Uludağ Unıversitesi Eğitim Fakultesı Dergisı
Cil!: X , Sayı 1, 1995
Atatürk'ün
Çağdaş Eğitim AnlaylŞIve
Liderliği
Ersin ALTINT Aş•
ÖZET
.ltntiirk,tarihin em/er yetiştirdt.(?,i dehalardan biridir. Srıdece askeri ve s1.msal nlnndn de,i!.il.e.fJ.tlim alanmda da lidarlik yapnuşltr.Osman/ılar döneminde uygulanan eğitimi eleştirerek, Cumhuriyet 'e dönük bir eğilim felsefesi ve poliıikast
oluşturmuştur. Bir taraftan bağımslZiık Illiicade/esine liderlik yaparken,d(i!,er
tara.ftan,J!,ençli,ğin hangi amaçlara, de,i,!erlere ve ilkelere dtinük olarak yetiştirilmesi
J!,CrC'ktif!.ini iincelikli bir sorun olarak ~örnıüştür. Çağdaş. insancıl, bilime ı·e nlda
dn_>ywıan c,i!,ttim görüşleri hugiin de geçerliliğini korumak/ndır.
SUMMARY
/ltntiirk ıı·as one (~f the ra re gen i us of lıistorv.f le ıva sa teader in education as II'CII as 111 the militm:v and po/ili c areas.lle ıva s critica/ of the educal i on policy
111 the Ouomnn Period and helped com·li/ute a new philosophy an~/ policy of education. Jl'hite aciing as fender in the struggle of independence,he also emphasi=ed the ai m s, va/ues and principles of educaling you/h. 1 !is contemporary,humanistic and ralionalistic views ofeducalion are stil/ valid today.
GiRiş
Yaşadığımız dönem b!rçok ünlü lide!in tarih sahnesinden silinmesine neden olmuştur. Ülkemizdeki politik yelpazçnin ı.ıçi(Jrında bulunan kişiler Atatürk'ü de bu liderlerden farklı görme eğilimi gösJermemektedirler. Atatürk ve denimlerini karalamak adeta moda olmuştur. ÖzeJlikle ırkçı ve fanatikler Atatürk denimlerini \'C ilkelerini yıkma gayretlerini sürdürmcktcdirler.Bazı sözde aydınlar
da orjinallik olsun diye Atatürk ve cserleri~e saldırmaktadırlar. Türkiye'nin ve
dünyanın içinde yaşadığı koşullar, Atatürk düşüncesinin özünü daha iyi anlamayı
Yrd. Doç. Dr.; Uludağ Üniv. Hğitim Fakiiliesi Öğretim Üyesi
109
YC yaptıklarını tanıaınlanı:ıyı. gcliştırıııcyı gcrcktirnıcktcdır.Onun gösterdiği hedefler ,-c ilkeler bue,ün de geçerlılığini 'c dın~ınıı;.mım koruyacak nıtclıktcdir.
Atatürk ilkeleri resmi -ideolojinin ötcsıııdc.ç::ığdaş gelişınciere açık olan bir yaşam fclscfcsıdi r. Bu i lkeler -çagdaşlı k. la i k lık. m i 11 ıyctçi lık.dcYictçılik,curnhuriycıçılik.
halkçılık ,.c de\Timcılik- yeniden içerik ka;.aııdırabılccck C\TCnscl boyutludur.
Atatürkçülük. kökleri Frans11. ihtilaline dayanan bir a\dınlanına fclsefcsıdir.
Atatürk'ün eğitim anlayışının odak noktasında aydınlanma fclscfcsı ve bu felsefeden doğmuş ilkeler bulunmaktadır ilkeler birbırlerı ilc bağlantılı bir bütündür ve dinamiktir.Atatürk. Osmanlı döneminin çökuşundckı etmenleri çok iyi analiz ctıııiştir.Çağdaş ,-c uygar topltımuıı oluşmasında eğitimin önemını
kan aya rak. eğitimi bilimsel temeller ü;.crinc oturtmak ıstemiştir (Can, 1990).
Bugün de cğitim,ülkcdckı siyasal. sos~al sorunların ana nedenlerinden biridir.
Türkiye ırkçılık, laiklik ve köktcncilik sonıniarını ~aşıyorsa, bunun eğilim yetersizliğinden, başka bir anlatımla. Atatürkçii eğitim anlayışı sapmalarından kaynaklandığını kabul etmek gcıckir. Türkl\·c'dc demokratik laik pariementer sistemin gelişmesini önlcycn toplumsal patlamaların ana nedeni Tcvhid-ı Tcdrisat Kanunu'na aykırı dananarak öğretim birliği yasasının bo;ulmasıdır.
Atatürk, Türk Milletinin alınya;.ısını belirleyecek olan Sakarya Sa,aşı sırasında (23 Ağustos 1921 ) ilk "Eğitim Şurasını" toplaınıştır. Atatürk Osmanlılar
döneminde uygulanan eğitimin,amaçsız.köksüz.bcnlik bilinci vermeyen insanlar
yetiştirdiğine inanıyordu.Mcdrese ;ihniyctini yeniliklere engel olarak görüyordu.Onun için eğitimi çağdaş ve ulusal temeller ü;rerinc kurmak istiyordu.
OSMANLI İMPARATORLUGlJ'NDA EGiTiM
.. Osmanlı İmparatorluğu tcokratik bir toplum yapısına sahip oldu~undan
19. yuzyılın ortasına kadar eğıtım dini kunımların etkisi altında idi.Mcdrcsclcr re sıby~n okulları olmak üzere iki çeşiı okul ,·ardıEğitiın fa.alıyctlen dini bir görev olarak ka~ul edılnııştı. Sıbyan okulları ilköğretim kurunılan idi. Medreseler ise.
öğr~ı~cılcn yüksek öğreti mc hanrlayan \'C yüksek öğretim ,·eren kunımlardı.Bir ara pozıtıf bılınılcre İ de yer verilmesine k·ırşın d. · k 1.a d 0 1
1 1 V • • • . • ' ını urum r ı. sman ı mparao~ ugu·nda ıkı_ gcknckscl okul yanında Endcrun mektcplcn vardı.E.ndcnın nıektebının amacı \onetıcı ve devlet ·ıdanıı · 1· 1· k E d M k b"' h ·
1· t b . · ' ' 'c ış ırmc tı n crun c·tc ıne ırıs n·an . · . e aa nın çocukları alınnıakta . ' • ·dı ı · D· a ı ıa · sonra tan1.1nıat okullan dcdiğıınız · ·
batı tıpı okullar kuruldu (Fıdan. 1989)
Batı maddi ,.c mancYi gel · · b. ·
ülkelerinde bilim "Evreni . , , ışıncsını ılı m ü;.crinc kurarken ,islam (Ergün 1990.)
Osmanlı
Dns lırtlarbınld mudalıa l~
olarakgön.iliıp
günahsayılmıştır
' C\ C ı ı ını \C ıckn•"c öne . d·v - ·ük· 1 · vcrmedig>i z:aınan oer·ı · 1-
0 ·~-; m 'cr ıgı zaman ) sc mış.
· ' o ı em ış ır smanlı o~ ·ı~
·
d .Ill Mustafa gibi münccc· 1 : . L\ dı n c lıuıııı-ı orncklcn çoktur.
. ım ere ınancın p·ıdışall· b 1 . " .
kadar okullarda harita ,·asakı A d' 1 ar u unmuştur TantJmaı onccsınc ' - • ı. \TUpa a telesk 16 8
karşın· 1672 vılında iki T .. k . opun O ~ılında kullanılmasına
, . ur dstronoın telesk ı h b . .
açıldı.Ancak şcyhülislam kada,·r·' d . . . op an a crsı;.di.l').yüzyılda tıbbıye ., crsınc ızın ,-crın d ll M h . 1 bu durumu ortadan kaldırdığı için k d. . · c ı. - a mut cesur bır karara de Todd'un gayreti ilc Hasköy'de .
1
cn~sınc gavur padi.şah sıfatı yakıştınldı. Baconiçin "Hendeschane" kuruldu
8· ı crı c kurulacak mühendishaneve temel olması
· aron de Todd .. ı.ı •Cndcsclıarıc·yc karşı çıkan
·
hcndcsccilerdcn baYJiarıııın bilgilerini yoklamak amacı ilc şöyle bir soru sordu:"Bir üçgcnın iç açılarının toplamı kaç dcreccdir')" Kimse ceyap vermcdi.İçlerinden biri ise. üçgenine göre değişir"dcdi (Mumcu, 1986).
Osmanlı İmparatorluğu'nun son döneminde birbirine zıt ve çelişkili okul tipleri bulunmaktaydı.Tekke \'C mahalle ıncktcplerinde sürdürülen geleneksel
eğitim.lonca \'C meslek teşkilatlarında yapılan iş ve meslek cğitimi,batı etkisiyle
açılan okullardaki eğiLim,batı YC azJnlıkların açtığı okullar olmak üzere okullar
çcşitlenmişti. Farklı değerleri ,.c tutumları olan insanlardan meydana gelen toplumsal bir doku oluşmakta idi.Birbirine zıt insanlar potansiyel bir iç çatışmanın kaynağı idi .1924 Yılında çıkarılan "Tcvhid-i Tcdrisat Yasası" eğitim sisteminin
bütünlüğüne yöneliktir. Eğitimde bütünleşme,toplumdaki bütünleşmede araçtır.
Değerleri dağılmış. parçalanmış toplumlar z.ayıftır.Öyle ise Atatürk'çü eğitim:milli birlik ,.e beraberliği sağlayan cğitimdir.TcYhid-i Tcdrisat Yasası ile hiçbir öğretim
kurumu dcYictin denetimi dışında bırakılmamıştır. Tüm eğitim kunımları çağdaş.
bağnazlıktan uzak,özgür düşünccye,müsbct bilime dayalı hale getirilmiştir.
ATATÜRK'ÜN ÖNGÖRDÜGÜ iNSAN TİPİ
Atatürk'ün eğitim felsefesinde hedeflenen insan tipi, akılcı, özgür,
özbenliğinden ve kültüründen kopmamış, müspet bilime dayanan, güzel sanatları seven.fıkrcn ve bcdcnen gelişmiş, erdemli ve güçlü bir insan tipidir.Çocukların ve gençlerin kişilik ve sorumluluk sahibi insanlar olarak yetiştirilmesini istemişti.
Demokratik değerlere uygun olarak. insana saygı Ye insanın değerlerine inanan özgür insan tipini hedel1emışti. Bır ülkenin en önemli sermayesinin insan unsuru
olduğunu görmüş; düşünen, üretken, dinamik, huzurlu ve yüksek nitelikli
yurttaşların ancak çağdaş eğitim kurumlarında yetişebileceğine inanmıştı.
Atatürk'ün düşlediği yeni bir birey, yeni bir toplum anlayışında. bireyin toplumdaki
değişmelere uyum sağlayabirnesi için sürekli öğrenmesi bir zorunlulukttı
(Büyükdüvenci, 1984).
ATATÜRK'ÜN EGİTİME İLİŞKİN GÖZLEMLERİ, TEŞHiSLERİ VE EGİTİM ANLA YIŞI
*Toplumda yaygın bir bilgisizlik vardır.
*Padişahlığın yaşaması bilgisizliğe dayanır.
*Eğitim ve öğretim yöntemleri yeterli değildir.
*Çocukların üzerinde aile baskısı vardır.
*Bir milletin yükselmesi,cğitimin ulusal olup olmaması ile ilgilidir
*Tutarlı bir eğitim politikası yoktur.
*Eğitimin amacı,kendini ve yaşamı bilmeyen,her konuda yüz.eysel bilgi sahibi tüketici insan yetiştirmek olmuştur (Akyüz,l983).
Atatürk, çağdaş uy:;arlık düzeyini hedeflemişti. Buna ancak bilimsel yöntemle ulaşılabilinirdi. wrupa'nın bilimsel yöntemini eğitime uygulamak lll
istemişti. Bilimsel gelişme için bilimsel zihniyetin özümlcnmesine inanmıştı.Türk
toplumunun geçmişteki başarısızlıklarının ve gelecekteki umudunun kaynağında
bilimsel zihniyct yatmaktadır (Lewis.l991 ).
Atatürk'ün kültür değişimi anlayışına görc.insarı doğayı ve toplumu
değiştirebilir. Atatürk, toplumu çağdaşlaştırmak içın eğitimi çağdaşlaştırmanın gereğine inanmı.ştır (Kaynar, 1986). Atatürk, ülkemizde akıl çağını başlatmış ve
eğitimi çağ değiştirme aracı olarak görmüştü. Akılcı,bilimscl ve Jajk eğitimi savunmuştu. Atatürk,eğitim görüşlerini dört temel üzerine oturtmuştu.Bu temeller, Türk Milletinin bütün bireylerini ulusal bilinç etrafında toplamak.onların üstün
değerlerini gcliştirmek.milleti çağdaş uygarlık düzeyine ulaştırmak ve yaşam
biçimi yönünden demokratik düzeni kurmaktır (Karagöz.l991 ). Çağdaşlık \"C ulusallık birbirine zıt değiLbirbirini bütünlcyen kavramlardır.Çağdaşlık toplumun
gelişmesini \"C dinami:.rınini sağlar.Uiusallık ise,tarihscl süreç içinde kültürel
kimliğin devamlılığını sağlar.Çağdaşlık ve ulusallık kavramlarını ulu bir çınar ağacında somutlaştırabiliriz.Kökler ulusallaşmayı,dallar ise çağdaşlaşmayı
simgeler. Atatürk'ün çağdaşlık kavramında taklitçilik.ulusallık kavramında
etnoscntirizm (şövcnizm) yoktur.Türk ulusu hem batıya açılacak, hem de kendi kültürünü gcliştirecektir.Çağdaşlaşmak ulusal benliğimizden uzaklaşmak değildir.
Türk Milleti Atatürk'ün liderliğinde, hem çağdaşlaşmak, hem de kendi benliğine kavuşmak istemiştir (Fevzjoğlu, 1986). Atatürk yeni bir toplumsal yapı oluşturma.
bu yapıyı yönlendirme, birlik ve bütünlüğü ctkilcme, toplumu başanya götürme.
toplumsal denge ve yeniliği bağdaştırabilmeyi düşünmekte idi. Bu açıdan eğitimin
iki işlevini çok iyi görmüştür.
1- Bir toplumun kültürünü genç kuşaklara aktararak, toplumun
sürekliliğini sağlamak,
2-Toplumda istendik değişmeler meydana getirmek.
Eğitim sistemi bu işlevlerden birincisini göz ardı ederse, toplumsal süreklilik; ikincisini göz ardı ederse toplumsal gelişme tehlikeye girer (Koçer, 1981). Atatürk 1 Mart 1923'de T.B.M.M.'sinde işlevsel eğitim anlayışını vurgulamıştır. "Beyler, eğitim ve öğretİrnde uygulanacak yöntem,bilgiyi insan için gereksiz bir süs,bir baskı aracı ya da uygarlık zevkinden çok, yaşamda başanya ulaşmayı sağlayan, işe yarar ve kullanılabilen bir aygıt durumuna getirmektir".
Görüldüğü gibi Atatürk,bireylcrin ka?..andığı bilgi,beccri ve davranışların,onların
sosyal,ekonomik ve siyasal yaşama aktif olarak kalılınımı sağlayıcı olması üLerinde
durmuştur (Aydın, 1987).
Cumhuriyet yılları boyunca eğitim felsefesi olarak, Anayasalar, yasalar ve hükümet proğrarnlannda ilerlemecilik akımı esas alınmasına karşın, uygulamada daimicilik akımına ağırlık verilmiştir (Sönmez, 1981).
ATATÜRK'ÜN E(;iTİM LİDERLi(;i
Atatürk sadece askeri ve siyasal bir lider değil, etkili bir eğitim Jidcridir.
Atatürk'ün etkili eğitim liderliğine en uygun örnek kara tahta önündekj başöğretmenliğidir. Eylemci liderliğinin en e~kin ö.rneklerini askerlik ve eğitim alanında vermıştır. Kemalıst felsefenın eğıtım p."~lilikasının yurt düzeyinde
planlanması \'C uygulanması ilkesinden esinlcnmiştir.Atatürk'ün devlet liderliği ilc
eğitim liderliği birlcşmiştir.Kemalist felsefenin kavram ve ilkeleri en çok eğitim
kesiminde etkili olmuştur.Gencllikle öğretmenler Kemalist felsefenin öncüleri
olmuşlardır. Atatürk döneminde, Cumhuriyet tarihi bo)unca öğretmenierin güçleri
,·e statüleri hiçbir ?.aman bu kadar etkili olmamıştır (Bursalıoğlu,1989).
Atatürk'ün eğitim liderliği ulusal boyutları aşmakta \'C
evrensellcşmcktedir. İkinci Dünya Savaşı'nın kanlı boğuşmalarından doğan "Dünya
Barışı için eğitim ve UNESKO teşkilatma öncülük etmiştir" (Başgöz, 1968).
Atatürk bu konuda şunları söylemişti:
"Eğer sürekli barış istcniyorsa,insan kitlelerinin durumlarını iyileştirecek
milletler arası önlem alınmalıdır.İnsanlığın tümünün refahı açlık \'C baskının yerine gcçmclidir.Dünya vatandaşları haset,açgözlülük ve kinden uzaklaşacak
biçimde cğitilınclidir".
UNESKO 1 'J8 I yılını bütün dünyada "Atatürk Yılı" ilan ctti.Teklifı
sunanlar "UNESKO'nun bugün üzerinde çalıştığı sorunların hepsi Atatürk
tarafından ortaya atılnıışur" diye kayıt düşmüştür.
ATATÜRK'ÜN EGİTİME İLİŞKİN ÖNERİLERi
*Yeni nesillcr. Türkiye'nin bağımsızlığını koruyacak, Cumhuriyet'i yükseltecek biçimde yetiştirilmelidir.
*Eğitim ulusal olmalıdır.
*Eğitim bilime d::!yanmalıdır.
*Eğitim üretken ve yaşamda başarılı olacak insanlar yctiştirmelidir.
*Eğitim. çocuğa özgürlük vcrerck,yeni nesillerde erdem, düzen, disiplin, kendine ve milletine güven duygularını gcliştirmclidir.
*Eğitim toplumu cehaletten kurtarmalı.bilgi \'C ahlak düzeyini yükseltmeli. kabiliyctlcri ortaya çıkarmalıdır.
SONUÇ
Atatürk yapıtları ve yaptıkları ile tarihi ve evrensel kişilik olmuştur.Yüksck dehası ve liderliği ilc Türk toplumuna askeri,siyasal ve eğitim açılarından büyük katkılarda bulunmuşturTürk Eğitim Sis.tcmi 'ne koyduğu teşhisler ve öneriler bugün de geçerliliğini korumaktadır. Olümündcn sonra.
hedeflediği eğitimden. :t.aman zaman sapmalar ve tutarsızlıklar görülmüştür.
Öğretmenierin statıilcri düşmüştür. Ulusumuzun onun gösterdiği amaç yönünde çağdaş uygarlık düzeyine ulaŞintlsı,ancak akla ve bilime dayalı, bağnazlığa karşı, ulusal değerlere saygılı,özgür dtişünccli, çağdaş görüştü bireylerin yetişmesiyle olanaklıdır.
113
KAYNAKLAR
1. AYDIN. Mustafa: ff!itim Sosyolojisi. Seçme Yazılar.Hacettepe Üni\·ersitesi
Eğitim Fakültcsi.Ankara:l987.s. 169
2. AK YÜZ. Yahya: Atatürk ve Öğretmenler. Cumhuriyet döneminde Eğitim Bilim ve Kültür Fserleri /Ji.:-isi.Atatürk kitapları M.E.B. 1983, s.32-36.
3. LEWiS Bcrnard: Modern Türkıye'nin Du.~uşu (Çeviren: Prof. Dr. Mete Kıratlı). Atatürk Kültür, Dil \'C Tarih Yüksek Kurumu Yayınları. Ankara:l<J9l.s.-B 1- 433.
4. BÜYÜKDÜVENCİ Sabri: Atatürk'ün l(if,itinı Felsefesi. A.Ünivcrsitcsi.Eğitim Bilim. Fakültesi Dergisi. 1984 Ciltl7. Sayı:l-2, s.47I-472.
5. BURSALIOGLU,Ziya: lllaliirk ~e ,'ı-onrası /~ğitim. AÜ.Eğitim Bilimleri Fakültesi Dcrgisi.l9R9.ci Jt.22.sayı l.s.31 1-3 15.
6. BAŞGÖZ,İlhan, Havord E.WILSON: Türkiye Cumhur~vetinde /::!!.itim l'e :llaliirk. Dost Yayıııları. Ankara: 1968. s.234-241.
7. CAN,Gürharı:"/ltatürk'iin Fğilim Görüşü" Eskişehir Anadolu Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Dcrgisi.Cilt.3. Sayı:! Ocak 1990. s. 106.
8. ERGÜN,Mustafa: '/'ürk f._~~itiminin Batılılaşmasını Belirleyen Dinamikler.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. Atatürk, Kültür, Di 1 YC Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi. Cilt.Vl. Mart 1990, sayı:!?. s.-B5.
9 FİDAN}-Jurettiıı: !::i!,iiim /Jilimine Giriş. REPA Eğitim Yayınları.Ankara:s.2l5 10. FEYZİOGLU.Tur:ın: .:! taliirk Ilkeleri ve inkilap Tarihi ll. Aratürkçüliik
Atatürkçü Düşünce Sisteminin Tcmcllcri.Yüksck Öğretim Kımınıları Yayınları.Yayın No:5. Ankara. 1986. s.l51-16R.
ll. KAYNAR.Reşat: ·:-ııatürk'ün Kültür ve /~!!.itim Anlayışı". Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi.AK.D ,·c Tarih Yüksek Kurumu.Cilt.ll Temmu1. 1986.Sayı:6
5.579-583,
12. KOÇER Hasan Ali: Atatürk Devrimleri ve Eğitim Scmpozyumu (6-10 Nisan 1981) AÜ.Eğitim Bilimleri Fakültesi. Ankara: s.60.
13. SÖNMEZ, Vcyscl: 1~gitilll Fc/sef'esi. Adım Yayınları 21. Ankara. 1991. s. ı 18- 139.
l4.MUMCU. Ahmet: Türkiye 'nin Akıl Çağma Geçme.\·ı. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. Atatürk, Kültür, Dil \'C Tarih Yüksek Kunımu. Atatürk Araştırma Merkezi. Cilt ll, Temmuz 1996, Sayı: 6. s. 669-682.
