‐Filippin adaları‐Şərqi Asiya İnkişaf Ərazisi və İndoneziya‐Malayziya‐
Tayland İnkişaf Üçbucağı kimi.
Demoqrafik Siyasət. Ailənin tərkibinin sayı və daimi yoxsulluq arasında əlaqə xüsusilə də kənd yerlərində güclüdür.9 Bir çox ölkələr uşaqların gələcəkdə münasib sərmayə ilə təmin olunacaqları səviyyəyədək əhali artımını azaltmağı düşünürlər. Bunu etmək üçün qadınların həyatının keyfiyyətini artırmaq və aşağıdakı məsələlərə yüksək prioritet vermək lazımdır: (i) qızlara ümumi təhsil vermək, (ii) reproduktiv səhiyyə qayğısı göstərmək və (iii) iqtisadi imkanları artırmaq.
Sosial Kapitalın İnkişafı. Sosial kapital cəmiyyətin strukturunu müəyyən edir, iqtisadi tərəqqinin sürətinə, onun mənfəətinin yayılma tərzinə güclü təsir göstərir. Faktiki olaraq, yoxsul təbəqənin sosial kapitalının gücləndirilməsi daha çox cəmiyyətin fəaliyyətində iştirak etmələri üçün onların imkanlarının artırılması deməkdir. Tarixi səbəblərdən, sosial birlik çox zaman zəif olur, bir çox icmalar sistematik sosial marginalizasiyadan əziyyət çəkir. Belə hallarda sosial və fizioloji zəiflik hisslərini aradan qaldırmaq, səlahiyyətlərin verilməsi hissini tərbiyə etmək, iştirakçı institutlar qurmaq üçün güclü, profilaktik siyasətlər tətbiq etmək lazımdır. Mikro‐maliyyə, səhiyyə və təbii sərvətlərin idarə olunması sahəsində icma əsaslı qrupların təşviq edilməsi bu istiqamətdə ilk vacib addımdır. Ayrı‐seçkiliyə qarşı qanunvericilik, torpaq islahatı, mülkiyyət və torpaq sahibliyi haqqlarının təmin edilməsi, istifadəçi qrupların hüquqi tanınması, açıq ədliyyə sistemləri vasitəsilə sosial kapital və daha bölünməz cəmiyyət təşviq edilə bilər. Etnik azlıqlara gəldikdə isə xüsusi təhsil proqramına, özü idarə olunan səhiyyə və digər xidmətlərə ehtiyac ola bilər.
Gender və İnkişaf. Bir çox cəmiyyətdə qadınlar qeyri‐uyğun şəkildə yoxsulluqdan əziyyət çəkir, həyat üçün vacib nemətlərdən sistematik surətdə məhrum olurlar. Beləliklə, qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması yoxsulluğun prioritet sahəsini ünvanlayır, səhiyyə və sosial təminat sahəsində xərclərin azalması, daha aşağı doğum sayları, analıq və uşaq ölümü normalarının nəticələri barədə vacib sosial‐iqtisadi məlumatlar verir. Qadına səs vermək, onun tam iştirakını təşviq etmək cəmiyyətin ümumi inkişafına vacib tövhə edir. Mikro‐maliyyə (Əlavə 2), su və çirkab suların təmizlənməsi, ətraf mühitin bərpasını əhatə edən yoxsulluğun azaldılması proqramları daim qadınların tam iştirakından əldə olunan əhəmiyyətli faydaları nümayiş etdirir (Çərçivə 1).
Çərçivə I: Gender və Yoxsulluq
D
ünyada yoxsul əhalinin təqribən üçdə ikisi Asiya və Sakit okean regionundadır. Regionda yoxsul təbəqənin üçdə ikisi qadınlardır. Kənd yerlərində yaşayan qadınlar arasında yoxsulluq xüsusilə yüksək səviyyədədir.Yoxsul ailələrdə əmək və ailənin rifahı sahəsində cavabdehliklərin gender bölgüsü o deməkdir ki, yoxsulluğun ağırlığı qadınların üzərinə düşür. Təhsil, səhiyyə qayğısı, iqtisadi iştirak və gəlirlər sahəsində gender qeyri‐bərabərliyini nəzərə alsaq, ən zəif kateqoriya qadınlardır.
Yoxsulluq içində yaşayan qadınların sayı kişilərin sayı ilə müqayisədə son on ildə qeyri‐uyğun şəkildə artmışdır. Iş axtarışında kişilərin miqrasiyası, bunun nəticəsində ailə strukturunda baş verən dəyişikliklər xüsusilə də öhdəsində bir neçə ailə üzvü olan qadınların üzərinə əlavə yük qoymuşdur. Asiya və Sakit okean regionunda qadınların başçılıq etdiyi ailə təsərrüfatlarının proporsiyası 20‐40 faiz arasındadır.
Yoxsulluğun artan feminizasiyası hazırda yaxşı tanınmış tendensiyadır. Bu Asiyada baş vermiş son Asiya böhranı ilə (burada da sabitləşdirmə proqramları qadınların çətinliklərini daha da çətinləşdirməyə meyl edir) və siyasi, iqtisadi və sosial formalaşmanın qısa müddətli nəticəsi
9 Demoqrafik Siyasət Sənədi: Əhali Sektoruna Bank Yardımının Strukturu, iyul 1994‐cü il.
kimi keçid dövründə olan iqtisadiyyatda daha da güclənmişdir.
Yoxsul təbəqədə qadınların qeyri‐uyğun sayı insan və sosial inkişaf sahəsində ciddi maneələr törədir, çünki bu qadınların da uşaqları yoxsulluq və əlverişsiz şərtlər silsiləsini təkrar olaraq keçəcəklər. Qadınların siyasi, hüquqi, mədəni, iqtisadi və sosial statusunun təkmilləşdirilməsi beləliklə yoxsulluq tələsinə düşməməsi üçün əsas şərtdir.
Sosial Müdafiə. Hər cəmiyyətdə yaş, xəstəlik, əlillik, təbii fəlakətlərdən sarsılma, iqtisadi böhranlar və ya vətəndaş münaqişəsinə görə zəif olan adamlar vardır. Riskləri daha yaxşı idarə etmək və iqtisadi təhlükəsizliyi təmin etməkdə fərdlərə, ev təsərrüfatları və icmalara yardım etmək üçün sosial müdafiəyə proqramlar silsiləsi daxildir. Yaşa görə təqaüd, işsizlik və əlillik sığortası, fəlakət, iqtisadi böhran və ya vətəndaş müharibəsinin təsirini aradan qaldırmaq üçün sosial təhlükəsizlik sistemləri belə proqramlara daxildir. Buna eləcə də əmək qüvvəsinin mobilliyi və əmək standartlarının tətbiqini yaxşılaşdırmaq istiqamətində tətbiq edilən siyasət də daxildir.
Düzgün idarəetmə
İdarəçiliyin keyfiyyəti yoxsulluğun azaldılması üçün vacibdir. Düzgün idarə etmə ictimai iştirak və yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönələn siyasəti, eləcə də sabit makro‐iqtisadi idarəçiliyi təşviq edir. Bu, dövlət vəsaitlərinin şəffaf istifadəsini təmin edir, özəl sektorun inkişafını təşviq edir, ictimai xidmətlərin effektiv göstərilməsini dəstəkləyir, hüquq norması yaratmağa yardım göstərir. Səmərəli və məhsuldar daxili sərmayə qoyuluşunu təşviq etmək, yoxsul təbəqənin real gəlirlərini qorumaq üçün inflyasiyanı aşağı səviyyədə saxlamaq düzgün makro‐iqtisadi çərçivə üçün zəruridir. Eynilə, bu, faiz dərəcəsi və valyuta kursunda kapital xərclərini süni olaraq azaldan və əmək qüvvəsinin istifadə olunmasına mane olan təhriflərə yol vermir. Dövlət xərclərinin düzgün idarə olunması maliyyə intizamı, iqtisadi inkişaf və bərabərlik baxımından əhəmiyyətlidir. Effektiv və qabaqcıl vergiqoyma sistemi, ibtidai təhsil, ilk tibbi yardım və digər ictimai xidmətlərin göstərilməsi sahəsində müvafiq büdcə ayırmaları vasitəsilə bərabərliyə nail olmaq olar. Maliyyə sektorunun effektiv tənzimlənməsi və yoxlanması əmanətçilərin qorunması, rəqabətin böyüməsi, səmərəliliyin artması, cəmiyyətin bütün üzvləri tərəfindən maliyyə vəsaitlərinin istifadə olunması imkanının böyüməsi üçün vacibdir. Asiya böhranının göstərdiyi kimi düzgün idarə etmə artan liberalizasiya və qlobalizasiya dövründə iqtisadi böhranlardan qaçmaq və ya təsirini azaltmaq üçün də böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Dövlət sektoru tərəfindən əsas xidmətlərin effektiv və səmərəli göstərilməsi yoxsul təbəqə üçün daha çox əhəmiyyət kəsb etdiyindən, zəif idarə etmə onlara qeyri‐uyğun şəkildə zərər vurur. Dövlət sektorunda qeyri‐səmərəlilik, korrupsiya və israfçılıq nəticəsində ictimai xidmətlərin və yoxsulluğa qarşı ünvanlı proqramların lazımi səviyyəsini və keyfiyyətini təmin etmək üçün vəsait azalır. Halbuki, yoxsul təbəqəyə əsas xidmətlərin göstərilməməsi tək sərmayə qoyuluşunun olmamasından irəli gəlmir. Çox zaman bu, aşağıdakıların nəticəsində baş verir: (i) maliyyə cavabdehliyi olmayan institusional strukturlar, (ii) yerli elitaların hökmranlığı, (iii) geniş yayılmış korrupsiya, (iv) mədəni səviyyədə şərtləşdirilmiş qeyri‐
bərabərlik və (v) yoxsul təbəqənin iştirak etməməsi. Belə problemlər olduqda zəif idarəetmədən yoxsul təbəqə üçün cavabdeh olan idarəçiliyə keçmək üçün sistematik dəyişikliklər edilməlidir.
Belə dəyişikliklər etmək çətindir, çünki yoxsul təbəqəni təcrid edən mövcud şərtlər mövcud iqtisadiyyat və səlahiyyət baxımından qeyri‐bərabərlikdə əks olunur. Qeyri‐bərabərliklə mübarizə aparılmasa, yoxsul təbəqənin yaşayış səviyyəsini qaldırmaq çətin olacaqdır.
Fəaliyyət iki səviyyədə aparılmalıdır. Yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş inkişafı və sosial inkişafı təşviq etmək üçün milli səviyyədə dövlət idarəçiliyi və xərclərin idarə olunması qüvvətləndirilməlidir. Eyni zamanda ictimai xidmətlərin göstərilməsi üzrə cavabdehlik hökumətin ən aşağı münasib səviyyəsinə ötürülməlidir. Təəssüf ki, yerli hökumətlərdə institusional potensial zəif olmağa daha meyllidir. Buna görə də hakimiyyətin ötürülməsi mərhələlərlə ola bilər. Yaxşı olar ki, proses ibtidai təhsil və ilk tibbi yardım kimi prioritetlərdən başlasın. Uzun müddətli məqsəd yoxsul təbəqəyə səlahiyyətlərin verilməsi və yerli səviyyədə iştirakı və cavabdehliyi təşviq edən institusional tədbirlərin inkişaf etdirilməsi olmalıdır (Çərçivə 2).
Bu məqsədin əldə olunmasında, eləcə də ümumiyyətlə yoxsulluğun azaldılması cəhdlərində müxtəlif iştirakçı tərəflər cəlb edilmişdir. Hökumət və özəl sektordan başqa, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının rolu vacib olmalıdır. Çoxlu sayda fəal və tez reaksiya verən həm milli, həm də beynəlxalq Qeyri‐Hökumət Təşkilatları işin hazırlanmasına və ya yoxsul təbəqənin qanuni hüquqların mühafizəsinə cəlb olunmuşlar. Asiya İnkişaf Bankı belə qeyri‐
hökumət təşkilatlarının təcrübəsi və perspektivlərindən faydalanmaq, yoxsul və zəif qruplarla yaxınlıqlarından istifadə etmək üçün onlarla əməkdaşlıq etməyə can atır.
Çərçivə 2: İdarəçilik və Yoxsulluğun Azaldılması arasında Əlaqə
İ
ndoneziyada son maliyyə böhranı xüsusilə də yoxsul təbəqə üçün külli miqdarda problemə səbəb oldu. Bu fövqəladə vəziyyətə dair reaksiyasında Asiya İnkişaf Bankı tək yoxsul təbəqənin üzləşdiyi çətinliklərin azaldılmasında Hökumətə yardım etmədi, eləcə də köhnə idarəçilik məsələlərini həll etməyə çalışdı. Yerli Hökumət və İcmanın Dəstəklənməsi Sektorunun İnkişafı Proqramı səlahiyyətlərin mərkəzdən kənarlaşdırılması və yerli hökumətdə mühüm islahatların aparılmasını təşviq edir. Əsas məqsəd ictimaiyyətin həqiqi iştirakı sisteminin qurulmasıdır ki, burada da keçmişdə olmayan şəffaflıq və maliyyə cavabdehliyi olsun. Yeni seçki qanunları çərçivəsində kəndlər yerli inkişaf planlaşdırması və onların icrası üçün üzərinə cavabdehlik götürən şuralar seçəcək, kəndin namizədləri rayon səviyyəsində icmanın inkişaf forumunu idarə edəcəklər.Yoxsulluğa təsirin maksimuma çatdırılması üçün proqram çərçivəsində böhrandan daha çox zərər çəkmiş 35 rayon və 6.000 kəndə xüsusi diqqət yetirilir. Verilən vəsaitlər yerli icma təşkilatlarına yüksək prioritetə malik kiçik miqyaslı infrastruktur layihələrini müəyyən etməyə imkan verir ki, bunlar da uzun müddətli icma resurslarını təmin edir, yoxsullar üçün təcili olaraq məşğulluq imkanları açır. Belə sub‐layihələrin hazırlanması və idarə edilməsində yerli icmalar səlahiyyət və qərarların qəbul edilməsində cavabdehlik hiss edirlər. Sosial keçidlərin mürəkkəb və potensial baxımdan təhlükəli olduğunu anlayaraq, vasitəçilər kəndlilərə yeni imkanlardan istifadə etməkdə inamlı olmağa yardım edəcəklər.
Proqramda yardım, qərarların qəbul edilməsi və məşğulluqda qadınların minimum iştirak dərəcəsi də müəyyən edilir.
S TRATEGIYA
Asiya İnkişaf Bankı əməliyyatlarının bütün aspektlərinin yoxsulluq prinsipindən irəli gəldiyini təmin etmək üçün Asiya İnkişaf Bakı əvvəlki bölmədə təsvir edilmiş çərçivəni hərtərəfli strategiyaya çevirməlidir. Növbəti bölmələrdə bu çərçivənin üç prinsipinin fərdi ölkələrdə siyasi islahatlar proqramlarını, sərmayə layihələrini və potensial quruculuğunu necə dəstəklədikləri təsvir edilir. Əsas məqsədini güdməklə, Yoxsulluğun Azaldılması Strategiyası Asiya İnkişaf Bankının Uzun Müddətli Strateji Çərçivəsi üçün hərəkətverici qüvvə olacaqdır.
Y
OXSULLUĞUN TƏHLILIYoxsulluğun səbəb və mahiyyəti ölkədən ölkəyə fərqləndiyi üçün hər ölkədə yoxsulluğun azaldılması üçün maneə və imkanların hərtərəfli tədqiq edilməsi başlanğıc nöqtə olmalıdır.
Strategiya 21 (Əlavə 1) və Sosial İnkişaf üzrə Fəaliyyətin Gündəliyi çərçivəsində razılaşdırılmış sektor üzrə yoxsulluq hədəflərinin, sonra isə əsas sektor strategiyalarının icmalı yoxsulluğun təhlilində ilk tapşırıq olacaqdır. Bu, yoxsulluğun mahiyyətini, dərəcə və yayılmasını, makro‐
iqtisadi siyasətin bölüşdürücü effektlərini, dövlət xərclərinin mərkəzi və səmərəliliyini, hökumət proqram və təşkilatlarının effektliliyini anlamağı tələb edəcəkdir. Asiya İnkişaf Bankı digər iştirakçı tərəfləri təhlilə cəlb edəcək, hökumət və donor icması tərəfindən artıq hazırlanmış hərtərəfli məlumatlara əsaslanacaqdır.
Makro səviyyədə belə təhlildən başqa, yoxsul təbəqəni çoxluq təşkil edənlərə və coğrafi və ya sosial faktorlara görə təcrid olanlara ayırmağa yardım etmək üçün yerdə tədqiqatlar aparılacaqdır. Bu qrupların hər biri üzrə yoxsulluğu əsaslandıran faktorlar, onların dəyişən ehtiyacları, tələbləri və ola bilsin cavab nümunələri müəyyən ediləcəkdir. Aşağı səviyyədə idarəçiliyin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi də tələb olunacaqdır. Burada əsas xidmətlərin keyfiyyəti və təminatı, yoxsulluğun azaldılması proqramları və hüquq sistemləri haqda qısa məlumat almaq üçün vətəndaş cəmiyyətinin rəhbərləri ilə iştiraklı qiymətləndirmələr və məsləhətləşmələr aparılacaqdır.
Bu analitik proses vasitəsilə yoxsulluğu sürətlə azaldacaq siyasətlərin hazırlanması və qurumların inkişaf etdirilməsində hökumətin cəhdlərini dəstəkləmək üçün Asiya İnkişaf Bankının resurslarından istifadə ediləcəkdir. Vətəndaş cəmiyyəti və özəl sektorun artan əhəmiyyəti baxımından onların bu təhlildə tam iştirakı vacibdir. AİB‐nın ərazi bölmələri birgə fikrin olmasını təmin edəcəkdir. AİB‐nın rəhbər işçiləri prosesdə birbaşa iştirak edəcək, onun keyfiyyəti üçün cavabdeh olacaqlar.
Asiya İnkişaf Bankı anlayır ki, işin böyük hissəsi regionda aparılır, bir çox borc alan ölkələrdə yoxsulluğun azaldılması və monitorinq üzrə yaxşı hazırlanmış strategiyalar var. Bəzi hallarda strategiyalar digər xarici qurumların yardımı ilə hazırlanmışdır.10 Bir çox ölkələrdə vətəndaş cəmiyyəti də fəal olub, aşağı səviyyədə yoxsulluq məsələlərinə dair toplanmış məlumatlara və biliyə malik olur. Öz təhlilində Asiya İnkişaf Bankı bu bilik orqanından və özünü doğrultmuş metodlardan istifadə edəcəkdir. AİB eləcə də məlumat toplanması və idarəçiliyin, yoxsulluğun monitorinqinin, ictimaiyyətin iştirakı ilə elmi‐tədqiqatın və yoxsulluğun təhlilinin qüvvətləndirilməsini dəstəkləyəcəkdir. Sakit okeanda ada üzvləri ilə
10 Bir çox ölkələrdə Dünya Bankı və BMT‐nin İnkişaf Proqramı yaşayış standartlarının qiymətləndirilməsi və digər sahələrdə hərtərəfli tədqiqatlar aparmışlar.
birgə AİB yoxsulluğun təhlili üçün potensial quruculuğu sahəsində aparıcı rol oynayacaqdır.
Öz bilik resursları cəlb olunduğundan, Asiya İnkişaf Bankı borc alan ölkələrin hər birində yoxsulluq üzrə məlumat bazasının qurulması üçün proqramını sürətləndirir. Bu təcrübə əldə olan məlumatlarda boşluqları göstərir. İştirakçı ölkələr və digər qurumlarla mümkün hallarda əməkdaşlıq etməklə bu boşluqları doldurmaq üçün tədbirlər görüləcəkdir.
Yoxsulluğun azaldılması da AİB Təşkilatının iş proqramının əsas fokusu olacaqdır.
Təşkilat xüsusilə də regionda iqtisadi və sosial inkişaf, yoxsulluğun azaldılması üzrə uzun müddətli strategiyalar üçün analitik baza təmin edəcəkdir.
Ölkə strategiyaları
Hökumət ‐ əsas iştirakçı tərəfin formalaşdırıb, idarə edəcəyi yüksək səviyyəli forumda yoxsulluğun təhlili zamanı əldə edilən məlumatlar müzakirə ediləcəkdir. Qeyri Hökumət Təşkilatları və icma əsaslı təşkilatlar, özəl sektor, Asiya İnkişaf Bankı və digər donorlar da bu prosesdə iştirak edəcəklər. Forumun məqsədi yoxsulluğun səbəb və təsirini, yoxsulluğa daha çox təsir göstərən tədbirləri müzakirə etməkdir. Nəticədə yoxsulluğun azaldılması hədəflərinin əldə edilməsi üçün nəyin zəruri olduğunu anlamaqdır.
Asiya İnkişaf Bankının ölkə üzrə operativ strategiyası yoxsulluğun təhlili və yüksək səviyyəli forumun işindən irəli gələn prioritetlər əsasında formalaşdırılacaqdır. Strategiyada siyasi islahatlar və sektorların vurğulanması da daxil olmaqla, təhlil veriləcək, fokus sahələr müəyyən ediləcəkdir. Burada eləcə də Asiya İnkişaf Bankı və digər qurumların proqramlarının müqayisəli üstünlüyü nəzərə alınacaqdır.11
Ölkə üzrə operativ strategiyanın təhlilini və fokusunu təsdiq etmək üçün Hökumət və Asiya İnkişaf Bankı arasında tərəfdaşlıq sazişi bağlanacaqdır. Hökumət, vətəndaş cəmiyyəti və maliyyələşdirən qurumların yardımı əsasında, saziş yoxsulluğun azaldılması üzrə uzun müddətli perspektivləri və razılaşdırılmış hədəfləri müəyyən edən davamlı tərəfdaşlığı rəsmiləşdirəcəkdir. Əldə edilmiş tərəqqinin yoxlanması üçün zəruri olan əsas göstəriciləri və institusional mərhələləri vurğulamaqla icranın nəzərdən keçirilməsi üçün sazişə mexanizmlər də daxil ediləcəkdir.12 İcranın Asiya İnkişaf Bankının resurslarının ayrılması ilə əlaqələndirilməsi ilə tərəfdaşlıq sazişi sıx əlaqədar olacaqdır.
Asiya İnkişaf Bankının ölkəyə yardım planları tərəfdaşlıq sazişlərinin xüsusi tədbirlərdə tətbiq edilməsini həyata keçirəcəkdir. Illik hazırlanan planlar hər üç ildən bir hər borcalan ölkə üçün kredit və yardım proqramını müəyyən edir. Şəkil 1‐də Asiya İnkişaf Bankının əməliyyat mərhələsinin necə işləyəcəyi göstərilir.
11Asiya İnkişaf Bankının ölkə üzrə operativ strategiyaları hər dörd ildən bir hazırlanır. 2000‐ci ildən başlayaraq, ölkə üzrə bütün yeni strategiyalar göstərilmiş tərzdə hazırlanacaqdır. Yenilikcə operativ strategiyaları başa çatmış borc alan ölkələr üzrə Asiya İnkişaf Bankının yoxsulluğun azaldılması üzrə əsas məqsədinin əks olunması üçün müvafiq dəyişikliklər aparılacaqdır. Bu məqsədlə ətraflı yoxsulluq profilləri hazırlanacaq, ölkə strategiyasına, eləcə də ölkəyə yardım planına düzəlişlərin edilməsi işini istiqamətləndirəcəkdir.
12Yoxsulluğun azaldılması üzrə hədəflər müvafiq yoxsulluq göstəricilərində lazım olan xüsusi təkmilləşdirmələrə bölünəcəkdir.
Asiya İnkişaf Bankının daimi nümayəndəlikləri tərəfdaşlıq sazişində müəyyən edilmiş göstəricilər və mərhələlərin yoxlanmasında əsas rol oynayacaqlar. Daimi nümayəndəliklər eləcə də iştirakçı tərəflər və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları ilə yoxsulluğun azaldılması üzrə razılaşdırılmış hədəflərə çatmaqda əldə edilən tərəqqi sahəsində daim qarşılıqlı fəaliyyət göstərəcəklər.
L
AYIHƏNIN TIPOLOGIYASIAsiya İnkişaf Bankının verdiyi bütün kreditlər və göstərdiyi texniki yardımın yoxsulluğun azaldılmasına tövhə edəcəyi gözlənilir. Müvafiq olaraq, yoxsulluğa təsirin xüsusilə qiymətləndirilməsi bütün təkliflərə daxil olacaq, hər təklif üzrə məntiqi çərçivə son məqsəd kimi yoxsulluğun azaldılması ilə başlanacaqdır. Layihə və ya proqramlar (i) yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını sürətləndirmək və ya (ii) birbaşa yoxsulluğu ünvanlamaq üçün planlaşdırıla bilər.
Yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına müdaxilələr zamanı geniş iqtisadi inkişafda olan maneələr ünvanlanmalıdır. Siyasət əsaslı kreditlər siyasi və institusional zəifliklərin aradan qaldırılması üçün istifadə ediləcəkdir. Infrastruktura sərmayə qoyuluşu hallarında isə Asiya İnkişaf Bankı yoxsulluğa daha böyük təsir göstərən layihələrə prioritet verəcəkdir. Buna layihələrin yoxsul ərazilərdə yerləşdirilməsi və ya yoxsul təbəqənin layihə fəaliyyətində daha çox iştirak etməsini və ya onun göstərdiyi xidmətlərlə daha çox təmin edilməsi üçün xüsusi komponentlər daxil ola bilər.
Yoxsulluğa müdaxilələr yoxsul təbəqəni tənasübsüz şəkildə faydalandırmaq üçün planlaşdırılmalıdır. Onların bəziləri sosial sektorlarda həyata keçirilə bilər, bəziləri isə kənd yerlərində kənd təsərrüfatı və infrastruktur layihələri, eləcə də ətraf mühitin qorunması layihələri ola bilər. Bu layihələr siyasət və qurumlarda əsas zəiflikləri ünvanlayacaq, eyni zamanda (i) təhsil, səhiyyə və digər əsas xidmətlərin göstərilməsi, (ii) yerlərdə və ya yoxsulluğun qeyri‐uyğun şəkildə yüksək olduğu icmalar arasında gəlir və məşğulluq imkanlarının yaradılması və/və ya (iii) yoxsul əhali və ya zəif qrupların riskinin zəiflədilməsi yolu ilə yoxsul təbəqəni dəstəkləyəcəkdir. Belə layihələrin təyinedici səciyyəsi onların benefisiarlara qayğı göstərmələridir: layihə benefisiarları arasında yoxsul əhalinin proporsiyası ölkənin bütün əhalisində olan proporsiyasından çox böyük olub, heç zaman 20 faizdən az olmur. Yoxsulluğa müdaxilələrin təsnifləndirilməsi üçün milli və kənd yoxsulluq həddləri tərəfdaşlıq sazişində müəyyən edilməlidir.
Əsas layihə müdaxilələri ifrat yoxsulluqla mübarizə aparmaq üçün xüsusilə planlaşdırılmış yoxsulluq müdaxilələrinin sub‐kateqoriyası olacaqdır. Onlar benefisiarların çoxunun yoxsulluq həddindən aşağı səviyyədə olduğundan əmin olmaq məqsədini daşıyacaqlar. Belə layihələr çox zaman daha kiçik, tədrici, hazırlanması və yoxlanması baxımından daha bahalı olub, digər layihələrdən daha böyük riskə məruz qalırlar. Lakin daha çətin yoxsulluq problemləri üçün həll yollarını tapmaq üçün əlavə səylərin göstərilməsi vacibdir.13
13Çətin yoxsulluq problemlərinə eyni zamanda həm fiziki, həm də sosial təcridə məruz qalan icmaları, yəni uzaq, ehtiyatlarla zəngin olmayan regionlarda yaşayan aşağı sinif və ya etnik azlıqları göstərmək olar.
P
ROQRAM VƏ KREDIT VERMƏ HƏDƏFLƏRIBorc alan ölkə ilə tərəfdaşlıq sazişi ilə AİB‐nın yardım proqramı bir araya gələcəkdir.
Tərəfdaşlıq sazişi siyasi dialoqlar, texniki yardım və xüsusi tədqiqatlar daxil olmaqla kredit vermə və kredit verməmə instrumentlərini həyata keçirəcəkdir. Asiya İnkişaf Bankının fəaliyyət proqramının belə tərkibi ölkəyə yoxsulluğun azaldılması hədəflərinə çatmağa yardım etmək məqsədini daşıyır. Birgə götürdükdə fərdi ölkələrlə tərəfdaşlıq sazişləri AİB‐nın proqram məqsədləri və kredit vermə planlarının ümumi mənzərəsini təsvir edəcəkdir. Bu hərtərəfli proqram çərçivəsində Asiya İnkişaf Bankının tələb olunan kredit vermə tərkibinə yoxsulluğa müdaxilə üzrə bütün dövlət sektorunun 40 faizdən azını daxil edəcəkdir. 40 faizin belə hədəfə alınması da belə bir ehtimala əsaslanır ki, güzəştli vəsaitlərin müvafiq səviyyəsi AİB‐nın sərəncamında olmağa davam edəcəkdir.
İndiyədək Asiya İnkişaf Bankı öz layihələrinin ən azı 50 faizinin və verilən kreditlərin 40 faizinin iqtisadi inkişafdan başqa məqsədlər daşıyan layihələr çərçivəsində verilməsini təmin etmişdir. Bu hədəflərin əldə edilməsini yoxlamaq üçün layihələr insan inkişafı, yoxsulluğun azaldılması, qadınların inkişafı və ətraf mühit üzrə ilkin və ikinci dərəcəli məqsədlərə uyğun olaraq təsnifləndirilmişdir. Hazırda əsas məqsədi yoxsulluğun azaldılması olan Asiya İnkişaf Bankının inkişaf məqsədlərinin ierarxiyası dəyişmiş, təsnifləndirmə sxemi yenidən işlənməlidir.
AİB‐nın yoxsulluğun azaldılması sahəsində cəhdləri hazırda dayandırılmışdır, çünki bəzi ölkələr güzəştli vəsaitlərdən istifadə edə bilmirlər (Çərçivə 3). Bu maneəni azaltmaq və bu ölkələrdə yoxsulluğun azaldılmasına görə verilən kreditləri artırmaq üçün cəhdlər göstərmək lazımdır.
Çərçivə 3: Çin Xalq Respublikası və Hindistanda Yoxsulluğun Azaldılması
R
egionda yoxsul əhalinin təqribən 80 faizi tək iki ölkədə ‐ Çin Xalq Respublikası (ÇXR) və Hindistanda yaşayır. Asiyada yoxsulluğun azaldılmasına yardım bu iki ölkədə yoxsulluqla mübarizəni daxil edir. Lakin AİB‐nın bu ölkələrə göstərdiyi yardımın nisbətən kiçik miqyasını (ÇXR‐da dövlət sərmayələrinin 1 faizinin yarısından az) oradakı geniş miqyaslı yoxsulluqla əlaqələndirmək asan məsələ deyildir. Əlavə problem bu ölkələrin aşağı kapital gəlirləri olan (dövlət gəlirləri yüksək olsa da) layihələr üçün güzəştsiz vəsait borc almağa könülsüz olmalarıdır.Bu çətinliklərə baxmayaraq, AİB‐nın ÇXR və Hindistanda portfeli sosial və yoxsulluq parametrlərinə qarşı laqeydlik etmir. ÇXR‐da AİB‐nın dəstəklədiyi infrastruktur layihələrinin yeri daha çox sahil zolağından daxili ərazidə yoxsul dairələrə köçürülür. ÇXR‐
da dövlət müəssisələrinin yenidən qurulması prosesi getdiyindən şəhərdə yoxsulluğun artması gözlənilir. AİB‐nın maliyyələşdirdiyi tədqiqat ölkədə şəhər yerlərində yoxsulluğu qiymətləndirəcək, müvafiq cavab reaksiyalarının müəyyən edilməsində Hökumətə yardım edəcək, AİB‐nın yardım edə biləcəyi həll yollarını təklif edəcəkdir.
Hindistanda AİB‐nın yoxsulluğu və ya ətraf mühitlə bağlı məqsədlərin ünvanlanması sahəsində dəstəklədiyi layihələr tikintinin maliyyələşdirilməsi daxil olmaqla şəhərin inkişafı sub‐sektorunda olmağa daha meyllidir. Lakin ölkə hökumətlərinə kreditlərin verilməsi tendensiyası (məsələn, Qucarat və Madya Pradeş) AİB‐nın Hindistan portfelinin yoxsulluq fokusunun gücləndirilməsi üçün böyük potensial təklif edə bilər.
Hər halda, AİB‐nın ÇXR və Hindistanda (AİB‐dan güzəştsiz kredit alan digər ölkələrdə) yoxsulluğun azaldılmasına göstərdiyi yardımın hazırkı səviyyəsi sınaq olub, yeni kredit vermə instrumentlərinin hazırlanmasına çağırır.
Qısa müddətli Orta müddətli Uzun müddətli
Düzgün İdarəetmə
Sosial İnkişaf
Şəkil 2: Yoxsulluğun Azaldılması Matrisası
Yoxsul təbəqənin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş,
Davamlı İqtisadi İnkişaf
Yoxsulluğun Azaldılması
Kənd Təsərrüfatı və Kənd yerlərinin inkişafı Ətraf Mühit və Təbii Sərvətlərin İdarə olunması Nəqliyyat, Kommunikasiyalar, Energetika və Maliyyə
İştirakçı Tərəflərin İştirakı
Dövlət xərclərinin idarə olunması
Səlahiyyətlərin mərkəzdən kənarlaşdırılması
Səhiyyə və Təhsil
Su Təchizatı və Şəhərin İnkişafı Sosial Müdafiə
Müdaxilələr Strateji Mərhələlər
Özəl Sektorun İnkişafı Regional Əməkdaşlıq
L
AYIHƏLƏRIN SEÇILMƏSISeçmə prosesində Asiya İnkişaf Bankı yoxsulluğun azaldılması baxımından ən böyük nəticə vəd edən layihələrə üstünlük verəcəkdir. Bu məqsədlə strateji çərçivənin hər üç mərhələsi hər bir ölkəyə təklif edilmiş yardım kompleksinin bir hissəsi olacaqdır. Şəkil 2‐də mərhələlərin bütün proqrama necə təsir göstərdiyi yollar təsvir edilir.
Asiya İnkişaf Bankı qəbul edir ki, yoxsulluğa müdaxilə istiqaməti və daha çox inkişaf meylli sərmayələrin nə dərəcədə vurğulanmalı olduğuna dair fərdi ölkələrin qərar verməsi çox zaman çətin olur. Yoxsulluğun azaldılması istiqamətində keçmişdəki icraat zəif olduqda və / və ya qeyri‐bərabərlik artdıqda, idarəçilik və sosial inkişafa xüsusi diqqət verilməlidir. Vacib islahatların aparıldığı və ya aparılmaqda olduğu ölkələrdə inkişaf meylli sərmayələr yoxsulluğu azaldacaqdır. Layihələr arasında seçim etdikdə AİB xüsusi qiymətləndirmə metodikalarından istifadə edəcəkdir.14 Eyni zamanda müxtəlif sektorlarda sərmayələrin yoxsulluğa təsirinə də diqqət yetiriləcəkdir (Çərçivə 4). Bu vacib sahədə anlaşmanı artırmaq üçün AİB öz analitik işini gücləndirəcəkdir ki, yoxsulluğun azaldılması üçün daha optimal şərtlərlə yardım təklif edə bilsin.
Hər ölkədə layihələr kompleksi və onların təbiətinə yoxsulluğun təhlili forma verəcəkdir. Bu, AİB‐nın tək simptomları deyil, real maneələri aradan qaldırmasını təmin edəcəkdir. Məsələn, aclıq və ya savadsızlıq dövlət səhiyyə və ya təhsil sistemində qeyri‐
adekvat sərmayə qoyuluşu nəticəsində ola bilər, Lakin (eynilə) buna səbəb sosial təcrid, gender ayrı‐seçkiliyi və ya yerli idarəçiliyin zəifliyi də ola bilər. Yekunda, müdaxilələr planlaşdırıldıqda yoxsul əhali ilə onların prioritet və üstünlüklərinin düzgün ünvanlanması üçün məsləhətləşmələrin aparılması vacibdir.
14 Metodikalara benefisiarın əhatə dairəsi və gəlirlərin paylanması qiymətləndirmələri daxildir. Bu metodikalar subsidiyalaşdırılan xidmətindən (yəni, səhiyyə klinikalarının) istifadə tezliyinin istifadəçinin gəlir səviyyəsi ilə əlaqələndirilməsi üçün istifadə edilir.
