tztvti
-z AoB
salsri' NiN s Ari -NAus
s i
Bayram Ali
KAYA-Sdki-ndmeler, sdkiye hitap yoluyla ve daha ziyddebu seslenme vesile edilerek sdkinin, igki meclisinin ve onun aynlmaz pargalan olan garap, kadeh, testi, slirdhi, geqitli meze ve yemekler ile galgr lletleri, galgrcr ve garkrcrntn vastflannrn anlatrldrpt, hatta igki meclisinin lOap u. erkdnrndan bahsedildifi eserlerdir. Yine bu eserlerde meclisin mtiddvimi olan rintlerin ve onlara rahat ytizii gostermeyen zdhidin dzellikleri anlattltr, ayflca igki ile olan iligkileri gergevesinde sabah, gece gibi vakitler ile, krg ve bahar gibi mevsimlerden sdz edilir. Krsacasr sdkindmeler, "igkiyle uzaktan yakrndan ilgili birgok duygu, dtigtince ve kavramt
bazentasavvufi, bazen dtinyevi olarak bir btittin hilinde ele ahp igleyen giirler"dir.l
Tasavvufi nitelikte olan sdki-nnmelerde "Siki: mtirgid, mey (garap): itani agk, dgrk: Allah'rn gtizelli[ine vurgun, maguk: Tann, kadeh ve siirnhi: dgrfirn kalbidir'"2
Sdki-ndmeler genellikle mesnevi nazrmgekliyle yaztlmrg olmakla birlikte, terkib-i bend, terci-i bend ve kas?de nazlm qekliyle yazrlmrg olanlan da vardtr (Bilhassa mesnevi tatznda yazrlmrg olanlarda sebeb-i te'lif, felelin acrmasrzhlr, dtinyanrn gegicilili ve dud mahiyetinde hdtime btiliimleri de bulunmaktadrr).
yine "Sdki-ndmeler, ya bafrmsrz kitaplar olarak yazarlar taraftndan vticuda getirilmig manzum risilelerdir yahut bir sanatgrnrn, golunlukla belli bir konuda hazrrladrgr mesnevi ti.iriindeki bir eserinde srrasr gelince uygun bir yerde gtize garpan parqalar nitelifindedir."3
Bu krsa hatrrlatmayla birlikte gerek sdki-ndmelerin tarihi geligimine, gerekse Ti'irk edebiyatrndaki durumuna dit ayrrntrh bilgiler, daha 6nce yayrmlanmrq gahqmalarda verildi[inden4 -tekrara gerek gormeyerek- bu eserlerde, Ttirk edebiyatrnda sdki-nime yaz^n gairler ve eserleriyle ilgili verilen bazr bilgileri hem daha kullanrgh bir hdlde sunmak, hem de bazr bilgi yanhglarrm tashih etmekle yetiniyoruzs :
*
Sakarya Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi T0rk Dili ve Edebiyatr Bdltimii O$retim Uyesi
I Tunca Kortantamer, "sdkinAmelerin Ortaya Qrkgr ve Geligimine Genel Bir Bakrg," Ege Universitesi Tiirk Dili ve Edebiyau Arasttrmalart Dergisi(Prof. Dr. Harun Tolasa ozel Sayrsl), izmir 1983. s. 81.
2 Agah Srm Levend, TiirkEdebiyanTarihi,Ging, Ankara 1984, c.l, s. 160-161.
3 nUaUtadir Karahan, "sikindmeler," Eski Tiirk Edebiyau incelemelerr', istanbul 1980' s. I 18'
4 Mesela bkz. A. Karahan, cr.g.e., s. ll7-123',T. Kortantamer, ct.grn., s. 8l-90; Rrdvan Cantm, Tiirk Edebiyannda Sdktndmeler ve isretnilme (Akga! Yayrnlan), Ankara 1998'
5 saki-namelerle ilgili en son ve kapsamh galrgma, R. Canlm'rn bizim de yararlandrlrmrz ve retbrans gdsterdifimiz mezk0r eseridir. Siki-nameler konusunda bnemli bir boglulu doldurdu[una inandrlrmrz bu galtgmanln
1 4 . y y .
Harizmi (d. 14. yy.), Sflki-nAmesi, en tanrnmrg eseri olan Mahabbet-nAmesi'nin boliim sonlannda yer alan dagrnrk beyitlerden oluqmakta olup mtistakil bir eser defildir,
15. vv.
Ahmed-i Da'i (6. l4?l'den sonra), eser terci-i bend geklinde yazrlmrg olup 7 bent ve toplam 49 beyittits,
Ali $ir Nevdyi (6. 1501), eser Fevdidti'l-kiber adh DivAnr'nda olup mesnevi geklinde yazrlmrgtrr ve 458 beyittir,
Edirneli Revini (it. 1524), igret-ntme, eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup Rrdvan Canrm'rn hazrrladrgr tenkitli metne g6re 694 beyittirz,
16. vv.
Sa'di (6. 16. yy.),
Hayreti (0. 1534), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 102 beyitrir,
Fuz0li (6. 1556), Heft Cdm, Farsga olan eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 327 beyittir, iqreti Mustafa (ti. 1566), eser terci-i bend geklinde yazrlmrg olup 5 bent ve toplam 51 beyitten olugmaktadlr,
Fevri (6. 1570-71), Sahbd-nAme isimli eser terci-i bend geklinde yazrlmrg olup 5 bent ve toplam 55 beyitten olugmaktadrr,
Dtikakin-zdde TaEhcah Yahy6 Bey (6. 1582), Gencine-i RAz ad1 eserinde bulunan S6ki-namesi mesnevi geklinde yazrlmrg olup 48 beyitten olugmaktadrr,
Bursah Cindni (d. 1595), Cildu'l-kul0b adh mesnevi, miistakil bir sflki-ndme olmayrp s6ki-nime sayrlabilecek krsmr 60 beyitten ibarettir,
Rusguklu Beydni Mustafa (6. 1597),
Gelibolulu Musrafa Ati 10. 1600), eser terkib-i bend geklinde yazrlmrgtrr,
Kalkandelenli Fakiri (6. 16. yy.), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup l0l beyittir,
gtirebildi$imiz bir kusuru, Ozellikle naklen kullanrlmg olan bazr bilgiler hususunda yeterince titiz davramlmadrlr izlenimini uyandrmrg olmasrdrr. Eserde yapilan aktarmalar vasrtaslyla bazr yanhE bilgiler de aynen tekrarlanmrltlr. Bu tiir bilgileri sadece ulagabildilimiz eser ve kaynaklar bakrmrndan kontiol im<ani bulabtldik ve gerekli notlan dii$tiik. Bu yararlt galtgmanrn, bir sonraki baskrsrnda gerekli kontrollerinin daha titiz bir gekildi yaprlmasrnl beklemek ayru zamanda dilefimizdir.
"..' Tiirk edebiyatrnda
sdki-n6melerin ortaya grkmalannr ve geligmelerini izleyebilmek aglsrndan Ahmed-i D6'i'nin terci-i bendini gtizden kaglrmamahdrr. Dd'i, yediger beyitlik, yedi bentten olugan bu qiirde s6kiye ve mutribe seslenerek mey, meyin etkileri, gegitli tammlamalan, igki meclisi, zdhit, ayE, igret, gAhit, vuslat, igii zamanr, giil bahgesi, bahar,69*, miEuk, halvet, bOse, zamanln gegicili$i, igkiye srgrnip safd, ievk ve rahatiarayrg,
kadeh, siirdhi' ydrin elinden igmek, alaglar, su kenan, ehl-i dil, humar, zamanr igtile aegerlendirme gibi igki kavram ve motiflerini, krsa krsa detinmeler ve gok cantr, rahat, guzel bir sriyteyigleLle ahr. Hem iisl0bu hem de kendisi igin yazlldrlt kigi (Emir Siileyman), bu ba[rmsrz kiigiik sdkinimenin tasavvufi de[il tamamen diinyevi (profan) oldulunu gtistermeye yeterlidir (I. Kortantame r, a.g.m.,s. g3_g4)."
R. Canrm, c.g.e., s. l 13.
nt n-Aor uArBrt'NiN
sAri-NArvms
i
1 7 . vv.
Kaf-zdde Fdizi (<i. 1622), eser terkib-i bend geklinde yazrlmrg olup Ali Osman Coqkun'un hazrrladrlr tenkitli metne gore24 bent ve toplam 168 beyitten olugmaktadrrs,
Azmi-zide HAleti (6. 1631.), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup hazrrladrlrmrz tenkitli metne grire beyit saylsl 521'dire,
Seldnikli Es'ad Efendi (6. 1633), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 115 beyittir,
$eyh Mehmed Alldme Efendi (6. 1633-34), eser mesnevi qeklinde yazrlmrg olup 110 beyittir,
Nefi (ii. 1634-35), SahbA-ndme adh eser terkib-i bend geklinde yazrlmrg olup 5 bent ve toplam 40 beyitten olugmaktadrr,
Nev'i-zdde Atdyi (0. 1636), Alem-ntimd isimli eser mesnevi Eeklinde yazrlmrg olup l56l beyittir,
$eyhtilislam Yahyd (6. 1643-M), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup Yavuz Demir'in hazrrladrlr tenkitli metne gore 77 beyittirl0,
Riydzi (ti. 1644;, eser mesnevi Eeklinde yazrlmrg olup 1000 beyinir, Sabuhi Dede (ti. 1647), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 109 beyittir,
Fehim-i Kadim (6. 1648), eser fahriyye taranda kaside geklinde yazrlmrq olup 101 beyittir,
Edirneli Ali (0. 1648), eser terkib-i bend geklindedir,
$eyhtilislam Bahiyi (6. 1653), eser mesnevi geklinde yazrlmrq olup 87 beyittir, Cem'i Mehmed (d. 1659), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 90 beyittir, Trfli (rt. 1659), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 108 beyittir,
Trybi Efendi (6. 1679-80), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 66 beyittir, Naztiki (d. 1686-87), eser mesnevi geklinde yazrlmrgtrr,
Kelim-i Eyy0bi (6. 1686-87), eser terkib-i bend qekliyle yazrlmrg olup 7 bentten olugmaktadrrll,
Riiqdi (6.1693-94), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 263 beyirtir,
8 rui Osman Cogkun, "sdkindmeler ve Kafzide Fdizi'nin Sdkinimesi", 19 Mayu Universitesi,
Epitim Fakiittesi Dergisi, sayl; 9, Samsun 1994, s. 54.
*
Sairin ijli.im tarihini hatah olarak A. Karahan ve R. Canrm m. 1630, T. Kortantamer ise m. l62j olarak bildirmektedir.
9 q. Canrmln, HAleti'nin Sdki-nimesi'nin veznine dAir verdigi bilgi yanhgtrr.
Eserin vezni Mefa'iliin Mefi'iliin Fa'0liin defil, Fe'0liin Fe'0ltin Fe'010n Fe'0l'dtir. Eserin bagr ve sonu ile ilgili verilen beyitlerin do!ru okunuglarr ise gciyledir:
Bagr:
Gel ey siki-i kil olup tiz-kdm Tehi-sAz-r humm-r devat ol miidAm Sonu:
YetiEdiir dem-i drifZindan meded Dil0m klma hem-sohbet-i div U ded
Ayrrca eserin bizim tesbit ettigimiz Eu niishalan da bulunmaktadrr: T. S. M. Ktp., H. 917; yapr Kredi Bankasr Sermest Qiftgiler Ktp., nr. 706; British Museum Tiirkge Yazmalar Katalogu, Add. jg7s.
l0 Yavuz Demir, "$eyhiilislAm Yahyd Efendi ve SAkinAmesi "
, Milli Kiihiir,sayr: 62, Ankara 1988, s. 36. I I Eserin, R. Canrm'rn verdifi niisha numaralanndan biri olan 396/l herhilde
sehven bdyle yazrlmrg olmahdrr; zira niishanrn do!ru numarasr 3961/l'dir.
6 1
18. vv.
$eyhi Mehmed Efendi (6.1732), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 111 beyittir,
Suphi-zdde Feyzi (d. 1739-40), Alem-ntimA, Safd-n6me, Agk-ndme, her i.ig eser de s0ki-ndme tarzrnda kaleme ahnmrglar ve mesnevi qeklinde yazrlmrglardrr,
Yeniqehirli Belif (6. 1760), eser terkib-i bend gekliyle yazrlmrg olup Abdulkerim Abdulkadirollu'nun hazrrladr[r tenkitli metne gore 13 bent ve toplam 65 beyitten olugmaktadrrl2,
Nevres-i Kadim (0. 1761), eser terkib-i bend gekliyle yazrlmrg olup 7 bent ve toplam 56 beyitten olugmaktadrr,
Ayni (ii. 1766-67), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 1500 beyitrir,
$eyh GAlib (6. 1199), eser terkib-i bend qekliyle yazrlmrg olup Muhsin Kalkrgrm'rn hazrrladrlr $eyh Gilib Divdnr'nda 6 bent ve toplam 48 beyitten olugmaktadrrl3,
Hoca Neg'et (O 1807), eser terkib-i bend geklinde yazrlmrg olup 10 bent ve toplam 50 beyitten olugmaktadrrla,
l 9 . v v .
Tayyar Mahmut Paga (ri. 1808), eser terkib-i bend geklinde yazrlmrg olupls 8 bent ve toplam 32 beyitten olugmaktadrr,
Benli-zAde lzzet(o.1809), eser manZum hikiye qeklinde yazrlmg olup 300 beyittir, Hanyah Nuri (ti. 1815), eser terkib-i bend geklinde yazrlmrg olup tamamr 15 benttir, Kegeci-zndelzzetMolla (o. 1829), eser kaside geklinde yazrlmrg olup 55 beyittir,
D1nig Mehmed Bey (ti. 1829), eser terci-i bend geklinde yazrlmrg olup 4 bentten olugmaktadrr,
Himi (6. 1842), eser terkib-i bend gekliyle yazrlmrgtrr,
Hemdem Said Qelebi (d. 1859), eser terci-i bend gekliyle yazrlmrg olup 7 bentten olugmaktadrr,
Bayburtlu Zihni (tl. 1859-60), eser terkib-i bend gekliyle yazrlmrg olup 12 bent ve toplam 48 beyitten oluqmaktadrr,
Ahmed S0dtk Ziver Paga (ti. 1862), eser terkib-i bend qeklinde !&Zrlmrq olup tamamr 6 benttir,
Tiirdbi (6. 1868), eser terkib-i bend geklinde yazrlmrg olup 5 bent ve toplam 30 beyitten olugmaktadrr,
ZiyaPaSa (d. 1880), eser terkib-i bend gekliyle yazrlmrq olup 12 bentten olugmaktadrr, Hamza Nigiti (d. 1886), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 8 btrliimden oluqmaktadr, Ndmrk Kemdl (0. 1888), eser kaside geklinde olup 48 beyittir,
12 AMulkerim Abdulkadiroflu, "SAki-ndme-i Beli!", Gazi Universitesi,
E[itittr Fakiiltesi Dergisi, sayr: l, Ankara 1985. s. 265.
l3 Hem A. Karahan (a.g.e, s.123), hem R. Camm (a.g.e., s. 49) ve hem de M. Kalkrgrm
($eyh Gdlib Divdm [Akga! Yayrnlarrl, Ankara I994, s. 177) eserin -vasrta beyitinin tekrar etmemesine ra[men - terci-i bend oldugunu bildirmektedirler ki buna bazr niishalarda (Msl. bkz. Siileymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2871) grirdii[iimiiz ve miistensihlerin sehven verdiklerini diigiind0liimiiz "terci-i bend-i diger" baghgr sebep olmuE olmalrdrr.
14 Hoca Neg'et'in eseri de A. Karahan (a.g.e., s. 123) ve R. Carum'da (a.g.e., s.49) terci-i bend
otarak bildirilmigtir. l5 Bu eser de R. Carum'da (a.g.e., s.49) tercii bend olarak bildirilmigtir.
tztti-zfuon
HArerf
'NiN
sAri -NArr,rss
i
Dils0z Mehmed Emin Tebrizi (6. XIX. yi.izyrl sonlart), eser kaside geklinde olup 35 beyittir,
S{ileyman Celdleddin Molla (6. 1890-91), eser mesnevi geklinde yazrlmrg olup 186t0 beyittir,
Kizrm M0sd Paga (6. 1890), eser terci-i bend geklinde olup toplam 63 beyittir, Htizni (6. 1891), eser mesnevi gekliyle yazrlmtgttr.
xx. vv.
Memduh Paga (0. 1925), eser terkib-i bend qeklinde yazrlmrq olup 5 bent ve toplam 49 beyitten olugmaktadrrl 7.
I. BOLUM: Siki-nime'nin incelenmesi
Atdyi, $akflytk Zeyli'nde, gairin siki-nimesi hakktnda, "Mesnevi semtine dahi ctiz? verzig ve peyrev-i niy-r hAme ile dzmdyig eyleytip $eh-nime bahrinde sdki-ndme nazmeylemiqlerdtir" diyerek 6deta Hdleti'nin de devrin modasrna kaprlmak suretiyle bu vadide bir eser meydana getirdilini ve "Hakkl ki negve-engiz-iHdfrz u Cdmi ve her beyti bir mtifred-i Kmtifred-irmdnmtifred-i ve tuhfe-mtifred-i Sdmmtifred-i'dtmtifred-ir..." diyerek de, gdstermiq oldugu ctiz'i gayrete ralmen Hiftz, Cdmi, Kirmdni ve Sdmi gibi btiytik iran Eairlerine eq derecede bagarrh oldugunu ifadeye gahgmrqtrrls.
$airin kendisi de;
"Erbib-r hi.iner meyl eder eg'druma hakki Fehm etmek anun mertebesin hayli htinerdi.ir Her gdhid-i hamseyle n'ola pengelegi.irsem Anlar dahr ey Hdleti-i zdr begerdtir" (Krt'a 35)
diyerek asnnda mesnevi sahastnda sriz sahibi olanlara ideta meydan okumug ve gtictinti dile getirmigtir.
Hdleti'nin hayatr ve eserleri hakkrnda aragtrrmalar yapmlg olan Gibb, Sdki-ndmesi'nden yaklagrk 20 beyiti, aynca divdnrndan I gazeli ve 16 rubdisini nazmen ingilizce'ye gevirmi$, Arap harfleriyle asrllannl da ne$retmigtirte.
a. Siki-ntme'nin YazrhE Tarihi
Sdki-ndme'nin yazrhg sebebi ve bir kimseye sunulup sunulmadrgr bilinmedigi gibi yazrhg tarihi de tam olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte, Tunca Kortantamer'in, "Nev'i-zffde Amyi ve Hamse'si" adh eserinin, Atdyi'nin Hamse'sini Olugtururken Etkilendipi Kigiler, Eserler ve Etkilenig Bigimi ve Derecesi' baqltkh bciltimiinde belirttifi "...mesnevi hiline getirilmiq bulunan igki giirlerinin bafrmsn bir mesnevi olarak sunulug planr agrsrndan 16 R. Canrm, eserin beyit sayrsrnr 233 olarak vermi$tir. Bizim gdrdiiliimtiz h. 1305 tarihli matbu ntishada ise sayl
186'drr.
l7 A. Karahan, a.g.e., s. l2l-123; T. Kortantamer, a.g.m., s. 88; R. Canrm, a.g.e., s. 42-50. l8 Nev'i-z6de At?lyi;
$akdik-r Nu'miniye ve kyilleri, (Hadd'iku'l-Hakdyrk fi Tekmileti'g-gakAyrk), NeEre Hazrrlayan: Abdiitkadir Ozcan, istanbul 1989, c. 3, s. 740.
l9 E.J.W. Gibb, A History of Ouoman Poetry, London 1904, c. 3, s.224-231.
63
Azmizdde Hdleti'nin Sdki-ndmesi, AtAyi'yi Revdni'den gok daha fazla etkilemig olmahdrr. Qiinkii At0yi'nin plant ile Azmizdde'nin planr arasrnda dikkati geken bir yakrnhk vardtr..."20 ifadesinden hareketle Atdyi'nin, Sdkl-nAmesi'ni Hdleti'den sonra yazdr$t anla$llmaktadlr. 'AtAyi'nin
eserinin yazrhg tarihi h. 1026 (m. 1617) olduguna gtire Hileti, eserini h. 1026 tarihinden rince yazmrg olmahdrr.
b. Stkl-nf,me'nin Vezni, Tenkitli Metne GOre Btiliim, Makale Baghklan ve ihtiva Ettikleri Beyit Sayrsr ile Diler Bazr Ozeflikleri
SAki-nAme, $eh-ndme vezni de denilen "Fe'Oliin Fe'0ltin Fe'0liin Fe'tl" kahbryla ve mesnevi $eklindezt yazrlmrg olup eserin, tiim ntishalarda I Tevhit ve l5 makale ile bir hitimeden olugtugu gdrtilmiiqtiir. Eserin toplam beyit sayrsr, de[igik ntishalarda 500, 501, 515, 518 ve 520 olarak gtiriilmekte olup bu sayr hazrrladrfrmrz tenkitli metin sonucunda 521 olmugtur. Tenkitli metne gtire eserde yer alan bdliim ve makalelerin baghklarr ile ihtiva ettikleri beyit sayrlan gu gekildedir:
Sdki-ndme-i iftita[r-r Sii[an be-Tevhid-i Ban' Azze gane ( I 3),
Makdle-i Yekiim der-f,Iitdb-r Sd[<i ve $tiru'-r der-Hasb-i Hal-i fIiE (23),
Ma[<ale-i Dtiviim der-flitdb-r Sd(i ve Ta'arru2-r be-Srfat-r Bade ve Cdm der-hrmn-r An Hitab (67),
Ma!1le-i Seyyiim der-istimalet-i Saki ve izhar-r $tisn-i faleb-i der- Suret-i Kasem (47), Ma[<ale-i Qehariim der-Srfat-r Muganni ve Mutrib ve istid'a-yr StirDd ve Za\me-i R0d (45),
Makale-i Penci,im der-Srfat-r Pir-i Mugan ve Taleb-kari-i Telattuf be-Tarik-i Uitab (38), Makdle-i $egtim der-Srfat-r Hafibat (22),
Maklle-i Hefttim der-flitab-r Saki-i gehid-i Meclis (23), Maklle-i Hegtiim der-Adab-r Meclis ti Nedimln-r N0g (12),
Ma[<ale-i Ntihtim der-'itab-r Zdhidve Tergib-i Muvafakar-r Rind[n (39), Makile-i Dehtim der-Srfarr Bahdr be-'Akd-i Bezm-i Bdde der-Blg u Rag (27), Mak6le-i Ydzdehtim der-Srfat-r Subh (23),
Ma@le-i Dtivizdehiim der-Srfat-r [Mey] ii gevk-i Yaran ba-'Iyg-r $eb-istan (22), Ma[<ale-i Sizdehtim der-$evk-i Rinddn ber-'Iyg-r gebine (16),
Makdle-i Qehardehiim der-Ta'rif-i Hal-i Sipihr-i Cef6-cu ve der-Hitab-r 'itAb-r Amiz bi O (59),
Mak6le-i Panzdehiim der-Tenbih-i Mtigfik6n ber-Fena-yr 'Alem i.i 'Alemiyan ve Tahzir-i Erbdb-r Meclis-i Uns ez-Fevt-i Fursat (34),
flatm-i Keldm be-Mtinacat-rB-an'Azze ismihfi ve 'Ozr-i Taksir-i Uig (l l).
Tasavvufi mihiyette olmast sebebiyle eserde mey (Earap adr ve gegidi olarak sadece Erguvan $arabl gegmektedir), meze, yemek ge$itleri, mahalli hayata, gezi yerlerine vs.ye ait bahis ve tasvirler yoktur. Bilhassa muganni ve mutriple ilgili biiliimde rastladr$mrz makam
20 T. Kortantamer, Nev't-zdde Atdyi te Hamsesi (Ege Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Yayrnlarr: 88), izmir 199'1 , s.367. 2l Eser, mesnevi geklinde yaztlmrg olmakla birlikte tam bir mesnevi planrna sahip de$ildir. Dolaylsryla
eserde mesnevilerde golunlukla bulunan sebeb-i te'lif, na't, mi'rdciye ve medhiye bril0mleri bulunmamaktadrr. Eserde bulunan Tevhid bOliimti de klasik tevhid havasrndan uzak daha zivAde bir miinicit tazlndadrr.
lzttni-AoB HAteri'NiN
s A,ri -uAvBs
i
adlan arasrnda ise Rast, Sab0, Zinde-rid22; galgr adlan arastnda ise geng, rOb, rfid, tdr, rebdb, def ve ney bulunmaktadrr.
Eserde yer yer, aynalann bir zamanlar kege krhflar igerisinde muhafaza edildifi, strlann kuyuya sriylendi$i hususu ve nazar delmelerine kargt tizerlik tohumunun yakrlarak dumantntn ttirsiilendirildili ideti -ki bu idet bilhassa Dolu Anadolu'da hAlen yagamaktadrr- gibi folklorik dgelere delinilmektedir.
Hflleti'nin Slki-ndmesi, dil bakrmlndan -ozellikle gazel ve ktt'alanna nazaran- hayli afrrdrr. Bunda Sebk-i Hindi tisl0bunun payr biiyi.ikttir. Ancak gair, sanat kabiliyeti ve tislfibundaki samimiyeti ile dilinin agrrhgrnr hafifletmiE ve eserini akrcr bir dile kavugturmayl bagarmrgfir. Eserde Arapga, Farsga kelimelerin yolunlulu, bilhassa tiglti, dtirtlti zincirleme tamlamalann (dilddri-i m0y-r hog-b0y-r ydr, hudi-hvin-r niih tiqti.ir-i rfizgdr, gdk-i giribdn-r mestin-r gevk, gtil-gekker-i feyles0f0n-t kdr, pAdAmi-i kebg-i handAn-r ndz vb.) varhft yanrslra kagan, kagan kim, kanda, nige bir, kant vb. Ttirkge kelimelere de rastlamaktayn. Atastizlerinin hemen hemen hig olmadr$ eserde, az olmakla birlikte el ile usi.il tutmak, ne bal ne mum eylemek, dig vurmak, kulaktan dqrk olmak vb. gibi deyimlere rastlanmaktadlr.
Yine eserde bilhassa Sebk-i Hindi tesiriyle ortaya grkmrg orijinal kullanrmlar da dikkati gekmektedir. Ser-i fikr (dtigtincenin ba$r), lihAf-r miirtivvet (mi.irtivvet yorgant), teb-i fikr (diigiince sttmast) bunlardan baztlandrr.
Klasik mesnevilerimizin go[unda rastladrgrmz isim ve kavramlara SAki-ndme'de de rastlamaktayrz:
Arist0, Belkrs, Bercis, Cem, Cemgid, AzrA, Kdv0s, EfrAsynb, Felit0n, KahramAn, Bisiit0n, T0r, Isfahdn, iskender, Kays, K0h-ken, MesihA, Nfir dyeti, Rffyinten, Siydvug, $eyh-i San'dn, N0girevAn, Tehem-ten, ZiiheL Kisrn, Zihre, Riistem, Ddrd; db-r hayit (db-t hayvOn), Hrzrr vs. Ozellikle kahraman adlarr hem gergek, hem de mecAzi anlamdaki igkinin verdigi maddi, mdnevi giig ve cesaret birlikte gagnqtrnlacak gekilde ele ahnmrg ve kullanllmrglardtr.
c. Siki-nime'nin MuhtevAsr Tevhit
Hileti eserine, ilahi agkrn iglendifi tevhit boltimi.iyle ve kaleme hitap ederek baglar. Klasik tevhit muhtevdsrndan farkh, daha gok bir mtindcdh andtran 13 beyitlik bu btiliimde gair, Allah'tan kendisini vahdetin saf qarabryla negelendirmesini, gontil garkrslntn sadece "H0! H0!" sozlerinden ibaret olmasrnr, gevk meyiyle gonliinti Cem cenaph, g6ztinti ise a[lamaktan ydkuta gevirmesini, gdyet griz yaglan yeterli gelmezse, can damartnrn takviye igin kan sagarak yardtm etmesini, akhnr, dimAgrnr gdsterig fesadrndan, bilhassa son nefesini hatadan korumastnt, eler hatden agk qarabrnr igmeye tdvbe ederse, gerekirse zorla igirmesini diler. Hileti tevhidin sonuna dogru Allah'tan artrk, ahl ve idrak kayrtlanndan da kendisini kurtararak agk yolunda sabit kadem etmesini ve gtini.il ktiptiniin igindeki srrlann kendisini dtinyaya muhtag olmaktan kurtarmastnr diler.
22 Zinde-r0d'un, ilgili beyitin anlamrna da hayli uyan makam anlamrnr sadece Ferit Devellioglu'nun Osmanltca L0gati'nde gdrebildik, Dihhud6 vb. sdzltiklerde ise biiyle bir anlamrna rastlayamadrk.
65
l. Makale: Siktye Hitap
Tevhit b<iltimiintin ardtndan eser 1. makale ile baglar ve hdtimeye kadar makaleler geklinde devam eder.23 beyitten ibaret olan bu ilk makalenin konusu $airin, sdkiye hitap ederek ondan bagta aqk garabr olmak iizere gegitli taleplerde bulunma, ona kendi hdlini anlatmast ve garabtn vastflanna dAirdir. $air, sAkiye "Getiir sdki", "E!er olmasan", "Grirtip za'fum", "idiip bddeden", "Beni eyle" gibi srizlerle seslenerek ondan cana can katan garabr getirerek susuzluktan kavrulmuq gOnliinti gam ate$inden kurtarmaslnl, gam yolunda toz toprak iginde kalmrg olan vticudunu o prrrl prnl parlayan garapla temizlemesini ister. Eler gam yanglnrm stindtirmezse gtinlti harap olacak, gdyet bir gimgek hruryla gelip yetigmezse gam selinde bolulup gidecek, mey kayrfrnr bag agafr (kadehin bogalmrg oldufunu) gririirse gdzleri kan ganafr olana dek aglayacak, elbisesinin kumaqr tellerine vanncaya kadar yanmadan $araptan asla el gekmeyecek, rzttrap titremesinden efer ciir'a ategi srcakhk verirse kurtulabilecektir. $air, ayncaza'f, acz ve gdresizlik iginde bulundufunu, mihnet ve srkrntrrun kendisinde hig giig brrakmadrltnt belirterek ve ddeta igki krizine tutulmug biri gibi sdkiye yalvarmaya baglar ve bir yudumcuk olsun mey igmesi hdlinde sahip olacafr g{igle gelikten olugmug gam dalrru bile bir yumrukta ezebilecefini, megakkat ordusuna kargr daima Pegen ve Kahraman gibi saldrrabilecefini dile getirir. O, garapla Riistem hAline gelir, garapsrz kaldrgrnda ise sudan grkmrg bahga driner. $air, sAkiden son olarak imkAnlannr genigletmesini ve himmetinin devamh olmastnr diler ve igindeki saylslz gam yaraslnrn iyileqmesi igin ktipler dolusu garapla yrkanmalan gerektilini belirtir.
2. Makale: Sf,kl, $arap, Kadeh ve Siirihi
67 beyitten ibaret ve eserin en hacimli b<iliimtinti olugturan bu makalenin konusu, sdkiyi ve onun aynlmazpargalan olan garabt, kadehi, stir0hiyi ovme ve vasrflannr anlatmaya ddirdir. $air bu makalede de sAkiye gofu kez "Kanl sdki" diyerek seslenmek suretiyle merAmrnr anlafir. Hdleti, iginde bulundufu meclisi K6vus'un cennetine benzetir ve sdkinin gelip orada tavus kugu gibi sahna saltna dolaqmasrnr ister. S0kinin yiiztini.i ve elinde tuttulu kadehi bir arada gtirenler onlan ikizler burcuna ve yeni agmlg iki gtile benzetirler. $air, daha sonra yine sAkiye seslenerek parlak (yanar dtiner) bir kumaga benzeyen, insanrn ig dlemini noksanhk-lardan antan, bedri andtran kadehin nerede kaldrlrnr ve neden bir ttirlii gelmedifini sorar. Bu soruyla birlikte gair kadehin vastflanm da anlatmaya baElamrgtr. Gam ve keder yaralan hep o kadehle iyilegir, yoksa yaranln kabuk baglamasrnrn iyilegmesine bir katkrsr yoktur. Hdleti yine "Kanl sdki" diyerek bu kez de akh yakan,
kavuran ve krvrlcrmryla geceyi giind{iz eden, geng yagh herkesin gonltinti hog eden, kalbe ferahhk, cana kuvvet veren o mey nerede kaldr diye sorar. O mey tiylesine etkilidir ki, merdin kolu onunla daha kuvvetli olur, derd ehli golstinU ondan aldrlr kuvvetle ddver. $air, "e!er o cana can katan garap olmasa gam yrlarunrn bagrnr ezecek bir kimse de bulunmaz" der ve tekrar kadehin vasrflannr anlatmaya geger. Bu kez kadehi, gtinle ferahhk veren bir inciye, btittin ydkut mddenine eq degerde olan bir ydkuta, hentiz hilAle dtinmemig parlak bir dolunaya benzetir. O ciyle bir kadehtir ki riyle her rjntine gelen ona benzetilemez. Kim onu ay ve gtineEle kryaslasa sonunda miineccimler gibi mahgup olur. Kadehle ilgili bagka stfatlarr da srraladrktan sonra gair yine meyin vasfrna, medhine geger; ama ige meyin kondugu stirdhiden baqlar. SiirAhinin apnna konan ve elmayr andrran kapafr, hfirilerin gerdanl gibi gtintil gekicidir. Yine onun kapalrndaki kaplan resmi, daima mihnet bulutuyla savagmaktadr. Eper o garabrn testisiyle gorak toprak sulansaydr, orada, ti
AZ n-zADE
HALert'NiN
sAri-Nfumsi
felegin kubbesine kadar uzanan bir iiztim asmasl biterdi. $air bu makalenin de son beyitlerini yine meyin vasfina ayrarak (ki HAleti, sdki-ndmelerin yaptsr gere[i makalelerin gofunun sonunda sdkiye seslenir ve meyin vasrflanru zikreder) gok giizel benzetmelerde bulunur. $arap, kendisine ilk kez Cem'in tutuldupu Azrd yanakh bir bdkiredir. O bikirenin mehri akhn gegitli tasvirleri, ytiz gOriimltilii ise co$ku dolu g<intildtir.
3. Makale: Sdklden isteklerde Bulunma
47 beyitten olugan bu makalenin konusu sdkiden yardrm isteme ve anlayrg gdsterdiginde ondan gtizel isteklerde bulunmaya ddirdir. $air bu makaleye de sdkiye seslenerek baqlar ve ondan Cem'in h0nesinde bile gilrtilmeyen, egi benzeri goriilmedik derecede gtizel, gam pirinin dahi kanrnr co$turacak, rintlerin yiiztine baktrkga co$acaEl bir bdkire (ye benzetti[i garabr) getirmesini ister. $airin sikiden istedikleri bu kadarla kalmaz elbette. $arabrn rgrlrnr k0qdne mumu yapmasl ve pek gok rindi de ona pervdne ktlmastnt ves0ireyi de istedikten sonra makalenin en can ahcr b0ltimiine geger. Bu bdltim 8. beyitten baglayrp 45. beyite kadar devam etmekte olup be- edahyla kurulu, yemin ihtiva eden aktct bir istek bdltimiidtir. Bu boliim aynca eserin en giizel bOliimlerinden de biridir. H6leti, bir ricd hdli iginde s6kiye, "agk hastasrnrn doktorlarrnrn nazr (hakkr) igin, yalvarma, yakarma secdegdhlnln ytizstizliigti igin, beld okuyla agrlan yaradan frgkrran kanlar (hakkr) igin, coqku dolu Agrgrn samimiyeti igin, ok delen gamzenin korkusuzlufu igin, sine yakan hasretin merhametsizlifi igin, sine pargalayan bddenin bulanrkhgr igin, tevAzu g6steren mestin hdlleri igin, bofaz dtifiimleyen derdin sabnnrn aclhll igin, hardbdt ehlinin duymazhlr igin, kaba zdhidin sofuk tabiatr igin, tekke s0kinlerinin beyinsizlili igin, yolunu kaybetmig rintlerin teslimiyetleri igin, gevgek igli s0finin mafrurlulu igin, sebatsrz cilvenin gdniil gahcrhgr igin, hog ed0h qdhidin makbulltilii igin ve gdhitsiz ddvdnrn reddolunmuglulu igin" diyerek seslenir ve bu yemine kulak vermesini, btiyle yaparsa akrl denizinin medhedicisi olacagrnt, aksi bir davranrgta bulunur da bu yemine itibar etmezse rintlerin kendisini anslzln kotti soylu ilan edecegini -biraz da tehditkdr bir edayla- dile getirir.
4. Makale: Muganni ve Mutrip
45 beyitten oluqan bu makale muganni ve mutribin vastflanna d0irdir. Hdleti makaleye muginrn tarikailnrn esaslannl, gartlannr bildirerek girer. Bu tarikatrn esaslarlna gore meclis saz ve s0zsuz olmaz. Meclise trpkr dtinyayl aydlnlatan gi.ineg ve NAhid gibi saz ve ateq vermek gerekir. $ayet meclis neysiz ve gengsiz kalrrsa Cem mezarnda azap geker. Eger rebOb ve r0dun sesi olmazsa meclisin etkili olmasr imkdnstzdrr. $air daha sonra, "ey gOntil aldatrct mutrip, giil bahgesinin btiyle btilbtilstiz kalmast uygun mu?" diyerek mutribe seslenir ve bir de tavsiyede bulunur. Muganni, garkrsrnt meleklerin de faydalanabilmesi igin yi.iksek sesle stiylemeli, dtinya saraylnl sesle doldurmah, bu kdhne kubbenin naktglannr yenilemelidir. Bu dtinya gadmnrn zaman zaman yiiksekli[i algaltrlrr, algakhfr da yiikseltilir.Bazan zamantn eli da! armudu gibi olur, bu durumda z^mana kabadayrhk taslamak pek akrl kArr olmaz. Muganninin garkrsr ztihd ehline perde olur, her perde rinde yeni bir ufuk agar. O gozden bir an bile kaybolsa gontil ehli kimseler kryamete dek huzursuzluk geker. Eler garkrstndan vazgegecek olsa, her bir kadeh rindin grlztine tdzebir yara gibi gelir. E[er sabd makamrnda sdylemeye baglasa r0dun ahn krngrkhlr gider (rffd negelenir), Isfahan makamtnda soylemege baglasa btittin rrmaklar Zinde-r0d rrmalr gibi cogar (veya bi.ittin r0dlar, kemengeler
Zinde-67
rOd makamrnda galmaya baglar). Hiletl muganni ile ilgili vasrflarr srraladrktan sonra mutribe geger. Mutribin sazrnln teli brtimcek afrndan bile olsa o yine de Rast makamrnda galmayr bagarrr. Onun viicudu def arkasrnda saklamaya gahgtrgr bir aynaya benzer ki o aynayr saklamada ayna kabr pek ig gdrmez. Mutribin defini ategle parlatmasrna, krvdma getirmesine gerek yoktur, gtineg gibi parlak olan ytiziine yakrn olmasr yeterlidir. Mutrip anslzln neye iiflese biitiin meclis halkr gagkrn ve hayran bir hilde kala kalrr. $air makalenin sonunda yine sdkiye seslenir ve "her gece gtinege gizlice rqtk veren o dolunay nerede?" diye sorar. Hdleti son olarak igin sonunun -nereye varacalrnrn- belli olmadrlrnr, dolayrsryla felegin tanrdrlr bu frrsafin de[erlendirilmesi gerektigini belirtir ve bir sonraki makaleye gegig mahiyetinde bir beyitle pir-i muginrn vasrflanndan birine definir: Mey onun elinde ib-r haydta dtinmektedir.
5. Makale: Pir-i mugin
38 beyitten olugan bu makale pir-i muginrn vasrflanna diirdir. $air pir-i mugdndan bahsederken onun krymetini bilmek gerektifini, zira onun bir zamanlar Cem'in mtihiirdin oldulunu hatrrlatrr. Cemgid'in meclisi onun harAbAtrnda bulagrkgr olmak igin gok y{iz suyu ddkmiiqtiir. Eger o zaman zaman kadehini sunmasa Cem'in kanunu goktan unutulurdu. Yine Cem'i onun himmeti tdlihli yapml$, Efrasydb onun duisr hi.irmetine pir (uzun timtirlii) olmuqtur. Akrlh bagh Mtigteri yrldrzr dahi kulagr gekilmig yeni yetme dlrenci gibi daima onun ap:nna bakmaktadrr. Cem kendisine dergdhrnr dAima meyle sulamasrnr vasiyet etmiqtir. Eger i.iztim kiiti.igiini.i dud ile o dikmezse, yetigecek olan ktitiigtin i.iziimi.inden yaprlacak garap, insanrn ig dlemini aydrnlatmaktan uzak olacak, bir ige yaramayacaktrr. $air, pir-i mugdnrn vasrflannr saymaslnln akabinde birkag beyitle, "HudA gece parlayan deferli tagrnr (geb-gerdfrnr) ktrmastn, sarhog rintler seni gamda gcirmesin" diyerek ona duA eder. Hdleti, bu makalesinin sonunda da "Kanr siki" diyerek sAkiye seslenir ve meyhAne piri gibi yrllanmrg, gam gideren garabrn nerede oldu[unu sorar.
6. Makale: HardbAt
22 beyitten olugan bu makaleds "der Srfat-r HardbAt" baghgr altrnda qair, harAbAtrn vasrflannr anlatrr. Bagr bog rizgdr gibi oradan oraya dolagmanrn gere[i yoktur. Uzun rimiirlti olmak isteyen har6bita ydnelmelidir. Hardbdtrn kaprsrndaki nallar dAima Cem'in ikbal atrndan izler tagrr. HaribAt oyle bir yerdir ki orada sank mey kargrhfr rehin brrakrlrr. Oraya bir kez adrm atan, Kdvus'un tahttndan soz agsa (Kdvus'un saraylna gelmig gibi oldufunu sdylese) yeridir. Eger Cem, kadehini harlbnta vakfetmeseydi onun adrnr kimse anmazdr. HarAbdtrn kiipi.ine dayanmayan kiginin murat kadehinin ytiziinii gormesi imklnsrzdrr. $air makalenin sonunda yine "Kanr sdki" diyerek, baht gtizi.inti uykuya hasret brrakan o kezzap gibi yakrcr olan garabrn nerede oldufunu sorar. O 6yle bir meydir ki onun ctir'asrnr servi ve so[iit a[acr emse erguvan renkli olmasa da kan krrmrzr olur.
7. Makale: $ihit
23 beyitlik bu makalede gdhidin vastflan anlatrhr. $ahit, parlakhfirndan dolayr kendisine bakrlamryan, can aydtnlatan bir ay gibidir. Onun her bir kirpifi griz delen ok gibidir. O ddima
gamze okuyla dgr[rnrn hdlini perigan edip meclisi onun igin bir savag alanrna gevirir. Siirekli naz ederek igrgrnrn iqini hep yokuEa siirer. Agrk onun mahallesinin yerlerde yuvarlanan, zilzurna sarhogudur. $arabr biterse ne gam, gtiniil kanr iger. Onun yan btikli.im olan sagr,
mtn-z AoB
uALert'NiN
s Ari-NArvms
i
tizerindeki gig taneleri ancak giil suyundan oluqmug olabilcek bir stimbtile benzemektedir. $dhidin gozid gamze hangeri takrnmrg kibir ve kin dolu bir feddyidir. Onun ytiziiniin rengi gtile itibar kazandrnr, servi de onun boyunun yiiksekligiyle iftihar eder.
8. Makale: Meclis Aaatr ve Rintler
Sdkindmenin 12 beyitten olugan bu boltimti, meclis Addbr ve rintlerin vasrflanna ddirdir. $air, makaleye, yine "Kant sdki" diye seslenerek, geng yaEh demeden herkesin sinesini yakan o garabrn nerede oldugunu sorarak baglar. Daha sonra ise meclis dddbrndan ve oranln gereklerinden bahseder. $arap meclisinin ilk gartrdostlara vefi g<istermektir. Rintlerin birbirleriyle akraba olacak derecede samimiyeti ilerlettikleri an igki meclisi tam krvamrna gelmig olur. Saddkat garabtntn tuzla krvamrnr bozanrn gam rehdvetlisi olarak kalmasr gerekir. Meclisin gok Onemli bir gartr da ittifakla belirtildi[i izere, nifak kadehinin orada yuz parga olmast gerektigidir. (Yani mecliste nifaka yer yoktur.) Mecliste dAima olgun, tecrtibeli, gtin gdrmi.iq kigiler olmalt, oraya garaptan baqka ham (olgunlagmamrE) nesne girmemelidir. Saf aktllt, tecriibeli, gtin gtirmtig kigiler olan rintler, gam yolunda dostlannrn yi.iktine omuz vermeli, onlann gtil bahgesinde dolaErrken ayalrna diken batsa bundan incinmeli, eler dostunun ategi ytikselecek olsa hemen garap gigesini gi.il suyuyla doldurmahdrrlar. igin dogrusu, safd binasrnrn gevgek olmamasr fgin dtirtist olmak gerekir.
9. Makale: Zihit
39 beyitten olugan bu makalede z6hidin -yer yer azarlanarak- vasrflan anlatrlrr. $air, "Gel ey kaba sofu bizi krnayarak gOnltimtizii yaralama" diyerek srize girer ve Adeta agar apzm, yumar griztinti. Z hit, kaba mezhepli ve toleranssrzdrr, kiitti iglidir, dAima rintleri krnayarak gtintillerini yaralar, mavi elbise giyerek meclise gelir ve oradakilerin nefretini kazanrr, hile ve gcisterig yUziinden taq kalpli olmuqtur, bu ytizden devamh karalara biiri.inse yeridir. Yiiztinde nurdan eser olmayan bu adam, bu h0liyle sabah sonmtig mum gibidir, rilti ytkaytctstnabenzer, dedikoducudur dolayrsryla meclise gelmesi ve orayl konugmalanyla kangfirmast asla istenmez. O bir acemidir dolayrsryla rintler gibi olgun, tecrtibeli kigilere hakeret etmek onun haddine de[ildir, meclise geldiginde mezar tagr gibi sessiz dursa dahi onun donuklufu, oradaki dostlann kalbini etkiler (tirperti verir), srr tutmayr bilmez bu yiizden de kiipe ve testiye srrdaq olamaz, her zaman korku ve timitten bahsederek halkr kendinden usandtnr, amanslzca stktgttran alacakh bile onun yanrnda cana can katandrr, bakrgr ciger delmekte, sOzti insanrn beynini diivmektedir, bu hdliyle insanlann ona meyletmesi imkdnsrzdrr, o gontil ehlinin nazannda sokak gcipiine benzer, kdti.i huyludur dolayrsryla her zaman k0ttili.ik diiqtintir ve krittiltik ister, efer bala himmet edecek olsa bagdaki gtil dikene, btilbiil ise yabdni kargaya dtiner, rindin gcinliinii siirekli rzilrap iginde brrakrr, kdbus gibi ona bir nebze olsun huzur vennez, rint, yarundan kalkrp gitse dahi o yine oturmaya devam eder, rint sdzlerini hig tlnmasa da o konugmaya devam eder, ona yolda bir kez rastlayanrn igi kryamete dek rast gitmez, rint elinin tersiyle vurmaylnca onun genesinden kurtulamaz, bagr dnima kiryi gibi htrkantn igindedir, kurban etini gtirdiilii zaman sevincinden akh bagrndan gider ve gaylak gibi derhal etin i.izerine gullanu, hrrkaslyla btiytici.i gibi olmug ve dokuz tas az ' gdrmeye baglamrgtrr, $arap ktiptintin azrh diigmanrdrr, kadeh gtineg o ise yarasadrr, garaba asil krz denirken, adtnt k0ttiltik anaslna o ddntigttirmiiqttir, ddima krnama ignesiyle htictim eder ama higbir sonug alamaz, ategli qarabr yermeyi kendisine iq bilir, saf garabl dAima inkdr eder,
69
meyhdneye gelmeye t6vbelidir, oraya ancak yolunu gagrrdr[rnda veya tekkesi yrkrldrfrnda u[rar. Haylazdrr, ateqli garabr yermeyi ig edinmekten vazgegmezse sonunda a|zr yanacakhr. SAfi nur olmak, annmak istiyorsa hardbnta gelmeli, Cendb-r Hakk'rn affrnrn garapla zuhur ettigini unutmamahdrr. HAleti, bu makdlenin sonunda da "Kanr slki" diyerek sAklye seslenir ve zdhidi kadehe gciz diktiren, kalem yakan ategi, Earabl sorar.
. 10. Makale: Bahar
27 beyitlik bu bdliimde, "Srfat-r Bahdr" baqhlr altrnda bahar mevsiminin dzellikleri, tabiatrn uyantgt, canlantgt ve bu mevsimde duyulan cogkunluk ile yaganan mutluluk dile getirilir. $air, krE askeriyle sava$rn bittigini, artrk bang ve eflence zamanr oldu[unu belirterek sikiden meclis gehrini stislemesini ister. Krg bitmig giineg prnl prrrl parlamaya baglamrgtrr, dolayrsryla giil de arilk soguktan elini koynuna sokmamakta, iiqiimemektedir. Bahar bulutu ve donmug kanlar yine cogmaya baglar. Bahar tAcirinin misk keselerinin apnw agmasryla gdkytizti misk ya[dtrmaya, yeryiizti ise misk gibi kokmaya baglar. Gtineg kuyumcusunun potasrrun altrnr yakmastyla her tarafa saf giimtiE rrmaklan akmaya baqlar. Apnna kadar dolu kadehler gtinegi ktskandtnr, felek dahi gemenzdn mesken tutar. Ne zaman bahar gelse gemen Htzl.r'a, nehirler ise Ab-r haydta drintigiir. Ne zaman garap ve ilkbahar bir araya gelse felek bog durmaz ve yine eski kinini tdzeler. DdrA ve Key'in savag krssalanndan artrk grna gelmigtir, bunlar hele baharda hig gekilmemektedir, bu ytizden dogaya koEmah ve su kenarlannda igki meclisleri kurmahdrr. Ktttti bir yol tutmug olan zdhit ne derse desin onun kurbafa vraklamastna benzer s0ztine asla kulak asmamahdrr. Bahar, gelmesiyle yine gam ve kederi giderir. Bu mevsimde garabtn doru ail Ozgiirce krrlara sahnmahdrr. Attrklarr kahkaha sebebiyle stir6hi ile keklik bu mevsimde aynr dili konugmaya baglarlar. Gtil padigahr bu mevsimde tahta grkar, onun tahta grkrgrm bapda duyurma igi ise biilbi.ile verilir. Bu mevsimde herkes ya giil gibi gtilmekte ya da gonca gibi tebesstim etmektedir. Erguvan arzu ve lezzetini ctir'adan aldrgr igin kanrnrn cogmasrna gagrlmamahdr. Yeni agm$ goncaya benzeyen sevgiliyi gemende gdrenler ktvnm kivrtm, dalga dalga yegil bir atlasa benzeyen gemen gigeklendi derler. Havantn gok gtizel, sulann baldan tath olmasrna ra[men bahar rtizgdnnrn neden hasta oldupuna akrl srr ennez, LAleler bahar mevsiminin geliqi hiirmetine kesilen kurbanlann kanr, gemende tittiqen kuglar ise bahann g6ntilden medhedicisidirler. Akh baga devgirmeli ve gtil zamanr gegmeden garaba gereken 0nem ve deler verilmelidir.
11. Makale: Sabah
23 beyitten olugan bu makalede sabahrn rizellikleri anlatrlrr. Sabah olur ve giineg, aynarun, kegeden yaprlmrg kabrndan grktrlr gibi grkar ve parlamaya baglar. GtineEin dofuguyla birlikte yrldrz nergisistAnr bozulur. Dtinya parlak elbisesini giyer ve zamanNur dyetinden ahnil yapar. Seher rizgin anslzln eser ve gdkytiztintin siyah siirmesi dafrlrr gider. Yagh felegin ciler pdresi olan gtineg, tgrklanm erkenden etrafa sagmaya baglar. Gi.inegin ategi, tizerlik tohumuna benzeyen yrldrzlarr yakar ve (yaptrfr bu ti.itsiiyle) feleli pek gok kem gtizden korur. Gtineg, gecenin kantnt d6kmek igin acele ettilinden ytiziintin krzarmasrna $a$lrmamahdrr. Bu vakitlerde servi boylu sdki harekete gegmeli ve gam denizine batmrg kigileri yardrmsrz btrakmamahdrr. Sitem zemini dikenle dolmadan garap kadehinin giiliintin yapraklarr dcikiilmeli, kadehteki garab bitirilmelidir. Beyaz bir devi andrran krg mevsimi gelmeden ve can almaya baglamadan, gevk erbibr Tehem{en gtiglti krhnmah, ayg sancafr dalgalandrnlmah,
lzn,/r-zlr,B
HArert'NiN
sAri-NAtvtgsi
bu felegin bir ikrAmr olarak bilinmeli ve dolayrsryla beld ordusu mahvedilmelidir. Sabah vakti, her dh okunun hedefine ulaqtrlr bir feyiz ve bereket zamanrdrr. Zavalh mdtem tutanlar sabah vaktinde gtiz yaElarrnr kanh rrmafa dtiniiqttirtir, figanlannr yine bu vakitte yi.ikseltirler. Gam krhcrnrn ve dh mtzraltntn ucu seherlerde keskin olur. Bu vakitlerde dogrulan gticenme (sitem) mrzrapr felegin td bogbcilrtinti deler. Arif kimseler bu vakitte uykuyu terkeder, dudlar da bu vakitte kabul olunur.
12. Makale: $arap, Krg ve igret
2?beyitten olugan bu makalede, meyin ve (makalenin baghfrnda tam olarak verilmese de) krgrn vasrflan anlahlarak krg vakti yaprlan ay$ u igretten bahsedilir. $air, soze yine sikiye seslenerek ve geng yaqh herkesin sinesini yakan garabrn nerede oldupunu sorarak baglar. Kendisini gam ategi k0tii mizagh ydpmrgtrr ve bu derdinin eger bir ilacr varsa o da garaptrr. $arap panzehiri olmasa dtinya rindin goztine bagtan baqa yrlan delifi gibi gdrtintir. E[er gamr, tasayt yok eden o $arap olmasa, dtigtincenin bagr dizden kalkmazdr (yani tefekktirii sa[layan da garaptrr). Hayat (geb-i ayE) elbette ktsadtr, bu ytizden firsah kagrmamahdrr, aksi takdirde sonunda piqmanhk duyulur. Krg vakti gelmiE ve hig kimseye gciz agtrrmamaktadrr, dolayrsryla siki hemen imdada yetigmelidir. Bu mevsimde giinegin de kimseye hayn yoktur, sdki gelmeli ve meclisi o ategli garap ile tsttmaltdrr. $imdi krrmrzr garap igmeli ve her mevsimin gerelini yerine getirmelidir. Cem'in sciyledigine gtire krg bastrrdrlr zaman qebistan hisanna stlrnmaltdrr. O gergekten tiyle bir krqtrr ki Cem'in nasihatrnr dolrularcasrna kapryr duvar eder. Bu zamanlar meyhdnecinin iqlerinin en yolun oldugu ve o ydkuta benzer garabrn gokga safildtlt vakitlerdir. Bu tiyle bir zamandrr ki kdtti mizagh zdhit bile meyhdneciye muhtag olur ve hrrkast dahi soguktan tir tir titreyerek garap ategi diye diye helAk olur. $arap rintleri kiirkti iglerinden giyerler (garap onlann iglerini rsrtrr). Bu riyle bir ktirktur ki onu giyen htikiimddnn samur ktirktinti giymig gibi olur. E[er bu zamandasdkinin lutfu olmazsa zamarun gam nehri (Zinde-r0d'u) tagar. Gam nehri taqtrgrnda yapacagr ilk ig ise omtir k<ipriistinti ytkmaktrr. $air makalenin son beyitlerinde bir kez daha sdkiye seslenir ve gam srtmasrndan tir tir titredifini, hemen garap mangahnr getirmesini ve tizerini, derdinin dermanr olan o gifd ilacryla, o miirtivvet yorganryla rirtmesini ister.
13. Makale: Rintlerin Gece igreti
l6 beyitlik bu makale, rintlerin gece igretleri iizerine gevklerine ddirdir. igki meclisini kurma zamanl olan gece vakti gelip gatm$tlr. Ferahhk si.iresinin uzun olmasr igin zevk ve safd gerekmektedir. O, tiyle bir vakittir ki agk ehli miracrnr onda bulur, sdlik tacrnr onda gofe atar, gcini.il erbdbr o vakitte yol keser, geceleri edilen feryat ve Ah o vakitte gevke gelir. Sdki, t6lih uyuklamaya baglamadan iince gelmeli ve meclise canhhk kazandrrmahdrr. Eger btiyle yapmazsa gam gecesi donuklagmaya baglar ve ecel sabahr gibi faydasrz olur. Cihan kasnrun gahstrun karardrlrna da gagmamahdtr, zira bu kadar grradan grkan duman (yanrk g<intilden gtkan ih) hig de az saylmaz. Giineg ihusu gdbegindeki misk kesesini diigtirmiiq, onu bulan felek de igindeki miski grkarmrgtrr. Gtineg, bagkumandanr olan aya rgrk vererek gizli kogesine gekilir. Siyah bir aslana benzeyen gece, giinegin ategi kaybolur kaybolmaz yagadrgr ormandan grkar ve artrk hiikiim onundur. $air son beyitlerde yine sdkiye seslenerek meyin vasrflanndan bahseder. Eper damarda kan kalmasa ldle renkli $arap o eksikligi bile teldfi edecek gtigtedir, belki cana can katmasr da bundandrr.
7 1
14. Makale: Cefd Eden Dtinya
$air, 59 beyitten oluqan ve 2. makaleden sonra eserin en hacimli bol{imtinii meydana getiren bu makalede, oncelikle cef0 eden fele[in, di.inyanrn hdlini anlattr. Zaman zaman onu
azarlar, zaman zaman da ona nasihat eder; ama son nasihatr kendisinedir. Zulmetmek bu algak felefin gtinltiniin geregidir. O, kanlt yarulan garap kadehi der ve onlann ismini "hiiki.imdinn
apnna kadar dolu kadehi" koyar. Bu gtik kubbenin ozii sitemdir, o bin biiyiiciiden yddiglr kalmrg bir ktipti.ir. Felek, ok kuburu boEahncaya kadar sineleri yaralamaya devam eder. Her seher vakti krhcrnr ve lefenini haztrlar. Bin Siydvug kurban eder de bir kez olsun "eyvah! yaak oldu" demez. O, ktvnlmrE 6yle zehirli bir yrlandrr ki baktrfr kigi mutlaka helAk olur. O gontil ehlinin dtigmanr oyle bir yrlandrr ki btilbiiliin canrna daha yumurtadayken kasteder. Onun elinden sagr umanlann eli da! etefi gibi bog kaltr. O, suzuz ve bog yere donen tiyle bir dolaptrr ki irfan ehline dert tisttine dert verir. Onun ktilhantndan glrastnt yakanlar sonunda rqrksrz kalrr. $air felekle ilgili bu kahplagmrg, divdn edebiyatrnrn ortak duygu ve dtiqiinceleri hdline gelmig ifadelerinin ardrndan can kulalryla dinlemesi gartryla ona halka gamdan telag vermeyi brrakmasr vebirazolsun inleme sesinden kulalrnrn rahat etmesi nasihatrnda bulunur. Hflleti, bu nasihatrn ardrndan yine fele[in vastflannt anlatmaya devam eder. Onun her igi terstir. igret define krvam vermek (onu rsrtmak) gerektiginde o (felek), ateq iizerine testilerle su driker ve pir-i mugAnrn gayretini ddima boga grkarlr. Onun srr kitibi olan soysuz, miirekkebini dAima gdniil dhnrn dumanrndan yapar, onun giicii sadece gtigsi.izlere yeter, giigsiiz gordti mi.i aslan kesilir, kendinden gi.igsiizti ezenlere bu iqin sanattnt tilretir, cihan tarlasrna higbir zaman hayrr tohumu ekmemiqtir ama kesip bigmede ondan ustast yoktur. Bu genel tlzelliklerin ardrndan qair, felelin bizzatkendisine yaphklarlnl siiz konusu eder ve hdlini anlahr. Cihan baqtan baga goztine bulanrk goztikmekte, gdzti gam gimgelinden kamagmtg bir hdlde bulunmaktadrr. Gi.ineq eliyle uyarsa da tdlihinin uykudan uyanacalr yoktur. i9 Alemi dert sahrisr, gtinli.i de o sahrdda dolaqan Mecnun'a dtinmiiEti.ir. Gam topuzu ona oyle bir vurmugtur ki vi.icudu hamura diinmtig, biittin dzdlan pelte gibi bir araya toplanmrgtrr. Dtinya derdinden kaynaklanan bag afnsr ona bir ttirli.i rahat vermemekte ve bu yi.izden bagr diima mum gibi yanmaktadrr. O, her zaman gamla yiizyiizedir. O, gam gtilzlnntn, yuvaslnl gam yrlanrndan bagka kimsenin bilmedili btilbtiliidtir. Boynu beld kemendine gegmig ve viicudu acz topraftna siirtinmektedir. Gamrn bofaz hastahlr ona hig nefes aldtrmaz olmug ve ne feryat edecek hAli, ne de feryddrna yetigecek biri kalmrgtrr. $air bu gikdyetlerinin ardtndan son stjziinti soyler ve bu kez kendisine nasihatta bulunur: Bdki kalmak mi.imkiin depildir dolayrsryla her nefesi biiyi.ik bir ganimet bilmek gerekir.
15. Makale: Diinyanrn Fflnilili
Siki-nAme'nin son makalesi olan ve 34 beyiten olugan bu boltimde, dtinyantn fAnilifi ve acrmasrzhlrndan bahsedilerek meclis erbAbr uyarrlmafa gahqrlrr. $air ilk olarak akh [izre titreyen, dtigtince srtmasryla kendisini heldk eden kigiye seslenir ve kendi gtirtigtiyle, kanaatiyle gururlanan kiginin bagrnrn feyz yastrlrndan uzak olacafr uyanstnda bulunur. Bir uyarr da aklt her zaman gerekli sanrp gaflet (endigesizlik) hardbdtrndan i.irken kigiye yaprhr. O da garap igip feleklere meydan okuyan olmahdrr. "Gel ey" hitabryla yaprlan bu uyanlartn ardtndan qair, dtinyanrn ne oldufunu anlatmaya baglar. Dtinya, tamamen bir biiyii ve efsdneden ibarettir. Sonunda kalacak olan ise $arap ve kadehten baEkasr defildir. Soyu bozuk diinya ne verse altr ve unutmamahdrr ki zamanln bahgigi (ele gegen firsatlar, yakalanan Eanslar) sonsuz defildir.
F--= :
tzxrt-zAoE
HALBTI'NiN
smi-NANresi
73
Felek safd kadehi sunsa, kahrr sillesini hemen baqta bilmek gerekir. igret kiipiinde tek gatlak bile giiriinmezken hemencecik iimiir garabr ttikendi denir. Bir giin gelir degil mey, gokytizii de yok olur, ne ateg kahr ne de duman. Diinya parga parga olur da bu gardagrn (gttk kubbenin) d6rt mti, beg takh mr oldulu bilinemez hdle gelir. Bu gi.ilqende murat fidanr bitmez. Algak diinya, htiktimddrlann (bile) ktilAhlarrnr ters gevirir, devlet yastrfrnr anslzln gekerek pek qok btiyiiltin bagrnr toprala dtigiiri.ir. O, ategli gtilden bile iz btrakmaz, giil afacrnrn dibi zurlan gelilkiilltk olur. Cem'in tahil, krymetli taglarla stislenmiq Oyle giizel bir tahttr ki Cem onun yakutunu bakrp gamlnl giderirdi. Ama gel gtir ki devran dtinmtig, o tahttn miicevheri N6girevdn'a tag olmug, tahtasrm da mugdn sofra eylemiqtir. Felek gardakh Kisrintn zinciri de gtik tubbenin nakgrnrn zinciri gibi bozulmugtur. Diinya bu hdliyle sanki bazan Cem'in, bazan da Efrisyib'rn giirtindiifti resimli bir kitaba benzemektedir. Bu mavi renkli deniz oyle aciyiptir ki dalgrcr sonunda timsaha lokma olur. $air, ozellikle bu son ifadesiyle di.inyantn ne denli acrmasrz oldufunu, insanr nasrl harcadrgrnr ifade ettikten sonra yine sdkiye seslenir ve yere clir'a d6kse bunun rinde bir igaret anlamrna geldigini belirtir. Son stiz yine di.inyanrndrr. O, yine bildifini yapacak ve sonunda kanla toprak birbirine karrqacakttr.
Hitime: Dui
Eserinin son ve hacim bakrmrndan en krsa olan 11 beyitlik bu bdltimiinde gair, yine igki motiflerinden yararlanarak dud ve niyazda bulunur. Allah'tan tekrar tekrar agk garabrnt sunmaslnl ve ona g6nltinti, carunl ve akltnt k6le yapmaslru, gece gtindtiz o garaptan negelenip tescilli bir agk sarhoqu olarak gohret bulmasrnr diler. ilahi agk garabryla sarhoq olan kigi felelin kadehine elinin tersiyle vurur. ilani agt garabrnr igenlerin Ahr yarattcrntn gefkat denizini cogturur. Buna karqrhk kin ve hile bilmeyen mertlerin gururu dabazan rahmetinin kaprsrnrn kapanmasrna sebep olur. $air, eserinin tasavvufi bir kimlik tagtdtfrnt, bagtan beri aniattrfr, dvdiigti ve tekrar tekrar istedili garabrn ilnhi agk qarabr oldugunu bu b6ltimde ddeta teyit ettikten sonra eserini, Cendb-r Hak'tan dhrnrn meqalesini iyice alevlendirip karanhk yolunu aydrnlatarak onu ga$lnp kalmaktan, kaybolmaktan kurtarmast, driflerin nefesinden, ieyzinden yardrm yetigtirerek gonliinti geytanla arkadaq olmaktan korumast dileli ile bitirir.
d. S6kl-nime'de Konu Edilen Bellibagh Unsurlann itgiti Bdliim ya da Makale DrErnda Gegen Diter Vastflart
Sdki-ndme'de yer alan unsurlar igki ve igki meclisleriyle ilgili unsurlar (sdki, $arap, kadeh, siirdhi, zahit, $ahit, muganni, mutrip, pir-i mugdn, hardbdt, rint vs') ile diger unsurlar (bahar, krg, sabah, gece, felek [dtinya, zaman] vs.) olmak tizere iki ana gruptan olugmaktadrr.
Bu btiltimde, Sfiki-ndme'de en gok bahsedilen unsurlardan olan sdki, garap, kadeh, zdhit ve rinde 6it -ilgili makale gergevesinde bahsedilen vasrflan drErnda- baqka makalelerde ve de dalrnrk olarak gegen vasrflar birarada verilecektir. B6yle bir btiliimii hazrrlamamlzln amact' s6z konusu unsurlann, eserin snki-ndme olmast sebebiyle tabii olarak kendilerine ayrrlan makale ve boltimlerin drgrnda da bahis konusu yaprlmrg olmalandrr (mesela garap sadece 2 ve
12. makalede delil 1 ve 3. makalede de agrrhkh olarak iglenmig ve vastflanntn neredeyse tamamtna yakrnr anlatrlmr gttr).
l. seki (ghi0
$efkatli ve merhametlidir, imdada yetigendir, himmet sahibidir, tath gtiltigltidtir, tembelli$ ve uyuguklufu gidermeye gtreler bulur, boyu T0r alacrnr bile krskandrrrr, her gece giinege gizlice tgtk veren dolunaya benzer, felegin ayr gibi gabuk yiirtiytigliidtir, servi boyuyla sahna saltna yiirtise gam mezarlannda bir tane 0lii ialmaz, mey ,irgrni tagan. mumu yaparak pek gok rindi ona pervdne krlar, agk hastasrnrn nazh doktorudur,
meclis gehrinin stisleyicisidir, krgrn meclise ategli qarap ile o srcakhk verir, yere ctir'a dokmesi rintlere bir
igaret nitelili tagrr.
($dhit: lseki, hem Allah, hem de mtirgid-i kimil anlamrnda kullanrlrrken, g6hit, daha ziydde mtirqid-i kdmil anlamtnda kullanrlmrqtrr. Bu sebeple gdhidin vasrflan aynr maddenin iginde bir alt madde olarak verildi.l
Hog eddhdrr, sinesi saf gtimtig mAdeni gibi bembeyazdn,yanafr garaptan parladrgr z21nan bayram bahar mevsimine gelmig gibi (gifte bayram olmug) olur, kagrnr saf garaba aksettirerek sanki nahnr 0gr[r igin atege btraktr, 6grk onun boynu balh kurbanr, kulu k6lesi, aqk yolunun dtigktin sarhogudur, sarhog gtiztiyle her tarafa bakarak naz garabrnr israf eder, garap igenler her zaman onun ytiziine bakarlar ve iqte o zaman krg ategi ilkbahar giiltine d6ner, g6gsti agtldrlrnda tam bir feyiz, bereket verir ve kadeh dgrgrn elinde sabaha kaian ay gibi olur, e[er meclis ondan ayn kaltrsa $arap gam defedecegine gam vermeye baqlar, gtiztiniin dolanr usta bir gdntil avctstdtr, o naz puthinesi tarafindan balrglanmrg griniil okgayan
bir put, bir heykeldir, o ddima Cem'in aynaslnl kullanan, gtizellili bilhassa utangaghgrndan kaynaklanan gtil yanakh bir gtizeldir, ytizii gtiliiciikler dalrtri, dudagr $arap renginde, grizleri ise mahmurdur, eper saf garabr igse sanki gtineg y6kut mddenine girmig gibi olur.)
2. garap
Cem'in, pir-i mugAna dergdhrnrn rintinti ddima sulamasrnr vasiyet ettifi sudur, pir-i mugdnrn elinde 0b-r haylta dtiner, meyhdne piri gibi yrllanmrgtrr,
gam giderir, kendisi kargrhfrnda sarrk rehin brakrltr, baht gdziinti uykuya hasret brratrr, i"rru{ gibi yakrcrdrr, ciir'aslnt servi ve stigiit afacr emse erguvan renkli olmasa
da kan krrmra ol,ir, grng, y"gt, demeden herkesin sinesini yakar, tuzla krvamr bozulur, hamr, olgunlagmamrgr vardrr, bulundu[u ktip zdhidin kanh hasmtdtr, adr soylu krz iken zdhit tarafrndan i.immti,l-fesat yaprlmrgtrr, bazan yarailctntn affr kendisiyle zuh0r eder, zdhidi kadehe gciz
diktirir, kalem yakar, ilkbaharla biraraya geldiginde felegin eski kininin tazelenmesine yolagar, bahar geldilinde cizgiirce krrlara saltnmasr gereken doru ata benzer,lile renklidir, kan yapar, feleklere meydan okutur, timiir gibi gabucak ttikenir, ilani agt garabrdrr
ak1, gtinlti ve canr kendisine kole eder, onunla sarhoq olan, diinya garabrnrn bulundufu kadehi elinin tersiyle iter, ona tenezztil etmez, onu igenlerin dhr Allah'rn gefkat denizini cogturur ve kendisinden ancak hatAen tdvbe edilebilir.
3. Kadeh
Tdze, kanh yaralata benzer, zaman zaman sunulmazsa cem'in kanununun unutulmasrna yol agar, Cem tarafindan harAbdta vakfedilmig ve onun adrnr riltimsiizlegtirmigtir, murat, baht, nifak gibi geqitleri vardtr, giinegi ktskandrnr, gtiliiniin yapraklarr driktilmeli, igindeki garap mutlaka bitirilmelidir, gu fdni dtinyada sonunda bir garap, bi, a, o kalacaktrr.
F-'
a
tzxt-zAoB
HALert'NiN
s Ari-Nfuarsi
4. Zlhit
Kaba ve soguk mizaghdrr, beyinsizdir, gevgek iglidir, kibirlidir, kurbafa vtraklamastna benzer sesine asla kulak asrlmamahdtr, ktq geldilinde o bile pir-i mugdna muhtag olur, soguktan hrrkasr dahi tir tir titremeye baglar da gAresiz, mey ategi diye diye helAk olur.
5 . . R i n t
Rint, kadehi eline aldrgrnda Cem cenaph olur, ona "qarap bitti" dense bu korkung haberden dolayr tidti patlar, parlak ytizlti gtizel bir bdkireye benzeyen qaraba baktrkga co$ar, $arap onun igin tir panzehirdir, eger o panzehir olmasa diinya bagtan baEa onun gtizline yrlan deligi gibi g6rtiniir, o, mey rgrfr etrafinda ddnen pervdne gibidir, agk ehli, agk hastasl, gevk sarhogu, gevk iebeasr ve g6ntil erbdbrdrr, arzu btilbiiltidiir, cogku dolu samimi Agrkttr, dimagt meye bulanmrgtrr, mesttir, tev0zu sahibidir, gdnlti Ozgiirdtir, sinesi daima yaraltdtr, gururludur, mugdnni garkr stiylemekten vazgegse kadehler gtiztine tize yara gibi goriinmeye baglar, gece vakti onun igin miragtrr, rintlerin attrfr ndralar akrl kulagrnrn sagrrhlrnr giderir' onlar iglerini garapla rsrtrlar, ig rsrtan garap misili olan o kiirk 6yle bir ktirkti.ir ki dilenci giyse htiktimd1rrn samur ktirkiinii giymiq gibi zevk duyar, rintler dAima gamla beslenirler ve sdkinin yere ctir'a dtikmesi onlar igin bir igaret sayrltr.
e. Stkl-nime'nin Tasavvufi Y6nii
Geng yagta babasrnr kaybederek yetim kalan ve yrllar sonra, kaderin garip bir tecellisi olarak, bir zamanlar kendisinin babastnt kaybettili yaglardaki ollunu kaybeden ve bu iki tizticii olayrn da etkisiyle ruhunda derin yaralar agrlan Hileti, ya$aml$ oldu[u act hayat tecrtibeleri sonunda dtinyanrn gekilen srktnttlara delecek bir yer olmadrlrnr anlamtg, onun gergek yiiziinti g6rmtig, bu saftradan sonra belki de hayat gartlanmn onu olgunlagttrmast veya zorlamasryla dtinya ve hayat kargrsmda daha uhrevi bir yaklagrm igine girmigtir. Tasavvufi de diyebilecefimiz bu yaklagrmda dtinya, krymet verlneye, peqinden kogmaya delecek bir yer delildir. Dtinya gamr kalbten grkanhp atrlmah onun yerine agk-r ilahi konulmahdtr (gairin Divdnr'ndan derledilimiz bu gdriigleri Siki-ndmesi'nde de aynen kargtmtza grkmaktadrr).
Tasavvufi s<iyleyig ve muhtevdnrn kaside ve gazellerine oranla daha ziyide bulundulu mtiseddeslerinden birinde ise gair, ig dtinyasrnrn cogkunluklardan hdli olmayan dalgalt bir
deniz gibi oldugundan, muhabbet arsasrnda Hallflc-t Mansur'un yolundan gittiginden, ne dtinyadan bir beklentisi, ne de bir kimseye muhtag oldugundan bahseder ve aynca hor ve hakirlik topra[rnr taht, fakr ktildhrnr ise tag edinmiq agk ikliminin Edhr oldugunu, bu sebeple, tilse dahi hig kimseye bir hdcetini arz etmeyecegini dile getirir:
Dem-d-dem c0qdan hili degtil bir bahr-i mevvAcam Mahabbet arsastnda pey-rev-i Mans0r-r HallAc'am Ne d0nyddan murddum var ne hod bir ferde muhtAcam Mezellet hdkidtir tahtum kiildh-r fakrdur tdcum
$eh-i 'rqkftn sipihr ii Aftdbt taht u tdc itmem Bir abdAlam ki tilsem dehre 'arz-t ihtiyic itmem
(Mtiseddes 1/II)
75
Hdleti' divanrnda yer alan ve tamamen tasavvuft soyleyigin
hdkim oldufu, son derece gi.izel bu vb' giirlerine ve de snki-ndmesi'ne ralmen kanaatimizce
mutasavvrf bir gair depildft. zira Eair' tilse dahi hig kimseye bir hicetin i arz etmeyecefini dile getirmesine ragmen, baqta hiiktimddrlar ve devlet ricdli olmak tizere devrin ileri gelenlerine
sundufu kaside ve arzuhdllerinde umumiyetle onlardan iltifat, itibar ve ihsan beklemigtir.
Sultan II. osman,a sundulu arzuhdlde ise gair, gektigi srkrntrlardan,
devrin kendisini bunalttrlrndan ve tizdtigtinden bahsederken hem qairlik gticiinti,
hem ecdddrnrn kiminin kalem, kiminin krlg ' erbdbr oldufunu, babastntn Sultan III. Mehmed'e -gehzddelifi esnffsrnda- hocalk yaphfrnr
ve aynca sultan III' Muradln da giirlerini grirerek go[ begendifini -adeta
bir yalvarma eddsryla-hatrrlatarak padigdhr etkilemeye gahgrr. Bu vb. tavrrlair ise mutasavvrflarrn kendilerine asla yakrgtrrmadrklan bilinmektedir. zaten mevcut kaynaklarrn
higbirinde Hdleti,nin mutasavvrf bir gair oldufuna, bir tarikat ya da megrebe mensup olduluna dair her hangi bir bilgi de mevcut degildir. Kanaatimizce gair, hayat gartlannrn brktrran ve bunaltan baskrlarrndan bir nebze olsun kurtulmak igin ve bir can simidi gibi gorerek tasavvufT
bir eddyr benimseme fyi:.t].i9T9 sirmis' bazr giirleri ve saki-ndmesi olmak iizere bunda baEal1 da olmugtur. ozellikle Sdki-nAmesi'nde, duygulannr ifade edigteki samimiyet
bunun agrk delillerindendir. Klasik riirk edebiyatrnda tasavvufi anlamda yazlanbirgok
mtistakil sdki-nime veya bu isim altrnda olmasa bile, qaraba, igrete ddir sriyleyigleri, ildh? agk garabr anlamrnda, mecdzi olarak ele ahp igleyen manzumeler vardrr. zaien dofrudan dogruya garap veya genel anlamda, "igki" karqrhgr olarak kullanrlan "bade"
kelimesi, yizyilarcahem tasavvufi bir terim olarak muhtelif eserlerde yer almrg, hem de gergek anlamda garabr
kargrlayan bir kavram olmugtur23.
Hdleti'nin Sdki-ndmesi, eserle ilgili bilgi veren ttim kaynaklarrn
da ittifakla belirttikleri gibi tasavvufr bir saki-ndmedir. Eserde, bir sdki-namede
grirtilen btitiin 6zellikler tasavvufi duygu ve dtigtincelerin anlatrlmasrnda bir vdsrta olarak kullanrlmrgilr.
Eserin tasavvufi karakteri daha ilk beyitlerden itibaren kendisini
belli etmeye ve tasavvufi hava tiim yogunlufuyla hissedilmeye baglanrr.
$air, ilk olarak sakiye seslenir ve ondan vahdetin saf garabtnt isteyerek gtintil garkrlannrn itizlerini sadece "H0!
H0!,,srizi.inden ibaret krlmasrnr ister' Gerek vahdet, gerekse "H0! H0!" kelimeleri eserin tasavvufT bir yaprda
oldulunu ele veren ilk anahtar kelimeler olarak kargrmtza grkarken, gair de adeta,
okuyucusunun zihninde sdki kelimesinin yapabilecegi di'inyevi anlamdaki galnqrmlara daha
sriziin baqrnda engel olmak ve eserin' -bir sdki-name olmast hasebiyle oatra sonra, hem de gokga gegecek olan mey vb. kelimelerinin de- bir btitiin hdlinde uL bi, sistem igerisinde
nasrl anlagrlmasr gerektigi hususunda bizleri uyarmak ister gibidir.
$air' eserin daha bu ilk btiliimiinde sdki ve $arap gibi iki rinemli anahtar kelimenin gergevesini gizmiq ve difer btiltimlerinde bu gergevlvi ievit eden
vasrflar kullanmaya -bu vb. kelimelerin tasavvuf? anlamlanntn daha iyi anlagrlmasr
igin bilhassa tegbih ve istidrelere de bagvurarak yer yer gergek anlamlannr da galrrgtrracak bigimde kullanmakla
birlikte- devam etmigtir' Meseld sdki igin kullanrlan vasrflai (gefkatli, merhametli,
himmet sahibi, imdada yetigen' tath gtiliiglti, gabuk ytiriiyiiglti, tembelliji gideren, aqk hastasrrun nazl doktoru olmasr vb') bu kelimenin tasavvuf literattirtindeki kimi -zaman Ailah, kimi zaman
miirgid-i k6mil anlamlarrvla tirriiqmektedir. Bir diger ifadeyre, s'kinin boyunun
;;;"i;il;ffi;; de sa'na 23 R. Canlm,
a.g.e., s. 134.
G
= ::
AZML-ADe
uALeri'xiN s Ari-NAues
i
saltna oldulunun soylenmesi, onun gergek anlamrna uygun vasrflan ga[rrgtrrsa da dergahta miiridleri arastnda dolagan mtirqid-i kdmilin hAlini tasvire de mini degildir. Aynr durum qarap igin de s<jz konusudur. Tasavvuf literattiriinde garap, agk, muhabbet, qevk ve vecd anlamlanna gelir. $arap gibi aqk da insant kendinden gegirir, akhnr, mantrfrnr ve guOrunu kulanmastna engel olarak sahibini krnanmayr gerektirecek hAl ve hareketlerin igine dtiqi.irtir. HAleti, S0ki-ndmesi'nde garabtn bu anlamlanna uygun vasrflar zikrederek, onun akh, gonlii ve caru kdle ettifinden, akh yakrp kavurdufundan, gontil, din ve akrl iizerinde kan driktilmesine yol agabildilinden, insant feleklerin lutfundan mtistagni krldrgrndan, insanln vi.icudunda cogsa pargalanmadtk damar brrakmayacalrndan bahseder (Burada ilani agk ve muhabbetin giddetine dayanamtyarak (cezbeye kaprhp) Ayin esnAsrnda r0hunu teslim eden hdl sihiplerini (ki onlara agk gehitleri de denir) evliyi menkrbelerinin bildirdigini hatrrlamak gerekir). $arabrn, gergek igki gibi di.igtintintilmesine mtisdit olan bazr vasrflannr da -mesela, onsuz gam yrlanrnrn bagrnrn ezilemiyeceli, gam hastastnt iyilegtirmesi, gam pirini genglegtirmesi, gam sltmasrna iyi gelen bir mangal ve gifA ilact olmasr gibi- yine tasavvufun kendi sistemi iginde dtigtindti[iimtiz ve literattirdeki anlamtna oturttu[umuz zaman herhangi bir problemin olmadr$rm goririz. Zira gam kelimesinin tasavvufi anlamt, sevenin sevgilisi ugrunda seve seve katlandrfr zorluklar ve stktntrlardtr. Tasavvufta sevgili Allah oldufuna gdre, sdlik onun u[runda katlanmak zorunda bulundufu zorluk ve stktnhlardan garapla kurtulacaknr. Zira o, HAleti'nin de rsrarla vurguladrgr gibi vahdet igkisidir, ilani agk garabrdrr. O agk garabryla sarhog olan dtinya garabtnrn bulundugu kadehi elinin tersiyle iter, ona tenezzil dahi etmez, tistelik itani aEt garabrnr igenlerin ih u fig6nr Allahln Eefkat denizini cogturur.
Eserde yer alan pir-i mugAn, gAhit, mutrip, hardbflt vb. gibi diler unsurlarr da gair, tasavvufun kendine has dili ve sistemi iginde ele ahp iqlemigtir. Bu unsurlan tek tek ele almak yerine eserin tasavvuf? atmosferini vermesi bakrmrndan can ahcr bir iki cirnekle yetinmeyi uygun buluyoruz. $air, eserin sabahrn ozelliklerinin anlatrldrlr I 1. makalesinde, edebi sanatlann, bilhassa htisn-i tAlillerin ustaca kullanrlarak gi.inegin dofuguyla birlikte baglayan sabahtn tasvir edildifii beyitlerden sonra, sabah vaktinin her dh okunun hedefine ulagtrgr bir feyiz ve bereket zamanr oldulundan, gOntil ehli dqrklarrn sabah vaktinde goz yaqlannr kanlr rrmala dtlntiqttirdti[tinden, figanlarrnr yine bu vakitte yiikseltiklerinden, driflerin bu vakitte uykuyu terkettiklerinden, dunlarrn da bu vakitte kabul olundulundan bahseder ki bunlar, seher vaktinin ganimet sayrldrgr bu vakitlerde yaprlan dud ve ibddetlerin kabul edilme ihtimallerinin gok fazla oldugu dini-tasavvuf? olgusunu iizerine basarak vurgulamaktan ibarettir.
Sonug olarak HAlet?, mutasavvrf bir gair olmamasrna ragmen duygulanndaki sam?miyet ve bunu iislObuna yansltmadaki htineri ile tamdmen tasavvufi mdhiyetteki eserini, dili agrr olmastna rafmen, akrcr ve etkileyici krlmayr baqarmrgtrr.
77
II. BOLUM: SAxI.NAME'NIN TENKTTLI METNI
a. Sikl-nf,me'nin Ntshalan ve Tenkitli Metne Dehil Edilen Niishalann Tavsifleri Eserin begi yurt igindeki ktitiiph0nelerde, biri ise yurt drgrnda olmak iizere altr adetyazma ntishast tesbit edilmigtir. Ttim ntishalarda 1 tevhit, I hitime ve 15 makdle bulunmakta olup beyit sayrlarr da yaklagrk olarak aynrdrr.
l. A. Afif Efendi Ktp., 2AG7:
Sdki-nlme'yi de ihtivd eden bu divin ntishasr,201xll8 mm. dlgiilerinde, ortalama l9 sattrlt, 2 s{itunlu, ta'lik hath, mukavva ciltli, 6harh kAgrth bir ntisha olup mi.istensihi ve istinsah tarihi belli de[ildir.
Bagr: Gel ey sdki-i kilk olup riz-kam Tehi-saz-r lumm-r dev6t ol mtidam Sonu: Yetigdtir dem-i ,arifandan meded
Diltim krlma hem-sohbet-i div ii ded
Sdki-ndme, 89b-103b varaklan arasrnda olup beyit sayrsr 515'tir. A ntishasr ile yK ntishalarr arastnda dnemli oranda benzerlikler bulunmasr -genelde, baghklann, beyit tertibinin ve farklarrrun aynl olmasr gibi- bu iki ntishanln aynl kola mensup oldu[unu dtiqiindtirtmektedir. Buna ildveten, cahil bir mtistensihin elinden grktrfrnr diigi.indtifiimtiz A ni'ishastnda, YK ntishastna gtire fark gibi gdrtilen golu kelimelerin durumu ise ya vezin,yada anlam bakrmrndan metne uymayan ve btiytik oranda biriz kAtip hatalarrndan kaynaklanmak-tadrr.
2. C. Rieu, Add. 7925:
British Museum'da Tiirkge Yazmalar btiltimtinde bulunan bir mecmuanrn 195. sayfasrnda kayrth olan bu ntishayr gtirme imkdnrmrz olmamrg, hakkrndaki bilgiler ise ilgili katalogdan temin edilmigtir. Katalogda belirtildigine grire gairin bu niishada bulunan S6ki-n6me'sinin beyit sayrsr da 515'tir. (Bu mecmuada Hdleti'nin Sdki-ndmesi'nin yanl slra Nev'i-zdde At6yi (d. 1635), $eyhtilislam Yahy6 Efendi (6.1643-44), Riydzi (d.1644),Cem'i Mehmed (0. 1659) ve $eyhi Mehmed Efendi (ti. 1732)'nin de sdki-ndmeleri bulunmaktadrr)24.
3. tlniversite Ktp., Ty. 4097:
istanbul Universitesi Ktittiphanesi, 17 Agustos 1999 depremi sebebiyle zarar g6rdtilgnden onanm sebebiyle si.iresiz kapatrlmrq ve bu sebeple U niishasrnr gdrmemiz ve hakkrnda yeterli bilgi edinmemiz (25.7.2000 itibanyla) mtimkiin olmamrgtlr. Prof. Dr. Tunca Kortantamer ve Yrd. Dog. Dr. Rrdvan Cantm'tn bildirdiklerine grire U ntishasr bir mecmua olup gairin Sdki-nAmesi 54b-58a varaklan arasrndadrr ve beyit saylsl 520,dir2s.
24 Charles Rieu, Catalogue
of The Turkish Manuscripts in The British Museum,London 1888. s. I 95. 25 T. Kortantamer, a.g.m.,
s. 87; R. Canrm, a.g.e., s.61.
79
F-|.
:.:
tztvt-zAon
HALsrt'NiN
s Axi -NAws i
4. Tl. T.S.M. Ktp., Hazine 894:
SAki-ndme'yi de ihtivd eden bu divdn ntishast, 195x102 mm. rilgiilerinde, ortalama 25 sahrh, 2 stitunlu, nesta'lik hath, siyah deri ve iizeri yegil kumag kaph ciltli, dharh elvan kdfrth, stiz baglarr ve cetvelleri ktrmtzt bir ntisha olup ibrahim b. Ahmed eq-$ehriydr tarafindan h. 1079 tarihinde istanbul'da istinsah edilmiqtir.
. Bagr: Gel ey saki-i kilk olup tiz-kam Tehi-saz-r bumm-r devat ol mtidam Sonu' Yetiqdiir dem-i 'irifdndan meded
Diltim krlma hem-sohbet-i div ii ded
Sdki-ndme, 148b-158a varaklan arastnda olup beyit sayrsr 501'dir. Bu ntisha Hdleti divdnrna 6it ntishalar iginde hem en hacimli, hem de bilhassa gazelleri bakrmndan farkh tertipleri bir arada bulunduran gtivenilir ve dnemli bir niishadrr. Ntishada bulunan sdki-ndme metni beyit sayrsr bakrmrndan YK'dan l7 beyit az olmakla birlikte istinsah tarihi ve mtistensihinin bilinmesi, biriz katip hatalannln yok denecek kadar az olmasr da dikkate ahnarak tenkitli metne ddhil edilmiq ve beyit tertibinde bu ntishaya uyulmugtur.
5. T2. T.S.M. Ktp., Hazine 917:
Sdki-ndme'yi de ihtivd eden bu divdn ntishast, 295x150 mm. <ilgiilerinde, ortalama 29 safirh, 2 sUtunlu, ta'lik hath, siyah deri ciltli, dharh klfrth, sdz baglarr ve cetvelleri krrmrzr bir ntisha olup h. 1083 tarihinde istanbul'da istinsah edilmig olup mtistensihi belli delildir. Sdki-ndme'nin tamamr bu ntishada kenarda kayrthdrr.
Bagr: Gel ey sdki-i kilk olup tiz-kam Tehi-saz-r [umm-r devat ol mtidam Sonu: Yeti$dtir dem-i 'drifandan meded
Diliim lolrna hem-gohbet-i div ti ded
Sdki-ndme, 1b-l3b varaklan arastnda olup beyit sayrsr 500'dtir. Miistensihi belli olmayan ve istinsah tarihi h. 1083 olan bu ntishanrn beyit saylsl, tertibi, ve farklarrndaki benzerlik oranr, hatta yanhqlartntn dahi aynr olmast Tl ntishasrndan kopya edildi[i kanaatini dofurmugtur.
6. YK. Yapt Kredi Bankasr Sermest $iftgiler Ktp., nr. 706:
S6ki-ndme'yi de ihtivd eden bu Kiilliyit-t Hdleti niishasr, 226x143 mm. Olgtilerinde, ortala-ma 17 sattrlt, 2 siitunlu, ta'lik hath, zencirekli, girdzeli, krrmrzr meqin ciltli, dharh kigrth, s<iz baglan ktrmtzt bir ntisha olup istinsah tarihi, haztrlanmakta olan katalogunda belirtildigine gore 18. yiizyrhn baglan olarak tahmin edilmektedir ve mtistensihi belli delildir.
Bagr: Gel ey sal5i-i kilk olup tiz-kam Tehi-saz-r humm-r devat ol miiddm
