Tiirk Diinyasr Araqttrmalarr Sayr: 118 $ubat 1999
AZII/II-ZADE HALETI DIYANI' NDA
ATASOZTERI VE DEYiVTT,EN
Yrd. Dog. Dr. Bayram Ali KAYA
XVII. ytt'^zyrl, divdn edebiyatrnm zengin devirlerinden biri olmugtur. Bu ytizyrlda kasidede Nefi gazelde Nabi, Naili, Negdti, $eyhtilisldm Bahai olmak izere pek gok de$erli ve iistad gair yetigmigtir. Rtibdi tarzuun en verimli gairi sayrlan ve devrinde "Hayy6^m-r Rfim" diye anrlan Hdleti de bu dewin giihret bulmug gairlerindendir.
$airin dil ve usltbu mersiye ve kasidelerinde aSddh, miiseddes ve gazelleri bagta olmak iizere di[er qiirlerinde ise sade akrcrdr. Dilinin akrcrhlr bizde, gairin birgok mrsrasml gtintimtizde sOyltiyor intibdrnr uyandrr. Divdnu-rda bUyiik bir krsmr giiniimtizde aynen kullanrlan atasdzti ve deyimlerin fazLah$r dikkati gekecek miktardadr ve "bir igim su", "ytiz stirmek", "aizt suyu akmak" vb. deyimlerle saflanan ratrat stiyleyigler 6detd Nedim'i hatulatrr.
$airin sade ve giindelik stiyleyige uygun olarak soyledigi aga[rdaki beyitleri halk qirine de bir hayli yatkur olup bir tiirkiiden alrnmrg gibidir:
Didtm kim egk-i gegm ii ddg-r dilden var mrdur hazzlun, Didi ndz ile dilber eylerin ben sim ii zerden haz (G.35613) Bilmezsin n'eyleyeyin ydr bana y6r degil,
Diigmen ise uyumazbaht ise biddr degil (G. 46411) Dimig o ydr cihdnda anunla hagr olmam,
Revd deSil mi e$er a[lasam krydmete dek (C.446/l) Seniinle hagr olalum gel disem cefd eyler,
Aceb o ydr kryimetde mi vefh eyler (Mat. 77)
Daha ziydde gazellerinde gOrdti$timiiz bu sadeli$e ra$nen Hdleti Mtingedt'rnda devrinde de moda oldu$u izere son derece sanath bir tisl0p kullanmrg, bilhassa seci merakr miingedtrn iisl0bunu oldukga aSrr bir h6le sokmugtur. Bununla birliktg, dilin
17. Yiizyrlda artarak devam eden zenginlegme ve zariflegme stirecinde, 6lim bir gair olan Hdleti'nin de sahip oldugu zengin kelime kadrosu ve -atasdzii ile deyimlerde de
TURK DUNYASI ARA$TIRMALARI
gdrUlecefii i.izere- onlan kullanrg gekliyle kugtimsenemeyecek bir katkrsmm bulundufiunu sciylemek mtimkundtir.
1. ATASOZLERI:
Her dilde atasozleri ve deyimler vardr. Sosyoloji, psikoloji, felsefe, tarih, ahl6k, folklor... gibi birgok yonlerden inceleme konusu edilmeye de$er olan milli varhklar; deyiq giizelli$, anlattm gticti, kavram zenginli[i bakrmrndan son derece miihim dil yaprlarr olan atasdzleri, ait olduklan milletin asrrlan agan tecrtibelerine dayanan hiikiimleri genel kural, bilgece diigtince veya riltit' olarak dtisturlagtrran ve kahplagmrg gekilleri bulunan ozlti sozlerdir.t
Baglangrgta mahalli olan ve daha sonra zaman siizgecinden gegmek suretiyle en mtikemmel bir gekilde um0milegen atasrizlerinin her biri bir tecriibenin sonunda soylenmig olup almr zamandabir hayat felsefesini aksettirirler.2
Bilindigi izere atastizii, darb-r meselleri de igine alan umffmi bir adlandrrmadrr. Darb-r meseller geqitli qekilleriyle her geyden 6nce bir hiikiim tagrrlar. Bir vak'a veya olugumun gegmigte aynt yada bir benzerinin cereyan effifii griz Ontine konularak b<lyle bir duruma mdruz kalmrg yada mAruz kalma ihtimali olan kigiye genellikle nasihatte ve tavsiyede bulunurlar, bazen boyle bir insan 6deta teselli edilir.3
Atasiizlerinin Divin giirinde Kullanrmr:
Atasdzleri ve deyimlerin Ttirk giir tarihinde, Eok eski bir gegmigi vardrr. Mi.isltiman Tiirkler'in Karahanh'lar ga[rnda baglayan ve geligen yanh qiir iiriinlerinde, ozellikle Y0suf Has Hdcib'in meqhur Kutadgu Bilig'inde gtictinti ve gi.izelli$ini atasrizlerimizden alan mrsralar bir hayli fazladr.a
Fuzffli, Tiirkge Divdnt'nm mukaddimesinde Rtm yani Anadolu-Rumeli ve Tatar gairlerine hitdben: "$iirlerim, Osmanhlar'ln ve Tatarlar'rn tilkelerindeki sdzler, latifeler ve atasozleriyle bezenmemig ise beni m6zur gortin..." diyerek, kendisinin bu gUzel scizleri kullanamadr$rnr dUgiinerek hayrflanmaktat ve kullanan Osmanh ve Tatar gairlerine grpta etmektedir,6
$inisi de meghur eseri Dur0b-r Emsdl-i Osmdniyye'sinin bagrnda, Dur0b-r ems6l ki hikmeti.i'l-avdmdtr, lisdnmdan sddrr oldu$u milletin mdhiyet-i efkdrrna deldlet eder. Dur0b-emsdl-i Osmaniyye ise ctimleten mdniddrdr." diyerek hem atasrizlerinin
'
Otoer Asrm Aksoy, Atastizleri ve Deyimler Siizliifiii I,TDK, (uguncu baskr) Ankara 198 I , s. I 7 "
Osman F. Sertkaya, "Qukurova'da Derlenmig Mahalli Atascizteri ve Deyimler", i.U. Edebiyat Fak. Tiirk Dili ve Edebiyatr Dergisi, c.XVI, I Ekim 1968, s.l0l
-'
Tiirk Atastizleri ve Deyimleri, Haztrlayan'. Milli Kutiiphane Genel MudurlUgu, istanbut 1992, c.l, s. 6 4
Prof Dr. Abdiilkadir Karahan; "Trabzon Figdni'de Atasdzleri ve Deyimler", i.U. BOeUiyat Fak. Tiirk Dili ve Edebiyat Dergisi, c. XXI[, 1977-1979, s. t6S
"
Edith Gtilgin Ambors, Fuzuli'nin biraz hayrflanma da igeren bu sdztinden hareketle hazrrlandl[r "Cennete
Riigvetle Girilmez- Fuzuli'nin Eserlerinde Atasozleri" adh makalesinde, E Kemal Eyiipo$lu'nun "$iirde ve Halk Dilinde Atas0zleri ve deyimler" adh eserinde bulunan Fuzuli ile ilgili atascizlerinden hareketle ve Nuri Yiice'nin "Ttirk $ivelerindeki Atasozlerinde Uygunluk" adh makalesinden de kargllaqtlrarak Osmanh TtirkEesi ile Azei Turkgesi'nin kullanrlan atasozleri baktmtndan aralartnda Vo9}'lara varan bir uyumun mevcut olduf,una dikkat gekmiE ve bu hayrflanmanln ve nrdzur gcirulme istefinin Fuzuli bakrmrndan gereksizligini izaha gahgmlghr. (E.G. Ambros, &.g.D., Fuzuli Kitabr, istanbul BUyukgehir Bld. Kultur igleri Daire Bagkanhfr Yaynlarr, No: 37, istanbul 1996, s . 1 4 9 )
(-"
Fuzuli Divanr, Hazrrlayan. Abdtilbaki Golprnarh, (ikinci baskr) istanbul 1961, s. 5-6 1 5 0
B.A.KAYA/A ZMI-ZADE UAr,Bri NIVAT.ilNUA ATAS6ZLERi VE DEYiMLER
bir milletin kiilttiriindeki tinemine, bilhassa atasozlerimizn gizelligine, hem de eserinin orijinalliSine dikkat geker. 7
XV-XIX. ynryllar arasmda ya$aml$ klasik gairlerimiz arasmda birgoklair atas6zleri ve deyimlerden faydalanmtg, bunlan qiirlerini stislemek, fftirlerini gtiglendirmek, stiylemek istediklerini daha agrk ve net bir gekilde ifade etmek igin atas<izlerine ve deyimlere srkga bagvurmuglardrr. Bunlar arasmda, ilk pldnda gu isimleri saymak mtimktindtir: Ahmed Paqa, Nec6ti, Gtivahi (pend-name), Figdni, zati, Baki, Taghcah Yahya, Nev'i-zide Atdyi, Nefi, Nabi, S6bit, Nazim, Mtinif, Rdgtb Paga, $eyh Gdlib, Siinbiil-zdde Vehbi, Enderunlu Fdzrl ve Enderunlu Vdsrf.s
XV. asrrda bilhassa Necati Bey ve takipgilerinde grirtilen giirde hususiyetle atasozleri ve deyimlere yer venne temdytilti sonraki asrlarda da artan bir hrzla raSbet kazanmastna paralel olarak; irdd-r mesel sanatrmn kullanrmr da yaygurlagmrgtrr. Ttirkge'nin mecazlar dtinyasmt, kelimelerin ntianslarul, inceliklerini, ifade imkdnlarrnr gok iyi bilrnekte olan biiytik gairler, giirlerinde atastizleri ve deyimleri kullanrrken kelimelerin liigat ve deyim mdndlan ile ustaca oynamr$la.rdrr.e
Anrf-zdde H6leti'nin de, divdrunda yer alan atas<izleri ve deyimleri ustahkla kullandr[r, kelimelerin liigat ve mecaz mdndlan ile divdn edebiyatr estetiSi iginde teqbih, isti6re, cinas, tewiye, tendsiip, tecdhtil-i drif, leff ti neqr ve mecdzt mtirsel gibi gegitli sanatlara srkhkla yer verdi$i gdrtiliir.
Gerek HAleti divdnrnr ve gerekse sayrlan az olmakla birlikte, difer divdnlarda yer alan atas<izleri izerine yaprlan gahgmalardan ulagabildiklerimizi inceledifiimizde atas0zlerinin div6n giirinde genel olarak agagrdaki qekillerde kullanrldr[rnr gdrmekteyiz:
Divdnda yer alan bir atasozi.i bazen higbir defiigikli[e ulramadan aynen verilir. Bazen atasoztintin anlam olarak iktibas edildigi, ona telmih ve igaret edildi$i gortiltir. Baz beyitlerde "bu meseldiir, bu mesel meghurdur, me$hur meseldiir ki, meseldtir sciyleniir, meseldtir ki, ewelden, bu meghur bir meseldtir, mukarrerdiir, gergi dirler kim" gibi ifadelerle sOz konusu olan ifadenin atas6zti oldu[una veya en azmdan o devirde bulundu$una igaret edilir. Bazen vezne uydurmak igin atasoziintin bazr kelimelerinin yerlerinin degigtirildi[i, bazr kelimelerin grkartrlarak veya farkh kelimeler eklenerek az gok de$igiklige ugratrldrSr da olur. Bazen de atasoziini.in gekirdef,i olan kelime ile kurulmug deyimler de aynr beyitte toplanarak ifade zenginleqtirilir. Bir takrm sdzlerin ise atas6zti olup olmadr$rnr kestirmek, pek gok divdn iizerinde mukayeseli gahgmalar yaprlmadan, bu ifadelerin yaygrnlagrp atasozti htiviyeti kazanrp kazanmadrfir tespit edilmeden, en azrndan qimdilik mtimktin de$ildir. Zir6, bunlar veciz, hikmetli srizler olabilecegi gibi, gi.intimiizde unutulmug atasozleri de olabilir. Bundan tittirti bu tip drnekleri atas6zlerinin sonunda ayrrca verdik. Bu cilgiiler igerisinde Hdleti divdmnda gu atasrizleri tespit editmigtir:
Alan bir krldan ahr:
"Alan bir ktldan altr" atastizii herhangi bir de$igikliSe uSratrlmadan aynen verilmigtir. Divdn qiirinde sevgilinin beli krl kadar ince ve dar duqiiniildtiftinden krl kelimesiyle buna da igaret edilmektedir.'Divdn gairi, sevgilisinin belini kemer gibi saramadr$mdan kemeri d6ima krskanrr.-Aynca bu Ornekte g0rtildupti izere, divdn
'
$inasi; Durfib-r EmsAl-i Osmf,niyye, istanbul 1280, s. I R
"
Prof. Dr. Abdiilkadir Karahan; a.g.m., s. 166; Aydrn oy; "Atasozii", DiA, c. IV, istanbul 1991, s. 44 e
Prof.Dr. Cemal Kurnaz; Hayili Bey Divin'rnrn Tahlili, MEB, Ankara 1991, s.4l
TURK DUNYASI ARASTIRMALARI
giirinde bel yerine daha gok mtiterddifi olan "miyAn"ve "meydn"kelimeleri kullanrlr.ro
Miydnundan gontil kdm almak ister
Alan bir krldan alur pidigdhum (Kt. 56/3,4)tt (Aksoy'da yok.) Alemin dili tutulmaz:
incinirsun diseler gegmiin igtin s6hirdtir
Ctimle halkun dilini tutma[a kim kAdirdiir (Mat. 46) (Aksoy'da yok.)
Bu Ornekte "alemin dili fufulmaz"atasdzii vezrrc uydurulmu; ve anlam bakrmrndan verilmigtir. Bu sOz gtiniimtizde yaygm olarak "Halkrn-dlemin a[zr torba de[i I ki btizesin-btiziilstin" geklinde kullamlmaktadrr.
Altrr, (anahtar) her kapryr agar:
Mafik-i zer olmayanun hdli diper-gtn imiq
Bilmedtik miftdht genc-i himmetiin altun imig (Mat. 377) (Aksoy, s. l3l, ru.226) Altnrla, paraylabiitiin engeller ortadan kaldurlrr, btitiin giigliikler agrlr, bunlara sahip olmayanm hdli haraptr, anlamrnda ve "Altrn anahtar her kaplyr agar" peklinde yaygm olan bu atasOzti bu drnekte knmen ve anlam bakrmrndan verilmigtir.
Aynr atasOzii bazr kelime deSigiklikleri ile Bursah Emir-i Livd Feyzi'de ise gu gekildedir:
ASydr o periyi ider altun ile teshir
Alemde filori gibi yok mtihr-i Siileym6nr2 Altrnrn krymetini sarraf bilir:
Bilmez saf6-yr la'l-i lebtin defime kimseler
Kim la'l krymetin yine sarrdf biltir (G. 28614) (Aksoy, s.132, nr. 230)
Bir kimsenin, bir qeyin def,erini ancak bu konularda vukOfiyeti bulunanlar bilir anlammda olan bu atasdztintin "Adam adam kadri bilir, sarraf altrn krymeti"qekli de bulunmaktadrr. Bu 0rnekte -hem vezin, hem de maanun gere$i- altur kelimesi yerine la" kelimesi getirilmigtir ve "altrnm krymetini sarraf bilir" atasOztintin bir benzeri olugturulmugtur. Divdn qiirinde sevgilinin duda[r hem rengi, hem de deSerli olmasr sebebiyle la'le yani yakuta benzetilir, dolayrsryla da la'r kelimesi sevgilinin dudaf,rnrn maan0nu olarak kullanrlrr. $air; sevgilisine hitdben atasoztinti de vesile ktlarak "Senin duda$rmn la'linin (la'le benzer duda$rmn) saftsmr rakib gibi srradan kimseler bilmez, ondan arlamazlar, Nasrl ki altrnrn krymetini ancak sarraf bilirse senin dudaSmrn krymetini ve zevkini de sadece ben bilirim"diyor.
to
DoQ. Dr. Iskender Pala; Ansiklopedik DivAn $iiri S0zlufil, (uguncu baskr) Ankara 1995, s. 82 tt
Halrti divdnrndatespitetti$imiz atasoziive deyimlerin gegtifi giirlerin krsaltmalarr Ksd.: Kaside, g.: Gazel, Mes.: Mesnevi, Kt.: Krt'a, Tar.: Tarih, Mat.: Matla, Miis.: Miiseddes, Mrs.: Mersiye Eeklinde yapllmtg, ktsaltmalardan sonra yer alan giir / beyit-mrsra numaralan haarlamrg oldugumuz tenkidli metin esas ahnarak verilmigtir (Bkz. Bayram Ali Kaya; Azmi-zide Hileti'nin Hayefi, Edebi Kipilifi, Eserleri ve Divf,n'lntn Tenkidli Metni -Basrlmamrg Doktora Tezi-, Trakya Unv. Sosyal Bilimler Enst. Edime 1996). Verilen atas0zlerinin tespit edilen diSer gekillerinde ise ilgili gahgmalarda verilen nlrmaralar esas ahnmrE, aynca atasozUnun O. A. Aksoy'daki durumuda betirtilmiqtir.
12
E. Kemol Eyubof,lu; $iirde ve Halk Dilinde Atas6zleri ve Deyimter, c. I, istanbul 1973, s. I l0
B.A.KAYA/A Z]|J/iI.ZADE TT,T,NTi OIVATTTINM ATASOZLERi VE DEYiMLER
Bu atastiztintin anlaml aynl fakat kelimeleri farkh bir di$er gekli Figdni'de gu gekildedir:
Lti'lii-yi nazmuna n'ola ta'n eylese avdm
Bilmez Figdni cevheri illa ki cevheri (G. LXXXDV5)l3 Arslandan dofan arslan olur:
Olsalar "ilm iginde"a;ml ne var
$ir olur gir-begge 6hir-i kdr (Mes. 5l4l) (Aksoy'da yok)
Tiirkge'deki bazr atas6zleri baqka dillerde de aynen mevcuttur. Miiqterek kullanrlan bu sOzlerden hangisinin asrl oldugunun tespiti gok zordur. Hdleti divdnrnda gegen "Arslandan do$an arslan olur" atasoziin[ -ki bugiin yaygrn olan gekli "Arslan yavrusu arslan olur" dur -$eyh Sedi-i $irdzi'nin Gtilistdn'rnda "Gtirg-zdde dkrbet gtirg geved: Kurt yavrusu en sonunda kurt olur"geklinde gtirmekleyiz.
Atasdzlerinin farkh dillerde benzer ve farkh gekillerinin olmasmm yanr sra aynl dilin gegitli lehge ve a$rzlarrnda da farkh gekilleri ile kargrlagrlabilmektedir. Meseld Veled izbudak tarafindan negredilen "Atalar S6zti" isimli eserde aynr atasozii "Kurd eniigi yine kurd olur"l4, Dede Korkut Kitabr'nda "Aslan eniigi yine aslandur"ls, Altay Ttirkleri'nin atas6zlerinde "Borinin balazr da btirti bolor"l6, Timoteo Agnellini tarafindan hazrlanan broEtirde "Kurd oSh kurd kalur egergi adamlarla bi.iyi.ise"l7 ve Dadao$lu'na ait bir Avgar bozla[rnda "Kurdun yawusu da kurd olur"geklindedir. Bunlara ilaveten Osman Sertkaya'nm hazrlamrg olduSu Qukurova'dan derlenmig mahalli atas0zleri ve deyimler arasmda yukanda farkh gekilleri verilmig olan atas0ziiniin "Ayr yavrusu ayl olur" gekli de mevcuttur.ls
Ateq olmayan yerden duman glkmaz: Gelse hatt ruhsdnna ydrUn ta'acctib eylemem
Ateg olan yerde elbette olur zird duhdn (G.642t4) (Aksoy, s. 145, nr.329)
Bir olayrn gergekten meydana gelip gehnediSini anlamak igin, gizli kalmayan belirtisine bakmak gerekir. Bu Ornekte "Ateg olmayan yerden duman grkmat'atasozti anlammt korumakla birlikte kelime diziminde vezin sebebiyle farkhhklar meydana
gelmigtir. \
Genglerin, kOrpe sevgilinin yiiztinde, bilhassa yana$r civarurda yeni yeni grlcna[a baglayan, umtmiyetle sarl renkli ayva tiiylerine aynr zamanda hat adr verilir. Divdn qiirinde yanak, dudak, ben, sag ve gene gibi yilz unsurlan ile bir arada gortilen hat, birlikte kullanrldr$ unsura gOre anlam kazanr. Mesela kelimenin yazr anlamrna gelmesi dolayrsryla yazrya benzetilen tiiyler, yanak sayfasr fizerine yazrlmrg olarak ele almr. Hatt'm sebz, sebze-zdr, gemen vb. unsurlarr igine almast, yegillik
13
Prof. Dr. Abdiilkadir Karahan; a.g.m., s. 170 tu
Orrnon F. Sertkaya; a.g.m., s. l0l 15
Prof. Dr. Muharrem Ergin; Tiirk Kiiltiiriiniin Aragtlrma Enstitiisii Dede Korkut Kitablo Ankara 1 9 6 4 , s . 9 5
tu
ibruhi* Dilek; "Altay Tiirklerinin Atastizleri", Tiirk Diinyasr Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK, sayr l, Bahar 1996, s. I 17
tt
Vluditi, Drimba; "XVII. Yiizyrlda Yayrnlanmrq Bir T0rk Atasozteri ve vecizeleri Derlemesi", Tiirk Dili Aragtrrmalarr Yrlhfr 1985, Ankara 1989, s. l5
tt
Or*on F. Sertkaya; a.g.m., s. 102
TURK DUNYASI ARA$TIRMALARI
durumunu ortaya koyar. Hazdn ve har (diken) olmasr durumunda ise menfr yonleri 6n pl6na grkar ve sevgili de hat.belirmesi ondaki guzelli[in sonbahara ddn{igmesini temsil eder. Yine yanafim su anlamma gelmesiyle hat, Firavun'un suda bopulan askerlerine, yukandaki orneklerde de gegti[i iizere ateg anlamtra gelmesiyle de dumana benzetilir.rn gair sevgilinin yana$urr bir ateg pargasrna, ayva ttiylerini de ategler iginde yanan, ateg pargast hiline gelen yanaktan grkan dumanlara benzetir ve boylece sadece tegbih yapmakla kalmaz tendstib, hiisn-i tdlil ve mtigeweg leff ii neqr sanatlannr da kullanarak okuyucu tizerindeki etkiyi artrr.
Bu atas6ztintin vezin endigesiyle sdz dizimi farkh bir gekline Figdni'de de rastiamaktayz:
G0rtip hattul haddinde Figdni Ah u vAh itme
Ki yanmaz dehr ocafirnda muhakkak bi-duhdn dteq (G. XXXVXXXIi)2o Baykugun avr (krsmeti) aya[rna gelir:
Aceb mi hdnesine varsa dilber dtigmen-i gtmun
Ayafirna geltir dirler gikdri her zamdn btmun (G.42611) (Aksoy, s. 163, nr. 460) inanrga gore baykuq biittin geceyi uykusuz gegirir, ibadet eder sabaha do$ru dntine gelen sergeyi yer ve hdline giikredermig. Ancak zamanla bu gtizel inanrg kaybolmug olmah ki trpkr yarasalar gibi hayatlarr geceyle ozdeg olan bu hayvancrklann aslmda pek de sevimsiz olmayan gehreleri tirkiitticii bulunur ve grirtilmeleri ugursuzluk aldmeti olarak de[erlendirilir.
Ashnda herhangi bir igte birbirinden iisttin olmaya gahganlardan her biri demek olan rakip, divdn qiirinde 6grk ve mdguk ikilisi arasmda 6grk ile yarrgan, onunla cedellegen, ve sevgiliye ulagmada onu engelleyen, ona perde olan, en az sevgili kadar ona eziyet eden kigidir.2r Bu sebepten ottkti 6qrk tarafindan hig sevilmez ve her firsatta hak6ret-6miz srfatlarla anrlr. Yukarrdaki 0rnekte gair sevgilisini bir ava, u$ursuz dUgmana, baykuga benzetti$ rakibini de o avr, tistelik herhangi bir zahmet gekmeden yakalayacak olan avcrya benzetiyor. Oysa kendisi sevgili ufirunda ne gileler gekmig, ne cefhlara katlanmrg yine de degil elde etmek yaruna bile yaklagamamrgtrr.
Birlikten kuwet dofar:
Olmege dil cdn virUr ydr ise hdzrr katline
ittiAt olunca her miiqkil hemdn Asdn olur (G.253/6) (Aksoy, s. 171 nr. 518) "Yalnrz tag duvar olmat', "AEag yapraSryla gtirler", "Bir elin nesi var iki elin sesi var" atas6zleri ile aynr anlamda olan ve onlarr ga$rrgtrran bu atas6ztinde can vermek delimine de yer verilmigtir. Bu drnekte de gegti[i izere atasOzleri ile deyimlerin bir arada kullanrldrklarr da olur.
Boynuz kulag geger:
Igk eyledi girydn u firAk itdi yagum h0n
Sonra gelen tistddun olur sana'atr efz0n (mat.226) (Aksoy, s. 179, nr. 576)
tn
Doo. Dr. iskender Pala, a.g.e., s.238-2i9 20
P.of. Dr. Abdiilkadir Karahan; a.g.m, s. 168 't
Doo. Dr. iskender Pala. a.g.e., s. 408
B.A.KAYA/AZMt.ZADE TTAT.BTI oivANTNoA ATASozLERi vE DEYiMLER
$air bu tirnekte agk aplattr, ldkin onun akabinden gelen.ayrrhk sadece aSlatmakla kalmadr iistelik kan aSlattr diyor ve hem bagvurdu$u mtibdla[a sanatr ve hem de kullandr[r kan a[latmak deyimi ile daha etkili bir anlatrma kavugmug oluyor.
Can bostanda bitmez:
Agk ehliniin ktikin keserin dkrbet dime
Cdn b0stdnda bitmez eyd serv-i ser- firdz (G. 29614) (Aksoy, s. 183, nr. 602) Gerek anlam ve gerekse qekil bakmmdan hig bir defiigikli$e upratrlmadan verilen bu atasoztinde de ayrrca k<iki.inii kesmek deyirni de kullanrlmrgtr.
Qrkmayan candan iimit kesilmez: Qrkmaduk cdnda giinki vardur i.imld
Umarum kim bulam hay6t-r cedid (Mes. 2t35) (Aksoy, s. 188, nr.636) Qok olan geyin krymeti az olur:
Kadri yok k0yunda hiE kdl6'yr cdn-r dqrkun
Krymeti erzdn olur gok gelse zird bir metd ' (G.36112) (Aksoy'da yok.)
Divdn giirinde agk'tn temel Ozelliklerinden biri de sevilenin, sevgilinin bir tane, sevenlerin, dgrklann ise ytizlerce olmasrdrr. Dolayrsryla bu kadar gok dqrfirn, gok olan pek gok gey gibi sevgilinin yanrnda herhangi bir degeri yoktur. Bu atasOzii ile almr anlamda olmakla birlikte birbirine zrt kelimelerle oluqturulmuq gekli olan "Azrn deferi gok olur" atasrizti Fuz0li'de qu qekilde grkmaktadrr:
Sabrum alur felek bana ytiz bin belAvirtir
Az olsa bir meta 'ana il gok bahA virtir (G. lAgn)2z El elden tisttindiir (Dest ber bfflA-yr dest):
Karguna el ba$lasa h0bdn n'ola ey q0h-r mest
Miilk-i hiisniin gdhrsrn sen dest ber bdl6-yr dest (Mat. 187) (Aksoy, s.219, nr. 858) Gtizellik mtilktintin gdhr elbette o mtilkiin ciirnle giizellerinden daha gtizel ve tisttindi.ir. Bundan dolayr o gtizellerin, qdhlarrnrn karqrsmda bir bende gibi el ba$lamalan, emre dmdde beklemeleri tabiidir. Bu husus giirde "dest ber bdl6-yr dest" geklinde Farsga ile ve el baglamak deyimi ile birlikte verilmiqtir.
Aynr atas<)zti Taflrcah Yahy6'da qu gekildedir: Zir-i destinde olursa ta'n ml giilgende gendr
Ey sehi-kamet mestildiir dest ber bdlA-yr dest (G. 300132-2)
"El elden iistiindtir" atasrizii, bu rirnekte de Farsga'daki qekliyle kullanrlmrqtr. Bu atasozti Farsga'da "dest ber bdld-yr dest bisyAr est" geklinde de g<irtiltir. Bu beyitte sevgilinin eli, grnar yapra$r ile mukayese edilerek daha ytiksekte gristerilmigtir.23
Aynr atasoniHaydli bey divfinrnda gu gekilde karqrmza grkmaktadrr: Serv-i kaddUndiir gen6n eyleyen giilgende pest
Bu mesel meqhurdur kim dest ber b616-yr dest (G. ll2l2-l)
22
E. K"rnulEyubollu; a.g.e., s. 32 23
Prof. Dr. Cemal Kumaz; a.g.m., s. 197
TURK DiINYASI ARA$TIRMALARI
Sevgilinin serviye benzeyen boyu yanrnda grnann daha krsa kalmasr hususu "dest ber bdld-yt desf'at'asOzti ile ifade edilmiqtir.2a
Aynr atasOzti Atalar Sdzii'nde ise gu gekilde kayrthdrr: Penge-i gir olsa pengen ihir eylerler gikest
Bu mesel meghurdur kim dest ber bd16-yr dest 2s
Bazt cirneklerde de kargrlagrldrgr iizere bu sOziin de Ttirkge'den mi Farsga'ya yoksa Farsga'dan mr Tiirkge'ye terciime edildi[i kesin olarak belli depildir.
Fele[in igi hep tersinedir:
N'ola mir'dt-r ruhrn diiqmene arz eylese ydi
Rflzigdrun i9i hep aksinediir Hdletiy6 (G.31/7) (Aksoy'da yok)
"Fele[in her igi tersinedir" gekli de olan bu atas6ziiniin anlam bakrmrndan aynr fakat kelime dizimi bakrmrndan farkh bir diSer gekli de g6yledir:
' /
K6r-r ilem aks-i me'mi.il tizredir ey Hdleti
Anda her dbisten-i iimmid gdm-z6yendediir (G.19917) Giiniilden gtiniile (kalpten kalbe) yol vardrr:
Dilden dile yol vardr didi bigtiphe ezelden
Ebnf;-yr zamdngekdi bu dem arayadivdr (G.155/2) (Aksoy, s.243, nr. 1015.) Gtizeitit< kimseye kalmaz:
Dinle gffq-r cdn ile geld0kde dgrkdan peydm
Kimseye kalmaz gtizellik benden al cdnd haber (G.13912) (Aksoy'da yok.) Hayrrh ige istihire gerekmez:
Qti bildtin derdtimi krl ana gdre
Ne hdcet kdr-r hayra istihdre (Mess. 9/88) (Aksoy'da yok.)
Hakkrnda bir igin, bir qeyin hayrrh olup olmadrgrna ddir m6nevi bir igarete ndil olmak isteyen kimsenin, yatacagr zaman iki rekdt istihdre narnazr krhp bitiminde istihire dudstnr okuyup krbleye yOnelerek uyumaslna istihdre denir. Riiydda beyazve yegil gtirtilmesi hayra, krmrz veya siyah gtirtilmesi ise gerre igaret eder. Megr0 ve faydah bir qey hakkrnda yaprlacak istihdre, bizzat o $ey hakkrnda de[il, onun zamanr ve istenilen vakitte yaprhp yaprlmamasr hupusundadr.26 Zir6, zaten hayrrh oldu$u bilinen bir ig igin istihdre gerekmez. Yukarrdaki drnekte qair bize bu gelene[i hatrrlatryor.
Her kigiye kendi canr tath gelir: Agr[a gelse revddur leb-i cdndnrleziz
Qtin olur her kigiye kendUsiniin cdrr,leziz (G. 133/l)
Leb (dudak), divdn giirinde tizerinde en fazla durulan gtizellik unsurlanndandrr. Carun son grkrg noktasr dudak oldugundan canla da yakrndan ilgilidir. Bu nokta da
24
Prof . Dr. Cemal Kumaz; a.g.e., s. 44 25
At"t". Siizii, Hazirlayan: Veled izbudak, TDK, istanbul 1936, s. 34 lo
6*", Nas0hi Bilmen; Bityiik islAm itminAli, istanbul ts., s. 208
B.A.KAYA/Azrvfr.zAnn rrAr,nri nivAr..ilNDA ATAS6ZLERi vE DEYiMLER
dudaktan dOktilen can ba$laytct sOzler de Onem kazanr. Agr[rn cam ddeta sevgilinin iki dudag arasrrdadrr. Dudak bu ydniiyle hem can alr, hem de 6b-r hqydt ve gegme-i cAn olup can verir. $air bir tegbih miinasebetiyle sevgilinin dudagr ile kendi canrnr Ozdeqlegmiqtir. Her kigiye kendi canrnrn iath gelmesi bundandr, gagrlmamahdr.
"Kuzguna yavrusu Anka g6riintir" gekli de olan bu atasoztintin Vlademir Drimba'run adl gegen makalesinde "Her kigiye kendi ddeti hog gcirtinur"2T ve O.A. Aksoy'da "Herkes kendi akhnr begenir"28 gibi kelimeleri farkh fakat anlamca yakrn gekilleri de kayrthdrr.
insanrn krymetini insan olan bilir (Adam krymetini adam olan bitir): Kana mtistalrak gdrtir goz merdiimin bakmaz has0d
Bilmez imig kadrini insanun insdn olmayan (G.64714) (Aksoy, s.27, nr. 1230) Bu atascizti lafzen farkh olmakla birlikte anlam bakrmrndan yukanda gegen "Altrnm krymetini sanaf bilir" atasOzii ile aynrdrr.
insanrn gdziinii sonunda bir avug toprak doldurur: Si.irme-i geqm-i 'alil eyleyeyem hdk-i rehtin
Qtinki en son g<iztimiiz topra$rla tolsa'gerek (G. 42413) (Aksoy'da yok.)
Divdn girininde kuhl ve tttiyd olarak da anrlan stirme, goze hem giizellik, hem de g0rtiS kuweti vermesi, aslmm bir cevher olmasr ve Isfahdn'dan getirilmesi vb. y<inlerden ele almr. Agrk igin sevgilinin eginin, yolunun hatta atrnrn ya dakopeginin aya$rntn topraSr da siirmedir ve onun hasta gdztine gifa veren bir il6g durumundadr. $air, "Senin yolunun topra$rnr bu hasta gOztime stirme olarak siireyim, zird sonunda 6lece$iz ve g6ztimtiz toprak ile dolacak" diyerek sevgilisinin kendisinden bunu esirgememesini, hayatrn bunlara deSmeyece[ini, sonunda riltim oldu$unu imflya gahgarak hem sevgilisini insafa davet ediyor, hem de bdyle giderse sevgiliye bu diinyada kavugamayarak, onun u$runda bdyle yaglar akrtarak ciliip gidece$ini, bu esirgedi$i $eye o zaman nasrl olsa kavugaca$rnr ifade ediyor.
iyili$ yap denize at:
Qegm-i girydna gel ey nahl-i dil-dr6 siye sal
Bu meseldtir iyili$i sen eyle de derydya sal (G. 47411) (Aksoy, s.277, nr. 1281) Dilimizde "iyilik yap" (et)denize at, bahk bilmezse Hdhk bilir" geklinde yatayan. bu atascizti, yrkandaki beyit de krsmi iktibasla ele almmrg ve su kelimesinin teddyi ettirdi$i yaglar akttan g<iz-ki deniz ile arasmda mtinAsebet vardrr- ve gOniil alan fidan, sdye salmak vb. gibi aralannda tendstip bulunan kelime ve hayallere yer verilmigtir. Taghcah Yahyd Bey divdrundan ahnmrg olan agagrdaki beyitlerde ise ilgili atasOziinun sadece derydya yerine suya sal geklinde bir de[iqikliSe u[ramrg oldugu gor0lmektedir:
Ayalun topralrna su gibi akdr gonli.im
Ele al murg-r dili eylti$ eyle suya sal (K. 80/31)
"
vlodi.i. Drimba; a.g.m., s. l9 28
O.A.Ak.oy; a.g.e., s. 259
TURK DI]NYASI A
. Keremi.inden griztimi.in yagmr g<ir hAliimi sor
Ey s0zi 6b-r haydt eylflgi eyle suya sal (G. 299130-4)2e
Kanr kan ile yrkamazlar (kanr kanla yumazlar, kanr su ile yurlar): Asit6nunda iderken eqk-i h0nintim revdn
Qekme tiE-i cevrini kanr yumazlar kan ile (G.i2615) (Aksoy, s.282, nr. 1311) Divdn qiirinde 6gt$rn goz yagr sevgilinin hasretiyle hep kanh akar, gdz ddeta bir kan gana$t, bir kan gegmesidir. $air, ben bdyle bir haldeyken sen bir de cevr ii cefA ktltcmt gekerek kantmt akttma, zaten kanlar igindeyim. Bdyle yapmakla benim akan karumr durduramaz, egi$ini temizleyemezsin" diyor ve ekliyor: "Kanr kan ile yrkamazlar."
Bu atascizti Timoteo Angnellini'nin brogiirUnde "Kant kan ile yumazlar, karu su ile yuyalar" geklinde kayrthdrr.3o Aynt atasozti Haydli Bey divdnrnda ise vezin sebebiyle kelimelerinin yerleri defiigtirilerek qu gekilde kullanrlmrgtrr:
Eger kim bffy-r hulkrndan dem ursa ndfe incinme
Bu sciz meghfirdur derler yumazlar kan ile kanr (K. 64122-16)
Ndfe, dhtnun gdbeSine kan oturmasryla elde edilen gizel kokulu misktir. B0y, kelimesi kokudan baqka iimit, umma, sevgi, tamah, huy, tabiat, pdy, nasip vb. mdndlanna da gelir. "Dem vurmdk", bir geyden s6z agmak demektir. "Dem" kelimesi, aynr zamanda kan mdndsrna geldi[inden "kanl kan ile yumazlar" atascizti ile ilgilidir. Ndfe, dhungl gtibe[ine oturan kandan meydana geldigi igin atasdztindeki kan ile kastedilen odur.3l
Atas6ztintin'Nev'i divdnrnda da higbir degigiklife ugratrlmadan kullanrldrgrnr gcirtiyoruz:
Ger sugum la' ltin emiip kan itdti[Umse sdkiyA
Kanlar aglatma beni kanr yumazlar kan ile (G.4041q32 Kaza geliyorum demez:
K0y-r ydre varmazrn dirse ad0-yr bed-lik6
itimad itme gelince varurum dimez kazA (G. 27/l) (Aksoy, s. 288, nr. 1361) Kaza beklenmedik zamanda, anszln olur. Zaten bilinse tedbir almr. Bu diigi.irrceleri ifade eden beyitte ilgili atasriz0 anlam olarak aynr fakat farkh kelimelerle verilmigtir. Ayrrca yine kdtii ytizlti dtigman olarak da adlandrrrlan rakibe bir satagmada bulunulmug, kendisine atfedilen pek gok kritti srfata ilAve olarak burada bir de "anslzln gelen kaza" ifadesi kullanrlmrqtrr.
Krhg yarasr geger dil yarasr gegmez: Gafil olma H6leti zahm-r zebdn-r dtigmeniin
Hanger-i hicrdn gibi hergiz onulmaz yarasr (G.72315) (Aksoy., s. 167, nr. 490)
29 30 3 l
Prof. Dr. Cemal Kurnaz; a.g.m., s.4 Vladimir Diimba; a.g.m., s. l7 Prof. Dr. Cemal Kurnaz; a.g.e., s. 47 "Yrd.
Dog. Dr. Nejat Seferoplu, Nev'i Divfin,tnrn Tahlili, Ankara 1990, s. t2
B.A.KAYA/A ZTVTI.Z AON NAr,Nri NiVAT{WOA ATAS O ZLE Ri VE D EYi M LE R
Beyitte, dtigmanrn dilinin yarasl aynhk hangerinin yarasr gibidir asla iyilegmez denerek, "Krhg yarasl geger, dil yarasr gegmez", "Brgak yarasl geger (onulur), dil yarasr gegmez (onulmaz)" ve "El yarasl geger, dil yarasr gegmez" gekilleri de olan atas<izti hatrrlatrhyorsa da bilindigi izere dtigmandan ziyade dostlarrn dil yaralan daha bir onulmazdrr.
Kigi etti[ini bulur (Kigi ektifini biger, eden bulur): Ba$rumun baglarrnr arasa dil-ddr ne var
Bilur ol kim kigi itdiiklerini bulsa gerek (G.42412) (Aksoy, s.298, nr. 1438) Korkunun ecele faydasr yoktur:
Ne denlti thtirdz eylersen it dtizd-i ecel Ahir
Alur cdn nakdini ten kisesin elbette bog eyler (G.23514) (Aksoy, s. 301, nr.1459) MaI ve mevki ile mutluluk olmaz:
Mdl ile c6h ile mesr0r olunmaz HdletiyA
Dil-i 'uqg6kr gam-r ydr ferAh-ndk eyler (G.29115) (Aksoy'da yok.) Mazlfimun kanl yerde kalmaz:
Eger gamdan dli.irsem gtin qafak ey Hdleti hfinum
Tutar ddmdn-r garhr yerdekalmaz h0nr mazl0mun (G. 42615) (Aksoy, s. 317, nr.
rs79)
"Mazl0mun
6hr indirir gdht", "Kimsenin 6hr kimsedekalmaz" ve "Mazlfimun 6hr yerde kalmaz" geklinde olan atas<izii, bu ornekte 6hr kelimesinin yerine h0nr kelimesi getirilerek kullanrlmrgtrr. Bu de[igiklifie yol agan husus bir vezin endigesi deSil, kantn krzrlhfir ile gafa[rn krzrlhir arasmda kurulan benzerlik sebebiyledir. Aynca gafa$rn olugmasr, htisn-i ta'il yaprlarak mazl0mun kanmm garhrn ete[ini tutarak gdkytiztine yiikselmesi ve go[i.i kaplamasr geklinde agrklanmrgtrr. Bu atasdzi.intin mdnd itibanyla aynr ancak lafzen farkh bir di$er gekli de agagrdaki qu beyitte kargrmrza grlanaktadrr:
Hei kanda d6kse kanulir ddmen-fegdn olur
Bilmez mi yerde kalmadugrn h0n-r bi-giinih (G. i0314-Z)
Taglrcah Yahyd divdnrnda ise bu atasdztnti bu kez dahayaygrn gekliyle gdri.irtiz: Yerde kalmaz giin gibi mazlfimun 6hr sarsarr
Zillimnn eyvdn-r Keyvdn'm yrkar virAn ider (G. 362/127-133 Olmayacak duaya 6min denmez:
Meyve-i vashna y6rtin tama'-r him itme
Ey goniil olmayacak nesneye ikddm itme (Mat. 285) (Aksoy'da yok.) Siiziinii pigirmeden sdyleme:
Dili kasd itse kebAb "ylemeg" mest g6ziin
Kimseye agma bu rdzr bigiiriip sdyle srizin (Mat. 385) (Aksoy, s. 350, nr. 1819)
33
Prof. Dr. Cemal Kumaz; a.g.m., s. -5
t l
TURK DI.'NYASI ARASTIRMALARI
Bu atastiziinii bil, pigir; a$zrm der, devqir" gekli de bulunmaktadrr. Yiigriik at menzilini bulur:
Oldr riighinr ctimleden zdhir
Yiigrtik at menzilin bulur 6hir (Mes. 3130) (Aksoy'da yok.)
Hileti divdnrnda tespit edebildilimiz atasdzleri bunlardan ibarettir. Ancak atasdzii olup olmadrklan daha tefemrath bir aragtrrma ile ortala grkarrlabilecek olan birtakrm gltzel sOzler vardr ki bunlar veciz ya da meghur sOzler ile gaire ait hikemi sOzler gergevesinde degerlendirilebilir:
Agrklarrn yiizine bakmazsa ta'n mr dilber / "Adet budur ezelden hod-bin olur giizeller" (Mat.85)
Kolam-r serd sez6-vdr-r la'l-i ydr olmaz / "$u la'le kim bozr var gokluk itibdr olmaz" (Mat. 114)
CAn nakdini vir sinesin agsun dirisen yAr / "Dirler der-i firdevsi agan ehl-i sehAdur" (G. 1s1/3)
Hdliine eyler nazar her dem bu cdn-r nd-tiivan / "G6zleri ddim olur m0r-r haristn dAnede" (G.649t3)
Var iken Nemr0d-r bed-kigiln bu denlti / "Peqgeye magl0b iden Allah'dur Allah'umuz
haqmeti ({t. 39)
ruto.r*o.,.
Cdm-r mey almayah desttime gam-gin oldum | '-{kiy'meti-bilinmez imig elde iken" (G. s67t3)
Bekd yok gergi kim bin yrl da olsa zinde- / "Aceb miigkildtir ammd merg hengdm-r
gAnide civAnide" (Mrs. 2/V-10)
Stirme-i geqm-i alil eyleyeyiim hAk-i rehiin / "Qiinki en son gdziimiiz topra[rla tolsa gerek" (G.37st3)
Koyar bir an iginde nige gekle hdl-i insdnt / "Hakikat 6zge s0ret-bdzimig bu dlem-i fAni" (Mrs. 2/V-1)
"Bakar dA'im ekAbir rtigvet altunrna dikkatle" / Yi.iztine bakmala el mi de[er erbdb-r irffinm (Kt.42/1,2)
Baqdaki tAcr i'tibAr itmez / Fark iden hiidhiid il Siileymdn'r (Kt. 12313-4) Ulemd tdcr giymekle kigi / Mansrb-r ilme olmaz erzdni (Kl l23ll,2) "Geltir her yiiz baqrnda
dini bir tecdid ider / Veli b6yle miiceddid binde bir ancak diiqer
ddem" hakkA (Tar.2-4)
Ebr-i isydn goklu[undan dsumdna grkmryor / "Kendtimiizdendir eger makbfile gegmezse dud" (G.1/7)
Gam askeri heldk ktlur.virmeyi.ip emdn / "Kafrr de olmasun gtizeliim yArdan ciidA" (G. 18/4)
Hdleti pA-mdl-i gamdur ummanuz andan hiiner / "Nesne hdsrl eylemezhergiz ayaklanmrg tiirdb" (G.74/7)
Agrk-r bi-dil ne dir kim ana eylesiin itdb' | "Zerre-i ndgize hig hanger geker mi afiteb" (G.77t1)
"Kanaat eyle hAltine demddem bakma bdldya" / Eger kim dUgmesi.in dirsen baqundan efser-i devlet (G.96/2)
Olmaz bana hig di!-r der0num gibi altun / "Bi-n0m gerek sikke-i q6hdn-r mahabbet" (G.97/2)
Yursan iki dlemden eltin evvel ii dhir / Elbette geliir ayafuna hAn-r mahabbet ( G . 9 7 / 3 )
"Olmaz edA gehid-i gamun
hakk-r htirmeti" / Havr6 iderse htnrnr gi.il-g0ne-i izdr (C. 13716) Kdmiliin tap yasdanup toprak ddqenmekdiir igi i "Bdlig-i rdhatda ddim cAhil-i nddAn yatur"
(G.227t4)
B.A.KAYA/A ZI'.'iI.ZADE TTAT,NTI NiVAI.ITNNA ATASOZLERI VE DEYIMLER 1 3
Ztilfi hamrnda haddi letdfet nigdnrdur / "Mafiribde topsa mihr krydmet niqdnudur,,
(G.239/r)
Yokdur ber-i murdd-r nihAl-i emel diyi.i / "Bapt cihdnda gekme elem hep olur biter',
(c.2s4/4)
Miydn-t bahr-i gamdan kegti-i dil r0zigAnyla / "Kendra grkmak olur bir giin ammd 6mr-i Noh ister" (G. 266/3)
Ydri gdrdiikge gdniil gegmini nem-n6k eyler / "Aqrk-r sddrk odur kim nazann pdk eyler', ( c . 2 9 U 1 )
Zamdn olmaz ki halka gussa-i dgrk rydn olmaz / "Mahabbet bir aceb gbncinedtir hergiz nihdn , olmaz" (G.32011)
Gamunla dide vii dildiir geken belA-yr firAk / "Gdren cemdltni miigtdk gormeyen miigtdk"
(G.376tr)
Zamdne itmez oldr gimdi merd-i ptir-hiinerden / "CihAn bir pire-z6l-i kdhnediir kim itmez erden
haz haz" (G. 356/1)
MecAzi rqka aslA dilde gimden sonra niyet yok / Nedilr andan garaz gtinkim gtizellerde hakikat olme[ile iekdan kurrulmak otmazHaleti , il:tf;j,l'J,?,0u, hakister-i pervdnede ,
(G.73sts)
Qekme gam nazmunt a'dd gdze gostermez ise / "Gosteriir gtin eyti s6z kendtisini Hdlet?yd" '
(G. slls)
"Hudadan yok mu havfin halk-r dlemden utanmazsan" (Mi.is. 2Nr-2) "Dimezsem
dil yanar dirsem zebAnum" (Mat. 188) "Hdleti gdhlarun htikmi gerekdiir cdri" (G. 860/5-2) "Pegge qeh-biza meges
simurga olmaz hem-cenih" (Mat. 544) "geb-i Kadr igre durur dirler idi db-r revdn" (G. 56212-29) 2. DEYiMLER:
Genellikle iki yada daha fazla kelime, bazen tam veya noksan bir ctimle ile merAmt anlatmafa yarayan; tegbih, isti6re, meca4 kindye unsurlanyla bir geyi, bir hadiseyi tasvir ve ifade igin kullantlan, gergek anlamlarr drgrnda kullanrlmak suretiyle yeni bir anlam ifade eden deyimler, dilin zenginlik ve canhh$rnr gosterir. Qekici bir anlatrm krh[r taqryan ve go$unun gergek anlamrndan ayn bir anlamr bulunan kahplagmrg kelime topluluklan olarak da tarif edilen deyimler, divdn qairlerinin beyitlerine ayn bir canhhk kazandrrmrgtrr.3a Atasdzleri gibi deyimler de, divdn qairlerinin kullandr$r dil ile halk gairlerinin dili arasrndaki miinasebeti tespite yarayan ortak malzemeler niteli$ipde olup, aynca gairin usl0bunun belirlenmesincle de g\z dnilnde bulundurulmasr gerekbn unsurlardandrr.
Hdleti divdnrnda deyimler ve halk aSzna yakrn deyigler de onemli bir yer tntar. $airimiz kelimelerin li.igat ve deyim m6ndlan ile ustaca oynayarak dildeki hdkimiyetini ortaya koymugtur. Divdndaki bir krsmr tasavvufi (dlmeden 6lmek, el almak, iki dlemden elyumak, gile grkarmak vb.), bir krsmr ddet ve inanrglarr yansrtan (kan yalagmak,'harfe parmak basmak, uyku ba$iamak, kulak miijdesi vb.) deyimlerin tamaml aqa$rda verilenlerden ibaret olmamakla birlikte biiyiik go$unlu$unun tespitine gahgrlmrgttr. Bu gergevede Hdleti'nin giirlerinde kullanmrp oldu$u deyimleri alfabetik bir liste hdlinde apagrda veriyoruz:
34
Muhurn*et Yelten; "Nev'i -zdde Atilyr'nin Sohbetti'l Ebkdn Ve igindeki Atasozleri ile Deyimlcr Tiirk Dili Aragtrrmalan Yrlhpr 1985, Ankara 1989, s. 180 r
Aprrr altrn d<ik-: A[rrr altun ddker hakkd ki bir nth girAn (G.65213-2)
Aprz ag-: APtz agmrqdur sadef-veg Hdleti-i na-ttivdn (Ksd. 17136-2)
Aprz birlifi et-: itse a$rz bir eger gongeleri gtilz6run (Mat. 151-2)
ASzr agrk kal-: Kalur kiigdde dehen hayret ile giin sOfdr (G. 14818-2)
A[zr suyu akmak-: Revfidur muttastl afzr suyr akltsa ydranun (Ksd. l5ll8-2)
Apzrnr agdrr-: Didi ol gonEe-dehAn a[zumt agdurma bentim (G. 565/3-1)
A$nnt ara-: Aradum a$ztnt ol Ydr-t peri-r0hsdrun (G. 448 l3-2)
Apnrr. kiraYa ver-: eY vdiz'i $ehr a$zum virdiin mi kirAya (G - 7 23 I 4-2)
Aszm tut-: Anun afinn tutarsm dide-i grrydm n'eylersin (G. 63116-2)
Akge kaldn-: Giineq zemin-i gemenden gok akge kaldurdr (Ksd. 7/13-1)
Akh bagrnda ol-: "Aklt baqrnda olan dil mi virtir h0binA (G. 11417-2)
Akh git-: gider aklum kaEar o1 ser-i ndzum gelse reft6r a (G. 7 8l | 5-2)
Akh srgra-: Srqradr 'aklum beniim fi'l-hal mAnend-i sipend (G- 13016-2)
Akhnr al-: Gamunla aklum aluP eY-ledin za'df teni (Mat. 431-l)
Akhnr u[urla-: Bezm-i meYde aklumt u[urlayrp cdm-t qardb (G. 77/2-2)
Altrn adr bakrr ol-: Altun adun bakrr olmasun meded ey sim-ten (G. 353/6-1)
Anastndan emdi$i siit burnundan gel-: Anastndan emdtigi stid geldi burntndan drla (G.47 l2-2)
Araya kan dtig-: Mecdl-i sulh hergiz kalmadr kan diiqdi araya (G - 7 19 16-2)
At brrak-: MeYddna grksa qive ile at brraksa y6r (G. 136/l-l)
At kopar-: Gdh oYnaYuP semend ile g6h at koparsa ger (G. l3Il2-l)
Atr yiigriik, ktltct keskin ol-: atun yiigrtik kthcun keskin olsun ey qeh-i hObdn (Mat. Mat.464-2)
Aya$a dtig-: Aya$a dtigme$i ol ziilf i 'anber-hdmdan gordtik (Mat. 148-2)
t62
TURKDTINYASI A IRMALARI
Aya[rna su in-: Havfum budur ki inmig ola aya[rna su (G. 69213-2)
Ayafirna Ytiz stir-: 'Aceb mi PAYuna stirmek dilersem Eehre-i zerdi'im (G'
s46t1-D
Ayaklan-: AYaklanmak murdd itdiik bizi ayakladr devrdn (G- 10214-l)
Aza Eolra bakma-: bir btse igiin aza gofia bakmasan ne var (G. 22114-2)
Ba[n yanlk ol-: Yanukdur tdb=t gamda ba[rr hasmun teqnedtir 6ba (Ksd'
ralr4-r)
Ba[nna tag bas-: Terddr gibi basmak gerekdtr ba[nna ddem
s3ur-z)
Bag aqa$r et-: Baqm aqa$r ide anun Hazret-i Mevld (G. 421 l-2)
Ba$ e[dir-: Nige kAfir ki;e ba$ e[dUrdi istignd ile (mat. 418-1)
Bag e[me-: Muhassal kimseYe bag e$mez ol serv-i hrrdmdnum (G.50412-2)
Ba$ et-: Sanasrn baq iderdi t0ti-i g0yiyr sdyletsen (G. 41116-2)
Bag kog-: Her kim ki bag kogar ser-i ziilf-i nigAr ile (G. 78716-2)
Baq i.izre ol-: Qak baqum i'izre olsa n'ola sAgarun Yeri (G. 787l2-l)
Bag veriP bag al-: Ba; virtir ba$ alurm 'arsa-i 'tqkunda sentin (G- 4471I-2)
Baga grk-: Muqkil igdtir baqa grkmak bir kigi diinyi ile (G' 73013-2)
Baga toPrak gag-: Bagrna toPrak sa-gar bir 'dqtk-t divineyin (G. 468/2-1)
Baqdan aqrr-: 'Igkumr baqdan a$ursa kdmet-i dilber n'ola (G. 410/3-1)
Baqdan gtkar-: Beni baqtan grkaruP gamze-i fettdnr dil-dArun (G. 67 1 12- l)
Bagdan grk-: bagdan gftar efendi dh 'tgkuna giren (G. 684/1-1)
Bagr gO[e er-: Baqumuz irsiin gci$e dirse adff-yr bedfi 'al (G. 43819-l)
Bagrna krYamet koP-: Baquma cAnd krydmetler 6meti.in (G- 191/4-1)
Baqrna sultan ol-: 'Alem-i 'rgka dti-qtip baguma sultdn oldum (Mtis. 7lI-4)
ta$ (G.
B.A.KAYA/A ZM|-Z ADE TTAINTi NIVANTNOA ATASOZLERi VE DEYIMLER 1 5
Bagrnr ahp git-: bir yana ben de baqum alup gideyin Eii 6b (G.69/6-2)
Baqrnr ye-: Kendfl bagrn yer muhab-bet'arasmda'dkrbet (G. 182/4-l)
Bel ba[la-: MeSer beste gulAmun olmafia bel ballamrglardur (Ksd. 15/5-1)
Belasmr bul-: Gerd0n-r cefh-kig 'aceb buldr beldsrn (Mat. 226-2)
Be$ be$ dofiur-:Zen-i devr6n to$ursun boyle zibd dilberi beg beg (G. 347/5-2)
Beyaza grk-: Beydza pimdi grkmrg mtishadur hatt-r siyeh-kArun (G. 695/6-2)
Bildi$inden kalma- (elinden geleni ardma koymamak): bildiiginden kalmasun sdki ayydr-r felek (G.38713-2) Bilmeze vur-: Dem olmaz kim atup tir-i cefdsrn bilmeze urmaz (G.32113-2)
Bir igim su: bir igim sudur ol dilber olur anungtin ey dgrk (G. 110i3-1)
Bir tut-: Tutmaz felek seniinle bir ey qdh-r Cem cendb (G. 65/l-1)
Birbirine gir-: Birbirine girdi biil-btiller meger kim itdi ktu (152/l-1)
Buluttan nem kap-: buluttan nem ka-par bir ved-i terdtir gtinki dil-dnrum (G. 392t4-2)
Can al-: Alup bir demde cAnrn kurtarur diinyd beldsrndan (G. 33ll2-l)
Can at-; Aceb mi cin atarsam griricek gdh-r zenehddnrn (G. 59813 -2)
Can ver-: Gamla cdnr virtirsin bilmig ol ey qfih-r cihdn (G. 660/3-l)
Cana can ol-: Lebleriin gibi biztimle cdna cdn ol her zamin (G.61414-2)
Candan usan-: sevdtim o sitem-kdrr da cAnumdan usandum (G.542/1-2)
Canr apzna gel-: Bir riliimlti hasteyem kim geldi cdnum a$zuma (Mat.30l-2)
Canr grk-: Qrkar ey Hdleti cdnum gr-karsa seyre cdnAnum (G.78115-2)
Cant yerinden oyna-: Cdnum yerin-den oynar Odtim yiire$im kopar (G. 136t2-2)
Canr yerine gel-: Yerine geldi cdnr hamdii li'ilah halk-r dtiny0nrn (Ksd.
13t9-2)
Canr yerine otur-: Ana teslim idince yerine oturmadr cdnr (Ksd. 33/2-2)
Canmdan et-: Cdnrndan ider zdr lle btilbtilleri bizdr (G. 2A4n-D
Ciler k<i;esi (olmak): bir ddne ciger kfigesidtir pir-i magdnun (G.398/5-2)
Qalmadan oyna-: Yokdur dil-i geydd gibi bir qalmadan oynar (Ksd. 38/2-2)
Qile grkar-: Yd gibi kaddiin dti-ta it gille-i merddn grkar (G. 272110-2)
Da$ara dtig-: Qokdan dtigerdi HAle-ti'yd ta[lara goniil (G.78717-l)
Defter et-: Ser-bdz-r 'rgrk olanlan gel baqka defter it (c. 34313-l)
Deliye tag andrr-: Andurmadur bu Hiletiyd bir deltiye tag (Mat. 532-2)
Derd Eek-: Dil Eeke diinydkadar der-din stire el dlemin (G.66612-2)
Deriye saman doldur-: Toldurur dtigmenintin Earh derisine saman (Ksd.
2st21-2)
Devrini si.ir-: GeEtirdi mihr-i 6lem-tdb devrin stirdi devrdnrn (G. 63613-2)
Dikig tutma-: Cdme-i sabrum beni.im hiq tutmaz olmrgdur dikiq (G. 35013-2)
Dilberlik sat-: sen tutarken kim geltir yanrnda dilberlik satar (G. 7413-l)
Dili drgan grk-: Tegnelikden dilini tagra grkarsa insdn (Ksd. 25/l-2)
DiS srnt-: Diq srrtmaz kimseye hergiz o q0h-r dilsitAn (G. 65113-2)
Dokuz dolan-: Se-i k0yun tokuz tolanur idi (Mes. 3/16-2)
Dlinyanrn kag bucak olduSunu gOs-ter-: Diinydyr kag bucaf idiigin gosteriir sana (G. 13/1-2)
Diinyaya (dillere)destan ol-: Belse derd-i agkrle dtinydya destdn oldulum
(G. s31/s-2)
Diinyaya soyle-: O yAri bi-vefi bul-dum diyti diinyAya soylersin (G.2513-1) Diinyayr 6grk et-: Diinydyr 6grk itdi bu soz dilberi sana (G. 3l/l-2)
t6 TURK DUNYASI ARASTIRMALARI
Diinyayr terk et-: Koyup k0yunda '6-;rk cdnrnr terk itdi dtinyayd (G.867l2-1) Di.igeg at-: Nerrdd-r bezm-i 'rgk olah atmadum dtiqeq (G. 346/ 5-2)
Ekmek kiille-: Dem-d-dem k0ge-i ktilhanda yatup ekmegtin kiiller (G.
r83/s-2)
Eksikli[ine kal-: Beniim eksikltifitime kalmasa ol mdh-r tAb6num
(G. s23/3-2)
El al-: Pir'i hrmenden el alsa gdh-bflz-r cdn-sitdn (Ksd. 24/32-l)
El Eek-: El Eeke hurgid-i 6lem-tdb eylersen itdb (Ksd. 3128-2)
El darhgr: Hdleti'de katr el tarh[r vardur dirler (G. 637 /5-l)
El deS-: El de$medi gikAyete qilkr-i vis6lden (G.59lll-2)
El tizre tut-: Tutsun el i.izre goniil murgmr ol kaddi genAr (G.64914-l)
El yu- (iki dlemden el yumak): Yursan iki Olemden eliin evvel i.i Ahir (G.
97t3-r)
Elden grkar-: Elden grkarursun sakm ey kaddi gendrum (Mat. 503-2)
Elekden gegir-: Bir zendi.ir o kim halkr gegiirmiqdiir elekden (G. 592/2-2) Eli agztna uyar ol-: Bclyle eli a[nna uyar civdn (Krt. 84-4)
Eli gdgstine koy-: sen de insdf idtip ey Earh eliin g6Sstine ko (G.693/l-2)
Eli yiize wr-: Bdri dudya bagla eliini yi.iziine ur (Ksd. 14/14-2)
Eline bak-: Ciimle 'alem seni.in eltine bakar (G.285/2-2)
Esip savur-: Biraz esdi savurdu ehl-i 'rgkun sarsar-r dhr (G. 83211-2)
Ferddya sal-: Gam-r ferddyr bugtin-liik salalum ferddya (G.72111-2)
Fitne kaldrr-: Her kim ki kaldurursa aceb fitne kaldurur (Mat. 81-2)
Fitne uyandrr-: Halk-r cih6na kryma uyandurma fitneyi (G.677 l2-l)
Gam ye-: gam yemekden kalurum bir nige gtinler diseler (G. 186/6-l)
Gece ile gi.indtizti farketme-: Giceden giindiizin fark itmez oldr pistei-i gamda (Ksd. 31,/33-1)
GoStis gegir-: G6[sin gegiriir hasret ile 69rk-r peydd (G.lTll-2)
G0[iis ger-: Muhabbet 'arasurda Hdleti-veq gciSstimi gerdiim (G. 54615-2) G6kte istedigini (aradr[rm) yerde bul-: Gokde istediigini yerde bulupdur devrdn (G.62213-2)
G6nlti agil-: Agrl& gdnliimiiz haer-i vasl-r ydr ile (G.78711-1)
Grinlti ak-: Akma& diinydya gdnltim hamdti li'llah kirh bentim (G.66215-l)
G0nlti daral-: daraldr gibi gonltimtiz ol beyt-i hazende (G.80114-2)
Gonlti diig-: Eyler hemige gonli dti-gen '6qrkr heldk (Mat. 156-2)
G<inlti kal-: Ldyrk mredur ki gonli kala ben fiitAden{in (G. 90/3-1)
Gonlii-gozti doy-: Toysa 'aceb mi g<inli gozi nergis ti gtiliin (Ksd. 38/9-1)
Gcinltine egir-: Tek olsun gonliine girmek mtiyesser Hhlet? ydriin (G.
673/s-r)
Gontil al-:Gdnltin almak ddemin ol-maz goz ile kaq ile (G. 725/3-2)
Gcintil geEme-: Goniil gegmez hemige medh-i keff-i yemm- nevdlindEn ( K s d . 1 5 / 1 6 - l )
Gontil ver-: Gdni.il viren kigi ey HA-leti ol serv-i dzdd6, (G. 7 6l 16-2)
G0niil yap-: 'Agr[rn gonlin nice yapmak gerek bilmez o g0h (G.73314-l) Gdniil yrk-: Yrksa gcinliim 'aceb mi ti$e-i hrrmdn ile (G. 75614-2)
Gcintiller Ka'be'sini yap-: Gontiller Ka'besin yap dem-be-hv0n-r Halil-dsd (Ksd. 13/32-r)
G6ni.illti yazi-: G6ntillti yazrlsun o gdhdsanevber (G. 165 I l-2)
Gdrmeze vur- (Gdrd.rezlikten gel-mek): Erbab-i agkr gdrmeze urmafrmrg hemdn (G.55719-2)
Gotiirti al-: Gotiirii allmrgidi agk bi-ndsm FerhAd (G. 125/3-2)
Gdz agrp-kapaylncaya kadar: Gdz yumup aglnca gAhi toldurur peymdneler ( G . t 8 4 n - 2 )
Goz agtrrma-: Bana zamdne gdz agdurmaz oldt H6letiya (G. 37 1 16-l)
B.A. KAYA/A ZMI.Z ADE IIATTTi OiVANT'NNA ATASOZLERi VE DEYIMLER t7
Goz dik-: Dikersin gdzlertin ey g6h-bdz-r evc-i istignd (G.21/3-2)
Goz goz ol-: sinemde okun yireleri gdz goz olupdur (G.l717-l)
Gdz g<izii gor-: Gidtip zrldm-r gitd yine goz gdzii gordi (Ksd. 713-l)
GOz hapsine koy-: Ol Yfisufi htisni kodt g0z habsine agyir (G. l55ll-2)
Goz ile ye-: Beni bulsa goz ile yerdi dtiny6 (G.3315-2)
Goz kulak ol-: Aceb mi Hdleti aqkunla ddim griz kula[ olsa (G.
39518-l )
Gdzden gegir-: hep cihdn mec-mff'asm gcizden gegtirdtim 'dkrbet (G.
s4/2-r)
Gdzti agrl-: nice terk edeli.im anunla agrldr goztimiiz (Mat. 106-2)
Gozti d6rt ol- (gdzti dort agmak): G<izlertin ddrt oldr ey dil hasret-i cdndn ile (G. 78814-2)
Griziinden uyku ug-: Ugdr ey H6leti goziimden hvAb (G. 71/5-2)
Gciziine diken ol-: Tek tururken di-ken oldum gOzine diinydnrn (G. 39912-2)
Giin g6sterme-: Dil-i 'uqgdka giin gostermemek dhir mtikerrerdtir (G. 443t4-t)
Giinde bin kez <il-: grinde bin kez olmeniin fukat komrglar adrnr (G. ll7/5-2)
HAI diliyle oku-: Okuya hil diliyle bunu her bir Eemeniim (Miis. 4N-3)
Hangi rizgdr attr: Ne yeller esdi ban geldi bilme zin her giz (G. 449 l2-l)
Harf at-: Harf atar ydr bana ger cefd kasdr ile (G. 27912-l)
Harfe parmak koy-, bas -: Harfine engtigt kor trfl-r debistdn-r 'r$k (G.
37st3)
Hatrr yaz-: Muttassrl hdtr yazar des-tinde kilk-i zerfegdn (Ksd. 19/17-l)
Hazr cevap: Gdrmediim gegmtim gibi dlemde bir hdr-cev6b (G. 56/2-2)
Hem gazi hem gehid ol-: ol dem bu rezm-gdhda hem gAzi hem gehid (G. t 2 6 t 2 - t \
ibret griztiyle bak-: 'ibret goziyle n6-zr olursan bu vdkr'a (Ksd. 816-19
iki ayagr gukurda ol-: iki ayagun 9u-kurda ya ne bu t0l-i emel (G. 46811-2)
iki gdziiyle beraber ol-: Berdberdtir beniim iki gdziimle (G.33l2ll)
iq baga dtig-: K0h-kenden kalmazam ben de diigerse baqa ig (G. 350/1-2)
igini altrn et-: igin '6grklarrn altun i-den ol kimiyd ancak (c. 381/6-2)
itibar yiizti gdr-: Hazet-i gih-r ci-hdndan g6rse r0y-r i'tib6r (Ksd. 21/33-l) iyilige yonna-: Ytizini diiqde de anun gdrenler iylige y ormaz (G. 321 I 4-2)
Kabak bagrnda ufan- (patlamak): Gd-fil olma kim sentin baqunda ufanur ka-bak (G. 38012-2)
Kadem ko-, kadem bas-: Gam-hdnene ol ydr kadem korsa seherden ( G . 3 9 8 / 1 0 - l )
Kalbi karar-: Kararmaz ehl-i agkun kalbi illA dag-r gamlarla (Mat. 275-2)
Kan a[la-: Beniim her tdze d6gum kanlar allar rfizigdrumdan (Mtis. 2lI, 6-2)
Kan ayakh: Kan ayakh 6grkun metd-r sabrrnr (G.492/3-l)
Kan dok-: H0n-r halkr ddkme tig-i cevr ile nd-hdk yere (Mat. 312-2)
Kan dilg-: Mecdl-i sulh hergiz kal-madr kan dUgdi araya(G.71916-2)
Kan eyle-: 'Agrkun <ildtirme dirlerse e$er kan eyleyen (G.60314-2)
Kan ig-: Gice gtindtiz igmede halk-r cihdnun kanmr (G. 38/l-l)
Kan terlere bat-: Qahgmakdan batup kan terlere ol tig-i bendnun (Ksd.
r3tr3-2)
Kan iizre kan ol-: Olur kan iizre kan ey Hdleti bezm-i mahabbetde (G.717/5-l) Kan yalag-: Devr-i adlinde yalagmak isteytip migiyle kan (Ksd. 24129-2)
Kan yut-: $u kim devrdn elinde kan yudar cAm-r qardb-dqd (c. 49ll-l)
Kana gir-: Bir dem mi olur gamzeleriin girmeye kana (G. 113/4-2)
TURK DTINYASI A
Kana ortak : Felek kana gerik ol-maz anun eyydm-r adlinds (Ksd.
28110-1 )
Kanr yerde kahna-: Oldururse yerde kalrnaz dostlar kanun beniim (G.52013-2)
Kanrnr hilal : Ben sana eyle-mezsem eSer kanumr heldl (G. 47615-2) Kaprdan baktrr-: Kaprdan bakdurayrn ey gam-r diinyd seni ben (Kt. 85-2)
Kara giine kal-: Ne kara gtnlere kaldum cihAnda H6leti'yd (G. 15/52-2)
Kara gtinlti: O meh-lik6 bu kara giinliiyi gorse'eger (G. 27 8/2-Z)
Kara yan: Ola bir sffreti bagumda olan kara yazunun (G.44211-2)
Karqr koy-: Mtimktin midiir ki karqu koya 6yine sana (G. Z&ll-l)
Kenara grk-: Kendra grkmak olur bir gtin ammd rimr-i N0h ister (G.266/3-2) Kendinden geE-: Kty-r vasla vdsrl olmaz kendtistinden geEmeyen (G. 66s/6-2)
Kendini bil-: Kendiimi cinA bilelden strr-t la'li.in bendedi.ir (G. 199/1-1)
Kendini bilme-: Aceb mi bilmez olsa kendiiyi ol dgrk-r qeydd (G.2015-2)
Kendini bul-: Pister-i gamda yittirdtim bulamam kendtimi ben (Mat. 224-2)
Kendini daprt-: Nigtin boyle tafiutdun kendtini ey dqrk-r geydd (G.
2r/2-2)
Kendine yerden yere gal-: HAleti pervAne-veg kendin galan yerden yere ( G . 3 6 2 t 7 - 1 )
Krran gir-: Girse aceb mi kahrun ile diigmene krrdn (Ksd. 11122-2)
Krrmak-gegir-: N'ola krrsa-gegirse dem-be-dem a'ddsrn isl6m'un (Ksd.
32110-r)
Kryamet yoksulu ol-: Olmaya nakd-i amel kalam krydmet yohsuh (Kt. 119-2)
Kryamete dek a$la-: Revd de[iil mi eger afilasam krydmete dek (G.45214-2)
Krzrl deli (zrr deli): Eyledi krbkrzrl ddli her birini o gonEe-leb (G.16/l-2)
KulaSr doldururcasma sri[-: Ol y6r s6$er toldurr toldurr kula[um
(G.29313-1 )
Kulak Eek-: Kulak gekerse Hdleti'yd nazmuna revA (G. 2815-2)
Kulak miijdesi: Giilden gettirdi b6[d kulak mtijdesin nesim (Mat. l8I-2)
Kulak tut-: Kel6m-r siiz-ndk-i ehl-i 'rgka tut kulak z6hid (G.9613-l)
Kulu kurbdnr ol-: Kapusrnda olurlar-dr o gdhun kuh kurb6nr (Ksd. 33110-2)
Kuruyup kal-: Kuruyup kalmazidi geqme-i mihr-i rahgan (Tar.7-2)
Merhamet krl-: Merhamet krlmaz mlsm cdnd ki hal iistiindeyin (Mtis.
3lrr,4-2)
Meydana oku-: (Meydan oku-) 'Aceb mi okusam akr6numr her gah meydAna (ksd.28/14-2)
Nigan ver-: Ndvek-i ydr nigdn virmese neygekkerden (G. 660/7-2)
Nuh omrti (Nuh omiirlii): NTol ol-mazsa 'omr-i Nuh'a regki rind-i mey-hdrun (G.26613-1)
Oca[rna su koy-: Oca$rna su koydr hakk budrr kim ehl'i tugydnun (Ksd. 13t2-2)
Ogerek gdklere grkar-: Beni de halk grkartirdr goklere dperek (Ksd. 9/40-l)
Olmeden ol-: Olmeden olmek ni-ceymig bildiler ey Hdleti (G.44915-l)
Omrii kesil-: Dilerin rimri kesilstin seni benden kesentin (G.429112-2)
Parmak tut-: O geh parmak tutar hrfzitmege hiisni giil-istdnrn (Mat. 526-2)
Safd stir-: Safdlar siirmemig bir kim-se yok a'16 vti edn6da (Tar.2l2-l)
Saman altrndan su ytiriit-: Ytrtitme-seydi su saman altrndan 6s0mdn (Mat. 404-2)
Soz ag-: soz agmakda naziriin gormedtik ey H6leti hergiz (G.260/5-l)
Soz at-: G6ricek anr sriz atmasa eger kim afydr (G.2rtl3-2)
Sozti boylamadan s6yle-: Boylama-dan soyleme hergiz soziin ey bdg-bdn
(G.6sst4-2)
r66
B.A.KAYA/AZI,'{I-ZADF, rIAITTi OiVANT'NOA ATASOZLERI VE DEYiMLER Ig
Su gibi ezbere bil-: Ben am su gibi biltirin ezbere cdnd (G. 3214-2)
Suya iletip (gotiiriip) susuz getir-: Suya iltiip yine susuz gettirdi gok giriftdri (Mat. 322-2)
Talihi milsaid ol-: TAli'tim olur miisdid yiiz tutar devlet bana (G. 45/l-2)
Ta$ yasdanrp toprak doqen-: Kdmiltin ta$ yasdanup toprak d<igenmekdiir igi (G. 227 l4-1)
Tag yat-: Gtiliip ol gflh-r cefh-pige di-di ta$ yatur (Mat. 374-2)
Taga tut-: Dil-i geyddyine seng-i ctinffnrn itdi derddman (G. 83813-2)
Toz kopar-: Semend-i azmi kagan toz koparsa dlemde (Ksd. 7117-l)
Tutar eli gdriir gozti ol-: Tutar eli gortir goztidtir gerEi dfitdb (G.65ll-2)
Uyku ba[la-: Hdbumi bafla& var ise o ztilf-i cdd0 (G. 69411-2)
Uykusunu ugur- (kagrrmak): Hor0s-r 'arg-l ber0ntin ugurdr uyhusmt (Ksd.2/8-l )
Uste ver-: Felek iiste virilse fi'l-mesel erbdb-r irfhna (G.71215-2)
Ustiine titre-: yine cdm-r gardb tistine ditrer koyamaz elden (G.2914-l)
Yanm a$rzla an-: yartm agzla beni ydd itmez oldun dilberd (G.22/2-2)
Yagda kuruda hazr ol-: Yagda kuru-dahdnr olur Hzr hatt-r ydr.(G. 22011-2)
Yemin edip bagrn a[nma-: And iger-sem de eger ana aprmaz bagum (Mat. 394-2)
Yer eyle-: N'ola yer eylese gonltim-de ndvek-i dilber (G. 389/4-1)
Yerden yere gal-: yerden yere galdr beni ol serv-i hrrdmdn (G. 56811-2)
Yere geg-: T?r'i felek gegirdi yere eyleytip hicdb (G. 6517 -2)
Yetmig iki dereden su getir-: Yetmiq iki dereden su gettirtirse deryA(G. 31/6-2)
Yrldrz say-: Yrld:z sayar sabdha de-[in 9e9m-i h0nfeqdn (G.63813-2)
Yrldrzr bartgma-: BizUmle yrldrzr ba-nqmadt ol m64h-r tdbdnun (G.422/l-2)
Yol et-: Yol itdi Hdleti seyl-i sirigktim r0y-r zerdiimde (G. 87215-1)
Yola diiq-: Dtiqdtim ceres gibi yola feryAd u zdr ile (Mat. 276-2)
Yola getir-: Beniim bubaht-r gUm-rdhum gettirsen yola bir pdre (G. 7A615-2)
Yoluna bag koy-: Kodr yoluna bagtnr cdnA dil-i b?mdr (G.29211-2)
Yoluna can ver-: Yoluna can virmedtir kasdum anungin saklarum cdnt ( G . 6 3 6 t 2 - 1 )
Yoluna kurban ol-: Yollann bekleyeyin yoluna kurbdn olayrn (Mi.is. 7 N-4)
Yiikiinii tut-: Bezm'i 'rqk igre yiikin gdhi tutarmrg k0h-ken (103/5-1)
Yiirefii a$ztna gel-: Geldi ytire$tim agzrma dil-ddn gdrince (Mat. 284-1)
Ytiz bul-: E[er senden dem-d-dem yiiz bulursa hatt-r qeb-g0nun (G. 44314-2)
Yiiz suyu ddk-: Nige nige 6b-t r0 dokmek gerek dlemde kim (Kt. 89-1)
Ytiz stir-: Eger kim dsstdn-r 6sumdn-kadriine yiiz siirse (Ksd. 20120-l)
Ytdrz tut-: Dergdhrna tutar yiizini ciimle ins ti cdn (Ksd. lll2}-2)
Ytiz ver-: Yiiz virdiin eyd kdn-r ke-rem ma 'den-i ihsdn (Krt.9312)
Ytizti kara et-: Ytizimi kara itme nd-me gibi (Mes. 2140-l)
Yiizti yere diiq-: Agyar geliip gordi yi.iziim yerlere dUqdi (G. 85 8/1 -2)
Zevk stir-: Zevkini iller stire ben mest-i 'tgkun ola ad (G.124/4-2)
TURK DTINYASI ARA$TIRMALARI
Hdleti divdnmda, tiim deyim ve atasdzlerinin yanr sra bir krsmr bugtin dahi kul-lantlan, bir krsmr ise kullanrlmayan pek gok Tiirkge kelime de mevcuttur. Bu keli-. melere, baztlanntn giirde kullamlmrg olan anlamlarmr da vermek suretiyle, gu dr-nekleri verebiliriz: Oykiinmek, kugmak (kucaklamak), ufanuk (krnk, ufanmrg), de-vinmek, ozge, yormak (ahkoymak), durmak (kurulmak), gonderi gitmek (upurla-mak), kayrrmak (endige etmek, kaygrlan(upurla-mak), bolay ki (ola ki, belki), doymek (ta-hammtil etmek), buy, okumak (davet etmek, ga[rrmak) Ofirenmek (ahgmak), . degirmek (dokundurmak), yavuz, srnmak, ytigrtik, yedilmek (yedekte gcitiiriilmek), *e.lrini * urmak (terketmek), kolgak (kola gegirilen krhf, tapgurmak (teslim etmek,
emanet etmek, ulaqtrrmak), rrrlmak (aynlmak), igen (gok), tek (sdkin) vb.
Bu gahgma gergevesinde derlemig oldu[umuz atasozi ve deyimlerin bir krsmmm dilimizde en kapsamh gahqmalardan biri olan O.A.eksoy'un Atasdzleri ve Deyimler SdzliiSti'nde de bulunmamasr, hem daha pek gok deyim ve atasoztiniin derlenmesi gerekti[ini, hem de bu derlemelerin yaprlaca[r kaynaklar arasmda divdn qiirinin dnemini bildirmesi baktmrndan dikkat gekicidir. Hdleti divdnrndakiler de dahil sayr-lan az olmakla birlikte Su ana kadar div6nlarda gegen atas0zti ve deyimleri veren galrgmalarrn siirdiirtilmesi, Ttirk atasOni ve deyimleri biiyiik binasmm onemli bir katrnr tegkil edecek olan div6n giirindeki atasozleii ve deyimleri ortaya grkarmasr bakrmrndan avnca Onemlidir.
