Walt Whitman bir fliirinde küçük bir çocu¤un kendisine çay›r nedir diye sordu-¤u zaman “Belki de Tanr›’n›n kokular sü-rüp bize hediye etti¤i bir mendildir” diye yan›t verir. Bize kal›rsa bu kokular›n en güzeli papatyalardan gelir. Bu muhteflem çiçekler üzerine 3 ayr› fliir yazan büyük do¤a flairi William Wordsworth, papatya-lar› “flairin sevgilisi” ilan ederek onpapatya-lar› “cesur”, “güzel” ve “evleri her yerde” di-ye tan›ml›yor. Wordsworth dahil, kimin akl›na gelirdi ki papatyalar, son y›llarda üzerinde çok çal›fl›lan ve konuflulan bilim-sel bir varsay›mda kendilerine yeni bir ev bulsunlar. Bu olay› daha iyi anlayabilmek için biraz gerilere gitmemiz gerekecek.
1960’l› y›llarda iki ‹ngiliz, biri kimyac› di¤eri ünlü bir yazar, ufak bir gezintiye ç›km›fllar. "Lord of the Files" (Sineklerin Tanr›s›) kitab›n›n yazar› William Golding’i
duymufl olabilirsiniz ama kimyac› James Lovelock’tan haberiniz olmayabilir. Bir süre NASA uzay merkezinde Mars’ta ya-flam olup olmad›¤› sorusuna yan›t arar-ken Lovelock’›n akl›nda ilginç bir varsa-y›m oluflmufl. Bu varsavarsa-y›ma göre dünya-m›z›n yaflam için bu kadar elveriflli olma-s›, mikro-organizmalar›n atmosferdeki gaz oranlar›n› belirli bir düzeyde tu-tarak s›cakl›¤›n afl›r› derece art-mas› veya azalart-mas›n› önle-mesinden kaynaklan›yor-mufl. K›sacas›, dünya san-ki devasa bir canl› (süper-organizma) gibi davran›-yormufl. Golding bu varsa-y›ma eski Helen
mitoloji-sinde herfleyin annesi olarak bilinen Gaia ad›n› öneriyor. Ben bu varsay›m›n ne içer-di¤ini ilk kez ö¤rendi¤im zaman “Kafay› Üflütmüfller”in çok daha uygun bir isim olaca¤›n› düflünmüfltüm. Öyle ya, evrim teorisinde do¤al seçilim tek yönden ifller; çevredeki de¤iflikliklere ayak uydurabilen canl›lar yaflar, uyum sa¤layamayanlar yok olur. Bunun tersi, yani canl›lar›n çevreyi kendilerine uyacak bir flekilde de¤ifltirmeleri (tabii burada insanlar›n çevreyi fazla etkilemedikleri za-manlardan bahsediyoruz), bu varsay›m› ilk elefltiren-lerden birinin belirtti¤i gi-bi, “bütün canl›lar›n A¤r› Da¤›’nda bir toplant› yapa-rak gelecek mevsimin nas›l olaca¤›n› kararlaflt›rmalar›
ka-S a r g u n A . T o n t
Papatya Fallar› ve Gaia...
Yaflam
102A¤ustos 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
William Wordsworth: Papatyalar için üç fliir yazd›.
dar saçma bir fley” olurdu. Ama bugün, Gaia en kat› Darwin’cilerin bile “olabilir” diye kabul etti¤i bir varsa-y›m olarak ders kitaplar›na bile geçti. Gaia varsay›m›n ortaya ç›kmas›yla sayg›nl›k kazanmas› aras›ndaki süreç-te rastlanan traji-komik olay-lar bilimsel çal›flmaolay-lar›n ba-zen al›fl›lagelmiflten çok da-ha farkl› bir rota çizebilece-¤inin en belirgin
örneklerin-den birini oluflturur. Aç›kl›yal›m: Belki an›msars›n›z, geçmifl yaz›lar›m›z›n birinde (Einstein’›n kat›lmad›¤› yar›flma, Bilim ve Teknik Dergisi, Say› 399, fiubat 2001) baz› popüler bilim yazarlar›n›n eserlerin-de ayn› eeserlerin-debiyatç›lar›n yapt›¤› gibi bitkile-re veya hayvanlara insan özellikleri atfet-tiklerini, ama bu tekni¤i sadece okuyu-cuyla daha samimi, daha s›cak bir iliflki kurmak için kulland›klar›n›, “insan biçim-cilik” diye bilinen bu keyifli olay›n bilimin-sanlar› aç›s›ndan dini veya do¤a üstü bir inan›flla uzaktan yak›ndan hiç bir iliflkisi olmad›¤›n› vurgulam›flt›k. (Bir örnek daha verelim: Modern ekolojinin kurucular›n-dan Linneaus’un “Yatak haz›r olunca da-mat gelini kucaklar” cümlesi bir dü¤ün gecesini de¤il, bitki tozlaflmas›n› tarif eder.) Bilimin d›fl›nda insanbiçimcili¤in örneklerine hemen hemen her toplumda rastlar›z. Örne¤in, eski Yunan’da deniz f›rt›nalar›n›n tanr› Poseidon’un taraf›ndan gemicileri cezaland›rmak için ç›kar›ld›¤›-na iç›kar›ld›¤›-nan›l›rd›. Taktir edece¤iniz gibi, e¤er bu birbirinden tamamiyle ayr›, birisi inan-ca, di¤eri akla ba¤l› iki yöntemi birbiriyle kar›flt›r›rsan›z, iflte o zaman büyük fela-katlere davetiye ç›karm›fl olursunuz. Za-ten ‹ngilizce’de “Natural History” diye bi-linen ve maalesef dilimize “do¤a tarihi” diye geçen, do¤al tarihçili¤in neredeyse 2000 y›l önce ortaya ç›kmas›, bilimi her türlü hurafelerden ve mant›k d›fl› yakla-fl›mlardan ar›nd›rmak içindi. Do¤al tarih-çilik, ad›ndan da anlafl›labilece¤i gibi, do-¤al olaylar› dodo-¤al nedenlerle aç›klamak-t›r. ‹flte Lovelock’›n varsay›m›na bir tanr›-çan›n ad›n›n verilmesi, ve bunun kafalar› hâlâ Ortaça¤ karanl›¤›na gömülmüfl olan çevreler taraf›ndan istismar edilmesi, tam anlam›yla büyük bir talihsizlikti. Bu arada baz› komik olaylar da yaflanmad› de¤il. Canl› dünya imaj›n› çok cazip bulan baz› çevreciler “tam arad›¤›m›z insan” diyerek Lovelock’› bafltac› ederken, Lovelock ga-zetecilere çevre kirlenmesinin çok
abart›l-d›¤›n›, do¤al kirlenmenin (mikroorganizmalar›n at-mosfere att›klar› gazlar) insanlar›nkinden çok daha fazla oldu¤unu söylüyor-du. Terkedilmifl bir de¤ir-mende mütevazi bir yaflam sürdüren Lovelock’›n nük-leer enerjiyi desteklemesi, NASA’da araflt›rmac› ola-rak çal›flmas›n›n ötesinde akademik bir kariyerinin olmamas›, kafalar› da ol-dukca kar›flt›rm›flt›.
Öte yandan, bu varsay›m› önyarg›s›z bir aç›dan inceleyenler Lovelock’›n yan›t bek-leyen çok önemli sorulara parmak bast›¤›-n› anlamakta güçlük çekmediler. Örne¤in, yaflam ortaya ç›kt›ktan sonra Dünya’ya ulaflan Günefl enerjisi yüzde yirmibefl artt›-¤› halde, atmosfer s›cakl›artt›-¤›nda benzer bir art›fl olmam›fl. Atmosferi oluflturan nitro-jen, oksinitro-jen, metan ve karbondioksit gaz-lar›n›n hep belirli oranlar içinde olmas›, baz› ayarlamalar oldu¤unun di¤er bir kan›-t›. Özellikle çok reaktif gazlar olan metan ve oksijenin bir arada bulunmalar›, Love-lock’›n kendi deyimiyle, “tavflan ve tilkile-rin ayni inde birlikte yaflamas›” gibi aç›kla-mas› güç bir olay.
Özellikle W. Ford Doolittle and Ric-hard Dawkins (Gen Bencildir’in yazar›) gi-bi ünlü evrimcilerin hakl› elefltirilerine he-def olan Lovelock 180 derecelik bir dö-nüfl yaparak süper organizma yerine çok daha bilimsel bir model üretti: Papatya Dünyas›.
Sadece siyah ve beyaz papatyalar›n ya-flayabildi¤i bir dünya düflünün. Hava so-¤uk oldu¤u zaman siyah papatyalar günefl enerjisini emdi¤i için beyazlara nazaran daha avantajl› durumdalar ve say›lar› art›-yor ve bu art›fl çevre s›cakl›¤›n› da orant›-l› olarak yükseltiyor. S›cakorant›-l›k çok art›nca bu kez günefl enerjisini aksettiren beyaz papatya say›s› artarak çevre s›cakl›¤›n› dü-flürüyor. Bir süre sonra beyazlar›n ›s›y› yans›tmas› sonucu havalar so¤uyunca si-yah papatyalar tekrar artarak çevreyi ›s›t›-yor. Böylelikle, ayn› evinizdeki kliman›n yapt›¤› gibi s›cakl›k belirli s›n›rlar içinde tutuluyor. Daha sonralar› Lovelock’›n ge-lifltirdi¤i modellere siyah ve beyaz papat-yalar›n yan› s›ra, gri papatya, tavflan ve til-kiler de dahil edilince sonuç yine de¤iflme-di. Yerimiz k›s›tl› oldu¤u için ayr›nt›lara giremeyece¤iz ama son birkaç y›l zarf›nda Gaia varsay›m›n› destekler nitelikte çok say›da veriler bulundu. O kadar ki, geçen y›l kaybetti¤imiz son y›llar›n en büyük ev-rimcilerinden J.D Hamilton, bu varsay›m›-n›n Darwin’in do¤al seleksiyon teorisine ters düflmedi¤ini gösterdi. Hamilton’un müritlerinden Richard Dawkins de kafile-ye kat›lanlar aras›nda. (Times Literary Supplement, A¤ustos 4, 2000). Gaia üze-rinde son sözler daha söylenmifl de¤il. So-nuçta, nas›l kliman›n iflledi¤i tamamiyle bilimsel yöntemlerle aç›klanabilirse ayn› fley Lovelock’›n varsay›m› için de geçerli. Bize kal›rsa Gaia hakk›nda son söz da-ha söylenmifl de¤il. Bu varsay›mda bir çok gedik var. Örne¤in yazar›n›z›n da gösterdi-¤i gibi denizdeki birçok mikroskobik can-l›, kendileri için en ideal s›cakl›ktaki sular-da yaflamak yerine besin kalitesi çok sular-daha yüksek, ama onlar için so¤uk olan sularda yaflamay› tercih ediyorlar. (Science, 194:942-944) Ayn›, so¤u¤u sevmeyen fa-kat maafl iyi oldu¤u için Sar›kam›fl’ta yafla-yan bir insan gibi. Çok daha önemlisi, her-biri birher-birinden farkl› yaflam sergileyen milyonlarca bitki, hayvan ve böcek türleri için "ideal" bir ortam›n nas›l belirlendi¤i, kafalar› kurcalayan di¤er bir soru. Her neyse, Gaia üzerinde çal›fl›lmas› gereken ilginç bir varsay›m. Demet Sa¤›ro¤lu, Pa-patya Fallar› flark›s›nda bu eksikli¤i bizden çok daha güzel belirlemifl:
Yine papatya verdi elime Her zamanki gibi bafllad›m Seviyor…Sevmiyor
Sap›n› da sayarsam Seviyor ç›k›yor…
San›r›m Gaia’da saplar hâlâ say›lm›fl de¤il.
103
A¤ustos 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
Demet Sa¤›ro¤lu: Papatyalar için besteledi. James Lovelock: Varsay›m›n›
