8 Bilim ve Teknik
Yıldızları sandığımız gibi iyi tanı- yor muyuz, yoksa birtakım "garip"
yıldızlar, gökadamız Samanyolu’nun derinliklerinden ya da daha uzaklar- dan bize göz kırpıyor olabilirler mi?
Garip deyince, gerçekten garip…
B e l i rtilmek istenen, bu yıldızların
"garip madde"den yapılmış olmaları;
yani "aşağı", "yukarı" ve "garip" ku- ark’lardan… Kuarklar, atomlardan da küçük parçacıklar. Kendi aralarında çeşitli biçimlerde birleşerek atom çe- kirdeklerinin ağır parçalarını oluştu- ruyorlar. "Yukarı" ve "aşağı" kuarklar, proton ve nötronların yapı taşları. . Şimdi atomların küçük iç dünyasın- dan, kozmik boyutlara çıkalım. Nöt- ro n l a r, "atarc a "
diye adlandırılan ve manyetik ku- tuplarından çı- kan ışınım görüş çizgimizi kestik- çe düzenli ara- lıklarla radyo dalgaları yayım- layan yıldızların başlıca maddesi.
Atarcaların (pul- sar) kütlesi Gü- neş kütlesinin yaklaşık % 40’ı kadar oluyor.
Ama bu muaz- zam kütle yal- nızca 30-40 kilo- m e t re çaplı bir k ü reye sıkışmış
oluyor. Pek çok kuramcıya göre atar- caların hem böylesine büyük kütleye sahip olmaları, hem de böylesine ufak olmaları, ancak nötron yıldızı ol- malarıyla mümkün. Nötron yıldızları, 8-10 Güneş kütlesi büyüklüğündeki yıldızların yakıtlarını tüketip bir sü- pernova patlamasıyla son bulmaları s ü recinde oluşuyorlar. Süpern o v a patlamasında yıldızın artık demir atomlarından oluşan merkezi çökü- yor, dış katmanları ise oluşan şok dal- gası ile uzaya saçılıyor. Artık atomla- rın birleşip daha ağır atomlara dönü- şemediği, dolayısıyla ışıma basıncını yitiren merkez, kütle çekiminin etki- siyle çöküyor. Bu çöküş öylesine güçlü ki, merkezdeki demir atomları- nın proton ve elektronları birbirine
geçiyor ve elektrik yükü olmayan nötronlara dönüşüyorlar.
Bazı kuramcılar, atarcaların bir kısmının "garip madde"den oluşan ve nötron yıldızlarından da yoğun nes- n e l e re dönüştüklerine inanıyorlar.
Jes Madsen adlı Danimarkalı bir araştırmacı , Physical Review Letters dergisinin 19 Ekim 1998 tarihli sayı- sında yayımlanan makalesinde, ince- lenen yıldızın "garip" olup olmadığını ortaya koyacak bir test öneriyor: Nöt- ron yıldızları saniyede 200 tur dönüş hızıyla doğabilirler; ama bu düzenli olarak şişip küçülmeleri, kısa sürede dönme enerjisinin kütleçekim dalga- ları halinde yitirilmesine yol açar.
N ö t ron yıldızı sonunda yavaş- l a r. Madsen’e göre "garip" yıl- dızlar şişme ve küçülme devre- leri yaşamaz. Bu durumda, Dani- markalı kuram- cı, yakın bir k o m ş u s u n d a n açısal momen- tum kazanma- mış , genç ve yalnız bir atarca, saniyede 200 turdan hızlı dö- nüyorsa, büyük olasılıkla bir "ga- rip" yıldızdır.
Kaliforniya Tek- noloji Enstitüsü (Caltech) kuramcıla- rından E. Sterl Phinney ise nötron yıldızlarının Madsen’in modelindeki gibi yavaşlayacağından kuşku duyu- yor. Ona göre nötron yıldızları katı ci- simler olarak dönmeye devam etme- liler. Gelgelelim, son yıllarda nötron yıldızlarının içlerinin sıvı olduğu yo- lunda birtakım bulgular ortaya çıktı.
Tartışmalar, gökbilimcilerin dikkat- lerini hızlı döngüye sahip atarcalar aramaya yöneltmiş bulunuyor. Şim- dilik hız rekoruna sahip olan, Vulpe- cula takımyıldızında bulunan ve 1.56 milisaniyede bir radyo ışınımı yapan bir nötron yıldızı. Bundan 10 kat da- ha hızlı dönen bir atarcadaysa bir "ga- riplik" olmalı.
Sky & Telescope, Mart 1999
‘Garip’ Yıldızlar Aranıyor
"İlk evrelerinde Evren, günü- müzde olduğundan çok daha hırçın bir yerdi" diyor eski gökada çarpış- malarını izleyen bir grup Amerikalı bilim adamı. Amerikan Astronomi Derneği’nin Ocak ayı içinde Texas Austin’de yapılan toplantısına bir tebliğ sunan Iowa Eyalet Üniversi- tesi gökbilimcileri, eskiden gökada- ların sanılandan çok daha sık çarpış- tıklarını öne sürdüler. Küçük bir gö- kadanın, bir büyük sarmal gökadaya çarpması halinde, tıpkı suya düşen bir taşın yarattığı çemberler gibi, bü- yük gökada sarmal biçimini kaybe- derek bir halka haline dönüşüyor.
Şimdiye kadar bu türden halkalı gö- kadaların sayılı olduğu sanılıyordu.
Oysa Russ Lavery ve arkadaşları, Hubble Uzay Teleskopu’nu kulla- narak 8 milyar ışık yılı uzaklıktaki gökadaları gözlediğinde, halkalı olanların sayısının sanılandan 10 kat fazla olduğunu saptadı. "Bu da o za- manlar gökadaların şimdiye göre çok daha sık çarpıştıklarını gösteriyor,"
diyor Lavery. Buluşun aynı zaman- da, muazzam eliptik gökadaların da s a rmalların çarpışmasıyla oluştuğu görüşüne ağırlık kazandırdığı belirti- liyor.
New Scientist, 16 Ocak 1999
Evren Eskiden Daha Hırçındı
Nötron yıldızları Süpernova patla -
maları sonucu oluşuyor.
Çarpışan gökadaların en bilinen örneği
“antenler”
