P
Po ottaan nssiiy yeellii v vee Y Yaatt››rr››m m ‹‹m mk kâân nllaarr››
P
Prrooff.. DDrr.. RReeflflaadd MMUURRAADDOOVV**
20’nci yüzy›l›n sonu – 21’inci yüzy›l›n bafllang›c›nda Azerbaycan Cum- huriyeti Cumhurbaflkan› Say›n Haydar Aliyev’in önderli¤inde, uluslararas› fi- nans kurumlar›yla s›k› iflbirli¤i yapmak ve geliflmifl ülkelerin tecrübelerinden yararlanmak suretiyle sosyal ekonomik kalk›nma stratejisini belirlemifl ve bu stratejiyi baflar›yla hayata geçirmektedir.
Günümüzde Azerbaycan ekonomisinin tüm sektörleri serbest rekabet il- kesine dayal› piyasa ekonomisine geçifl yönünde yeniden yap›land›r›lmaktad›r.
Bu sürecin birçok objektif sebeplerden dolay› gecikmesine ra¤men, Azerbay- can devletinin ekonomi stratejisinin temelini piyasa ekonomisine geçifl düflün- cesi oluflturmaktad›r. Ülkenin seçti¤i yolda baflar›yla ilerlemesi ve belirlenen hedeflere ulafl›lmas› için ekonominin tüm sektörlerinde reformlar›n gerçeklefl- tirilmesi ve piyasa ekonomisine dönüflümün sa¤lanmas› büyük önem tafl›mak- tad›r. Reformlar, Azerbaycan’›n sahip oldu¤u ekonomik potansiyel ve 1920’li y›llardan itibaren flekillenmifl sistemin kal›nt›lar›n›n halâ devam etti¤i gerçe¤i gözönünde bulundurularak yap›lmal›, söz konusu potansiyelin ekonomik kal- k›nmaya dönüflmesini ve halk›n refah›n›n art›r›lmas›n› temin etmelidir.
Ba¤›ms›zl›¤›n›n 13’üncü y›l›n› yaflayan Azerbaycan Cumhuriyeti 21’inci yüzy›la büyük bir iyimserlikle ad›m atm›flt›r. Ülkemiz Avupa Konseyi’ne tam üye olarak kabul edilmifl, ulusal petrol stratejisi oluflturulmufl, birçok geliflmifl ülkeyle petrol endüstrisinde iflbirli¤i anlaflmas›na var›lm›fl ve bu kapsamda ün- lü “Asr›n Mukavelesi” imzalanm›flt›r. Genifl çapl› TRACEKA program› çerçe- vesinde tarihi “‹pek Yolu”nun yeniden canland›r›lmas› ve Azerbaycan’›n bu süreçte aktif yer almas› sayesinde di¤er ülkelerle olan ekonomik iliflkilerimiz giderek genifllemektedir.
Bahsedilen geliflmeler sonucu ülke ekonomisinde 1989 y›l›nda bafllayan ve sonraki y›llarda daha da derinleflen gerilemenin önüne geçilmifl, ekonomik kriz yerini büyüme ve canlanmaya b›rakm›flt›r. Son y›llarda Azerbaycan’da
* Azerbaycan Devlet ‹ktisat Üniversitesi Ö¤retim Üyesi, Bakü / Azerbaycan.
ekonomik krizin önlenmesi ve enflasyonun düflürülmesine yönelik baflar›l› po- litikalar büyümenin h›zlanmas›na ve nitelik olarak yeni boyut kazanmas›na vesile olmufltur. Özellikle 1995 – 2004 y›llar› aras›ndaki dönemde gerçeklefl- tirilen reformlar ekonominin yap›s›n›n yeni flartlara göre de¤ifltirilmesini amaçlam›fl, büyüme ve kalk›nma sürecine büyük ivme kazand›rm›fl, halk›n ya- flam koflullar›n›n iyilefltirilmesine katk›da bulunmufltur.
1996 y›l›ndan itibaren ülkemiz kriz ve gerilemenin k›skac›ndan kurtula- rak ekonomik büyüme aflamas›na ad›m atm›flt›r. GSY‹H 1990 y›l›na göre reel anlamda azalsa da, hane halk› gelirlerindeki art›fl fiyatlar genel düzeyindeki art›fl›n üzerinde olmufltur. Ekonomik canlanman›n bafllad›¤› 1996 y›l›nda GSY‹H 1995 y›l›na göre %1,3 oran›nda artarken, sanayi üretimi %0,4, tar›m üretimi ise %3 oran›nda art›fl göstermifltir. Enflasyonun önlenmesi alan›nda büyük baflar› elde edilmifl, enflasyon oran› %85’ten %6,7’ye düflmüfltür.
Piyasa sistemine geçifl sürecinin flimdiki aflamas›nda ekonominin krizden ç›kar›lmas› ve istikrar›n sa¤lanmas› için üretim sektörlerinin yeniden yap›lan- d›r›lmas› ve iflletmelerin teknik donan›m›n›n iyilefltirilmesi hayati önem tafl›- maktad›r. Bu amac›n gerçeklefltirilmesi için gerekli olan yat›r›mlar›n teflvik edilmesi ve yat›r›m ortam›n›n iyilefltirilmesi Azerbaycan’›n yürüttü¤ü ekono- mik politikalar›n temel tafllar›ndan birini oluflturmaktad›r.
2000 y›l›nda ekonomik ve sosyal amaçl› yat›r›mlar için 4,7 trilyon manat hacminde kaynak kullan›lm›fl ve 2,2 trilyon manatl›k inflaat çal›flmas› yap›l- m›flt›r. Toplam alan› 444 bin m2olan konut inflaat›n›n yan›s›ra, 2.410 ö¤renci kapasiteli 8 okul, Bakü’de Merkez Klinik Hastane vs. infla edilerek hizmete aç›lm›flt›r. Tafl›mac›l›k flirketleri ve otomobil tafl›mac›l›¤› alan›nda faaliyet gösteren özel flah›fllar taraf›ndan 8.069 milyon ton yük tafl›nm›fl, demiryolu ta- fl›mac›l›¤›nda %12,6, deniz tafl›mac›l›¤›nda ise %18,5 oran›nda art›fl kaydedil- mifltir. Haberleflme sektöründe de önemli ilerleme görülmüfl, 2000 y›l›nda su- nulan haberleflme hizmetlerinin toplam hacmi 728 milyar manata ulaflm›flt›r.
Bu rakam bir önceki y›la göre %33,9 oran›nda bir art›fl› ifade etmektedir.
Son y›llarda Azerbaycan ekonomisinin geliflme düzeyini yans›tan önem- li göstergelerden birisi de d›fl ticaret hacmidir. Resmi verilere göre, 2000 y›l›n- da ülkemiz 122 ülkeyle ticaret yapm›fl, toplam d›fl ticaret hacmi 1999 y›l›na göre %48,5 oran›nda artarak, 2.917,3 milyon dolara ulaflm›flt›r. D›fl ticaret hac- minin 1.744,9 milyon dolar› veya %40,2’si ithalat›n pay›na düflmüfltür. Toplam ithalat›n %31,1’i makine, ekipmanlar ve elektrikli cihazlar, %18,7’si yiyecek ürünleri, %10,5’i metal ve metal mamulleri, %9,8’i mineral ürünler, %8,7’si tafl›mac›l›k araçlar›, %7,1’i kimyasal ürünlerden oluflmaktad›r.
‹hracat›n %85,9’unu mineral ürünler teflkil etmifl, bu rakam›n %84,8’i petrol ve petrol sanayii ürünlerinin pay›na düflmüfltür. 1999 y›l›n›n 11 ayl›k dö- nemi itibariyle petrol ürünleri ihracat› %52,6 oran›nda artarken, ham petrol ih- racat› yaklafl›k iki kat, benzin ve gazya¤› ihracat› s›ras›yla %33,3 ve %3,7 ora- n›nda art›fl göstermifltir. Diesel yak›t› ihracat›nda ise %11 oran›nda düflüfl ya- flanm›flt›r. Petrol ürünlerinin %94,3’ü BDT d›fl›ndaki ülkelere ihraç edilmifltir.
Sonuçta Azerbaycan’›n d›fl ticaret dengesi 2000 y›l›nda 572,6 milyon do- lar fazla vermifltir. ‹thalattaki art›fl oran› %13,2 olmufl, toplam ithalat›n %32’si BDT ülkelerinden, %68’i ise di¤er ülkelerden yap›lm›flt›r. Bu ülke gruplar›n›n pay›na düflen ithalat hacmindeki art›fl oran› ise s›ras›yla %15,5 ve %12,1 ola- rak gerçekleflmifltir. 2000 y›l›nda ihracat hacminde bir önceki y›la göre gerçek- leflen %87,8 oran›ndaki art›fl ise, kuflkusuz, d›fl ticaret alan›nda elde edilmifl en büyük baflar›d›r. ‹hracat›n 235,3 milyon dolarl›k k›sm› veya %13,5’i BDT ül- kelerine yap›l›rken, di¤er ülkelere 1.509 milyon dolar tutar›nda (toplam ihra- cat›n %86,5’i) mal ihraç edilmifltir. BDT üyesi olmayan ülkelerin Azerbay- can’›n ithalat›ndaki pay› %68,4, ihracat›ndaki pay› ise %87,4 olarak gerçek- leflmifl, toplam d›fl ticaretin ise %80,1’i bu ülkelerden yap›lm›flt›r. Ticari iliflki- lerde Fransa (%10,5), Türkiye (%10), ‹srail (%6,4), ‹sviçre (%4,5), ABD (%4), Büyük Britanya (%3,3), Almanya (%3,2) ve ‹ran (%2,7) daha büyük öneme sahiptir.
Azerbaycan’›n sosyo - ekonomik hayat›ndaki bu geliflmeler 1997 – 2004 y›llar›n› kapsayan dönemde de sürdürülmüfl ve baflar›l› sonuçlar elde edilmifl- tir. Devlet ‹statistik Komitesi’nin verilerine göre, 1994 – 2004 y›llar› aras›nda- ki dönemde ülkenin GSY‹H’s› 17,8 kat artarak, 1,9 trilyon manattan 34 trilyon manata yükselmifltir. Ayn› dönemde hane halklar›n›n parasal gelirleri 14,9 kat, ortalama ayl›k ücret haddi ise 28,9 kat artarak, s›ras›yla 12,9 trilyon manattan 24,9 trilyon manata ve 15,3 bin manattan 443,1 bin manata ç›km›flt›r. Sadece 2000 y›l›nda GSY‹H 16,5 trilyon manattan 21,9 trilyon manata, hane halkla- r›n›n nominal parasal gelirleri ise 11 trilyon manattan 17,9 trilyon manata yük- selmifltir. Bu geliflmeler s›ras›yla %11,4 ve %11,1 oran›nda art›fl› ifade etmek- tedir.
Yat›r›mlar›n sektörel da¤›l›m›nda ticaret, tafl›mac›l›k, ulafl›m - haberlefl- me, konut inflaat›, imalat sanayii ve belediye hizmetleri gibi sektörler öne ç›k- maktad›r. Bu sektörlere yönelik yat›r›mlar›n toplam yat›r›mlara oran› %5 -
%10 aras›nda de¤iflmektedir.
Günümüzde ülke ekonomisinde iç ve d›fl kaynakl› yat›r›mlar aras›nda belli denge sa¤lansa da, d›fl kaynakl› veya yabanc› yat›r›mlar›n daha büyük öneme sahip oldu¤u görülmektedir. fiirketlerin özkaynaklar› ve hane halklar›-
n›n tasarruflar› hesab›na gerçeklefltirilen yat›r›m hacminde yaflanan art›fla ra¤- men, bu yat›r›mlar›n GSY‹H’ya oran› %8 – 10’la s›n›rl› kalmaktad›r. Baflka deyiflle, üretimin art›r›lmas›, modern teknolojilerin kullan›lmas› ve iflletmele- rin yeniden yap›land›r›lmas› gibi hayati önem tafl›yan konularda flirketlerin kendi olanaklar› çok k›s›tl›d›r. Bu durumun bafll›ca nedeni afl›r› yüksek vergi- lerdir. Nitekim, mevcut vergi mevzuat›na göre iflletmeler gelirlerinin %80’le- re varan k›sm›n› devlete vergi olarak ödemektedirler. Halbuki geliflmifl ülke- lerde bu rakam %30 – 35 civar›ndad›r. Son dönemlerde büyük iflletmelerin bir- birine olan borçlar›n›n afl›r› ölçüde artmas› iç yat›r›mlar›n genifllemesini engel- lemektedir. Daha çok kamu iflletmeleri için söz konusu olan bu borçlar›n silin- mesi durumunda iç yat›r›mlar›n canlanmas› beklenebilir.
Hali haz›rda ülkemizde elveriflli yat›r›m ortam› mevcuttur. Yabanc› ser- mayenin ülkeye çekilmesi ve faaliyetinin düzenlenmesi için gereken hukuki ve ekonomik koflullar oluflturulmufl, “Yabanc› Yat›r›mlar›n Korunmas› Hak- k›nda” yasa ç›kar›lm›flt›r. Bu yasayla Azerbaycan’›n d›fl ekonomik iliflkilerinin gelifltirilmesi, yabanc› sermaye girifllerinin h›zland›r›lmas›, üretim sektörleri- nin ça¤dafl teknolojiler kullan›larak yeniden yap›land›r›lmas› ve ekonomik alt- yap›n›n iyilefltirilmesi konular›nda önemli ilerleme sa¤lanm›flt›r. Söz konusu yasa yabanc› orta¤›n kat›l›m›yla kurulan iflletmelerin, örne¤in, anonim ve li- mited flirketlerin, %100 yabanc› sermayeli flirketlerin organizasyon yap›s› ve faaliyet mekanizmas›n› düzenleyen, yabanc› tüzel kiflilerin Azerbaycan’da temsilcilik açma esaslar›n› belirleyen bafll›ca yasal düzenlemedir. Yasa hü- kümlerine göre, yabanc› sermayeli iflletmeler yerli iflletmeler için söz konusu olan tüm hak ve sorumluluklara ayn› derecede sahiptirler.
Yabanc› yat›r›mlar›n önünü açan yasal düzenlemelerin do¤al sonucu ola- rak, 20 Eylül 1994 tarihinde imzalanan “Asr›n Mukavelesi”ni müteakip petrol endüstrisinde 21 anlaflma daha imzalanm›flt›r. Günümüzde petrol endüstrisin- de 14 ülkeyi temsil eden 32 büyük flirket faaliyet göstermektedir. Çeflitli ser- vis hizmetleri sa¤layan yabanc› firmalar›n say›s› ise 400 civar›ndad›r. Bu flir- ketlerde 10 binden fazla Azerbaycan vatandafl› istihdam edilmektedir.
2003 y›l›nda ülke ekonomisindeki yabanc› yat›r›mlar›n hacmi bir önceki y›la göre %81,2 oran›nda artm›flt›r. Bu dönemde gerçekleflen toplam yat›r›m hacmi ise 12.067,6 milyar manat veya 2.455,3 milyon dolar olup, bu tutar›n
%79,6’s› yabanc› yat›r›mlar›n pay›na düflmektedir. 1994 – 2002 y›llar› aras›n- daki dönemde petrol endüstrisine yönelik yabanc› yat›r›mlarda 24,8 kat art›fl görülmüfl ve yat›r›m hacmi 202 milyon dolardan 5.011,6 milyon dolara yük- selmifltir. Bu yat›r›mlar›n %29,6’s› (1.350 milyon dolar) ABD, %15,6’s› (760 milyon dolar) Büyük Britanya, %14,3’ü (715 milyon dolar) Türkiye, %7’si
(352 milyon dolar) Norveç, %6,1’i (307 milyon dolar) Rusya, %3,5’i (174 milyon dolar) Japonya, geri kalan k›sm› ise di¤er ülke flirketleri taraf›ndan ger- çeklefltirilmifltir. Yabanc› flirket say›s›na bakt›¤›m›zda Büyük Britanya (158), ABD (97), Almanya (51), Rusya (50) ve Türkiye (44) kökenli flirketlerin a¤›r- l›kta oldu¤u görülmektedir. Konuyu istihdam aç›s›ndan ele ald›¤›m›zda ise Türk flirketlerinin toplam 8040 iflçiyle önde oldu¤u görülmektedir. Büyük Bri- tanya (2114), ABD (1016) ve Almanya (893) flirketleri Türk flirketlerini takip etmektedir.
Bahsedilen dönemde Azerbaycan’da faaliyette bulunan yabanc› sermaye- li flirketlerin %97,6’s› ve bu flirketlerde çal›flan personelin %95,8’i, yabanc› or- takl›klar›n %96,4’ü ve personelin %96’s›, tamam› yabanc› sermayeli iflletme- lerin %97,6’s› ve istihdam ettikleri personelin %93,5’i, yabanc› flirket temsil- ciliklerinin ve burada çal›flanlar›n ise tamam›na yak›n› faaliyetlerini Bakü’de sürdürmektedir. Bu durum Azerbaycan’›n bölgesel geliflmifllik düzeyindeki dengesizli¤i aç›kça ortaya koymaktad›r. Yabanc› yat›r›mlar›n ülkenin ekono- mik kalk›nmas›ndaki rolü dikkate al›narak, bunlar›n di¤er bölgelere yönelme- sini sa¤layacak önlemler al›nmal›d›r. Azerbaycan Cumhurbaflkan›’n›n 11 fiu- bat 2004 tarihli ferman›yla onaylanan “2004 – 2008 Y›llar›nda Azerbaycan Cumhuriyeti Bölgelerinin Sosyal Ekonomik Gelifliminin Devlet Program›” bu aç›dan büyük önem tafl›maktad›r. Programda bölgesel kalk›nmay› h›zland›ran bafll›ca faktörler ve devletin bu alandaki politikalar›n›n temel ilkeleri belirle- nerek, bölgelerde istihdam›n sa¤lanmas›na yönelik eylem plan›n›n haz›rlan- mas› öngörülmektedir.
Ülke ekonomisinde yat›r›m art›fl› 2002 y›l›nda da devam etmifl ve toplam yat›r›m hacmi 12.621,2 milyar manata ulaflm›flt›r. Bu rakam 2001 y›l›na göre
%73,5 oran›nda bir art›fl› ifade etmektedir. Toplam yat›r›mlar›n 2.730,2 milyar manatl›k k›sm› veya %21,6’s› iç, 9.891 milyar manat› veya %78,4’ü ise d›fl kaynakl›d›r.
Sanayi üretimindeki baflar›l› grafik 2002 y›l›nda da sürdürülmüfl ve 20,1 trilyon manatl›k üretim gerçeklefltirilmifltir. Toplam sanayi üretiminin %49,8’i madencilik, %41,4’ü imalat sanayii, %8,8’i ise enerji, do¤algaz ve su iflletme- lerinin pay›na düflmüfltür. Özel sektör iflletmelerinin sanayi üretimindeki pay›
%53,7 olmufltur. 2002 y›l›nda madencilik endüstrisinde üretim hacmi bir ön- ceki y›la göre %3,7 oran›nda art›fl göstermifl, 15,3 milyon tona ç›kan petrol üretimi ise son 24 y›ldaki en yüksek noktaya ulaflm›flt›r. Petrol endüstrisinin GSY‹H’daki pay› %29,6 olmufltur.
Petrol ihracat›ndan elde edilecek gelirlerin verimli kullan›m› aç›s›ndan Devlet Petrol Fonu’nun oluflturulmas› büyük önem tafl›maktad›r. 2002 y›l›n›n
sonu için Fon’da toplanan petrol gelirleri 700 milyon dolara ulaflm›flt›r.
Tafl›mac›l›k sektöründe her sene istikrarl› büyüme görülmektedir.
TRACEKA ülke ekonomisinin gelifliminde önemli rol üstlenen bir koridora dönüflmüfltür. 2002 y›l›nda bu koridorla tafl›nan yük hacmi 1998 y›l›na göre
%60 oran›nda artm›flt›r. Yük tafl›mac›l›¤›n›n %56’dan fazlas› özel flirketler ta- raf›ndan gerçeklefltirilmektedir. Haberleflme hizmetlerine olan ihtiyac›n karfl›- lanmas› için bu sektörde serbest rekabet koflullar›n›n oluflturulmas› gerek dev- let gerekse de özel haberleflme – komünikasyon flirketlerinin geliflimini h›zlan- d›rm›flt›r. Uluslararas› standartlara uygun dijital telefon santrallerinin hizmete sunulmas› ve mobil haberleflme flebekesinin kurulmas› bu alandaki hizmetle- rin kalitesini önemli ölçüde yükseltmifltir.
Ekonominin üretim ve hizmet sektörlerinde yaflanan geliflmeler halk›n re- fah›n›n yükseltilmesine olanak vermifl, hane halk› gelirlerinde ve ortalama ay- l›k ücretlerde son y›llarda görülen art›fl 2002 y›l›nda da devam etmifltir. Nite- kim, nominal parasal gelirler 2002 y›l›nda %11,4, harcamalar ise %12,6 ora- n›nda artarak, s›ras›yla 21,2 trilyon manat ve 20,9 trilyon manata ulaflm›flt›r.
Ortalama ayl›k ücretler 2001 y›l›na göre %21,2 oran›nda art›fl göstererek 315,2 bin manata ç›km›flt›r. Kamu sektöründe ortalama ücret haddi 215,3 bin, özel sektörde ise 610,8 bin manat olarak gerçekleflmifltir.
2002 y›l›nda tüketim pazar›nda tüketicilere 16.101,3 milyar manat tuta- r›nda mal ve hizmet sat›fl› gerçeklefltirilmifltir. Toplam perakende ticaret hac- mi 2001 y›l›na göre %9,1 oran›nda artarken, bu art›fl mal ticaretinde %9,6, hiz- met sektöründe ise %7,1 olmufltur.
Toplam iflgücünün 3.726,5 bini veya %98,7’si istihdam edilmekte olup, 51 bini veya %1,3’ü ise resmi iflsiz statüsündedir.
D›fl ticaretin yap›s› ve co¤rafi da¤›l›m› önemli ölçüde geniflleyerek, 128 ülkeyi kapsam›flt›r. 2002 y›l›nda toplam d›fl ticaret hacmi 3.832,9 milyon do- lara ulafl›rken, ihracat 2.167,5 milyon dolar, ithalat ise 1.665,4 milyon dolar olarak gerçekleflmifltir. Baflka deyiflle, 2002 y›l›nda Azerbaycan’›n d›fl ticaret dengesi 502,1 milyon dolar fazla vermifltir.
Devlet bütçesinin giderler k›sm›nda sosyal güvenlik harcamalar›n›n pay›
her y›l artmaktad›r. 1995 y›l›nda toplam bütçe giderlerinin %8,5’i sosyal amaçlara harcand›¤› halde, bu oran 2002 y›l›nda %21’e yükselmifltir. Ermenis- tan – Azerbaycan savafl› sonucu yaflad›klar› bölgeleri terketmek zorunda kalan insanlara yard›m amac›yla bütçeden 200 milyar manat harcanm›flt›r.
Sosyal konularda Azerbaycan’›n elde etti¤i baflar›lar BM Geliflme Prog- ram› kapsam›nda haz›rlanan 2002 y›l› ‹nsani Geliflme Raporu’na yans›m›fl ve
ülkemiz iki y›l gibi k›sa bir sürede 162 ülke aras›nda 110’uncu s›radan 79’un- cu s›raya yükselmifltir.
Azerbaycan’›n sahip oldu¤u do¤al kaynaklar aras›nda petrol ve do¤algaz rezervleri ve di¤er enerji kaynaklar› yabanc› flirketlerin daha çok dikkatini çekmektedir. Ülke hükümetinin yabanc› sermayeyi ülkeye çekmek için ger- çeklefltirdi¤i yo¤un temaslar önemli petrol anlaflmalar›n›n imzalanmas›yla so- nuçlanm›fl ve do¤al kaynaklar›n verimli kullan›m› yolunda ilk ciddi ad›m at›l- m›flt›r.
Yabanc› sermayenin ülkemize yo¤un flekilde girifli 20 Eylül 1994 tarihin- de “Asr›n Mukavelesi” imzaland›ktan sonra bafllam›fl, 2001 y›l›n›n bafllang›- c›nda 21 anlaflma daha imzalanm›flt›r. Bu anlaflmalar kapsam›nda petrol en- düstrisine 57 milyar dolarl›k yat›r›m yap›lmas› öngörülmektedir.
20 Eylül 1994’te Hazar Denizi’nin Azerbaycan’a ait olan k›sm›nda bulu- nan üç büyük petrol madeninin iflletilmesini öngören “Asr›n Mukavelesi”nin imzalanmas›yla petrol üretiminin 511 milyon tona ç›kar›lmas› konusunda an- laflmaya var›lm›flt›r. “Azeri”, “Ç›rak” ve “Güneflli” madenlerinde yap›lan arafl- t›rmalar sonucu bu madenlerde toplam 640 milyon ton petrol ve 100 – 150 milyar m3do¤algaz rezervlerinin bulundu¤u tespit edilmifltir. Daha sonra 15 ülkeyi temsil eden 33 flirketle toplam 19 anlaflma imzalanm›flt›r. Bu anlaflma- lar›n 15’i denizde, 4’ü ise karada gerçeklefltirilecek üretim çal›flmalar›yla ilgi- li olup, yat›r›m tutar› 60 milyar dolar civar›ndad›r. Anlaflmalara konu olan pet- rol rezervlerinin hacmi 4,5 milyar ton, gaz rezervleri ise 4 – 5 trilyon m3’tür.
1994 y›l›ndan itibaren sadece petrol endüstrisine 3,2 milyar dolar yat›r›m ya- p›lm›flt›r. Bu tutar›n 2,2 milyar dolarl›k k›sm› “Asr›n Mukavelesi”, 1 milyar dolar› ise di¤er anlaflmalar çerçevesinde gerçekleflmifltir. Anlaflman›n kapsad›-
¤› madenlerde 2000 y›l›nda 5,4 milyon ton petrol üretilmesi öngörülmüfltür.
Yabanc› yat›r›mc›lar aç›s›ndan önem tafl›yan kaynaklardan birisi de do-
¤algazd›r. Do¤algaz rezervlerinin hacmi aç›s›ndan ülkemiz ‹ran ve Rusya’n›n gerisinde kalsa da, Türkmenistan ve Irak’la rekabet edecek düzeydedir. Dola- y›s›yla Azerbaycan, do¤algaz rezervleri aç›s›ndan dünyada önemli konumda- d›r. Söz konusu rezervlerin iflletmeye aç›lmas› için çok büyük yat›r›mlara ihti- yaç vard›r. Fakat yabanc› sermayedarlar sadece potansiyel pazarlar›n bulun- mas› kofluluyla böyle bir yat›r›ma yanaflacaklard›r. Bu yüzden do¤algaz›n sa- t›fl pazarlar›n›n belirlenmesi hayati öneme sahiptir. Azerbaycan’›n bafll›ca pazarlardan birisi olarak gördü¤ü Türkiye bugüne dek 85 – 100 milyar m3do-
¤algaz al›m› konusunda anlaflmalar imzalam›flt›r. Türkiye’nin do¤algaz talebi- nin 2010 y›l›na do¤ru 3 kat artaca¤› beklenmektedir. Bu durumda Türkiye aç›- s›ndan Azerbaycan do¤algaz›n›n önemi daha da artacakt›r. Azerbaycan do¤al-
gaz› için di¤er potansiyel pazar ise Avrupa’d›r, zira Avrupa’n›n do¤algaz tale- bi art›fl e¤ilimindedir.
Ülkemizin önemli do¤al kaynaklar›ndan olan molibdenin ç›kar›lmas› da yabanc› yat›r›mc›lar taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir. Nahç›van’›n Ordubad ilindeki Para¤açay – A¤dere molibden madeni bir Büyük Britanya flirketiyle yap›lan anlaflma kapsam›nda 25 y›ll›k süreyle bu flirketin iflletmecili¤ine veril- mifltir. 31 Temmuz 1999 tarihinde yap›lan anlaflma flartlar›na göre, Azerbaycan üretimden elde edilecek gelirin %51’ini, yat›r›mc› flirket ise %49’unu alacak- t›r. Ayr›ca, yabanc› ortak madenin modern araç gereçlerle donat›lmas›, eski maden ocaklar› ve üretim alanlar›n›n modernizasyonu, jeolojik araflt›rmalar›n gerçeklefltirilmesi ve madene yeni asfalt yolun yap›lmas› gibi altyap› çal›flma- lar›n› da üstlenmektedir. 500 tonun üzerinde molibdenin bulundu¤u madende 700’den fazla iflçi istihdam edilecektir.
Özel giriflimin teflviki ve devlet taraf›ndan desteklenmesi politikas› 2002 y›l›nda da ekonomi politikalar›n›n öncelikli alanlar›ndan birisi olmufltur. Azer- baycan Cumhurbaflkan›’n›n 2002 y›l›nda yerli ve yabanc› ifladamlar›yla yapt›-
¤› toplant›lar, küçük ve orta giriflimcilerin faaliyetindeki baflar›lar ve bu alan- daki sorunlara ›fl›k tutmas› aç›s›ndan büyük öneme sahiptir. Bu toplant›lar›n ard›ndan Cumhurbaflkan›’n›n imzalad›¤› “Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Kü- çük ve Orta Giriflimcili¤in Gelifliminin Devlet Program› (2002 – 2005 Y›lla- r›)”, “Giriflimcili¤in Geliflimini Engelleyen Müdahalelerin Önlenmesi Hakk›n- da”, “Baz› Faaliyet Türlerine Özel ‹zin Verilmesi Kurallar›n›n Gelifltirilmesi Hakk›nda”, “Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Giriflimcili¤in Geliflimine Devlet Himayesi Alan›nda ‹lave Önlemler Hakk›nda” vs. fermanlar›, Cumhurbaflka- n›’na ba¤l› olarak çal›flacak Giriflimciler Konseyi’nin oluflturulmas› ülkemiz- de serbest giriflimcili¤in desteklenmesi konusunda yeni aflamaya geçilmesine vesile olmufltur. Giriflimcilik faaliyeti için gereken altyap›n›n kurulmas› ala- n›nda önemli ad›mlar at›lm›fl, giriflimcilere dan›flmanl›k, bilgi edinme vs. ko- nularda hizmet gösterecek kurumlar faaliyete bafllam›flt›r. Lisansa ba¤l› faali- yet türlerinin say›s› 240’tan 30’a indirilmifl, lisans alma süreci hayli basitleflti- rilmifl ve lisanslar›n süresi 2 y›ldan 5 y›la kadar uzat›lm›flt›r.
Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaflkan›’n›n 27 A¤ustos 2002 tarihli
“Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Giriflimcili¤e Yard›m Milli Fonu Hakk›nda Esasnamenin Onaylanmas› Hakk›nda” konulu ferman›yla devletin giriflimcile- re mali yard›m sistemi flekillendirilmifl ve yat›r›m projelerinin elveriflli koflul- larda finanse edilmesi mekanizmas› daha da gelifltirilmifltir. 2002 y›l›nda giri- flimcili¤in yayg›nlaflmas›na yard›m amac›yla Giriflimcili¤e Yard›m Milli Fo- nu’ndan 8,4 milyar manat tutar›nda kaynak ayr›lm›fl ve bunun sonucunda aç›-
lan yeni ifl yerleri 1385 kiflinin istihdam edilmesine olanak sa¤lam›flt›r.
Bunun d›fl›nda, Cumhurbaflkan›’n›n 10 Eylül 2002 tarihli “Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Giriflimcili¤in Geliflimine Devlet Himayesi Alan›nda ‹lave Önlemler Hakk›nda” konulu ferman›yla 2003 – 2005 y›llar› aras›ndaki dönem- de devlet bütçesi projeleri kapsam›nda giriflimcili¤in geliflimi amac›yla 250 milyar manat kaynak ayr›lmas› öngörülmüfltür.
Gerek ülke genelinde gerekse de bölgelerde iktisadi faaliyetleri teflvik et- mek için vergi indirimleri uygulanmaktad›r. Bu kapsamda 1 Ocak 2003 tari- hinden itibaren kurumlar vergisi oran›n›n tümüyle veya bölgelere göre farkl›- laflt›r›larak indirilmesi, basitlefltirilmifl vergi sisteminin uygulanmas›, ayr›ca, sosyal sigorta primlerinin düflürülmesi gibi önlemler ülkemizde giriflimcilik faaliyetinin genifllemesi için uygun ortam oluflturmaktad›r. Tüzel kiflilerin sa- y›s›nda 2002 y›l›nda %0,9 oran›nda art›fl olmufl ve 1 Ocak 2003 tarihi itibari- le bu say› 59.130’a ulaflm›flt›r. 2002 y›l›nda 2.109 iflletme ve kurum faaliyeti- ni durdururken, 3.142 yeni iflletme faaliyete bafllam›flt›r. Ayn› dönemde yaban- c› sermayeli 3.061 iflletmeye ilgili devlet kurumlar› taraf›ndan faaliyet izni ve- rilmifltir.
Azerbaycan ekonomisinde, özellikle de petrol d›fl› sektörlerde yabanc›
yat›r›mlar›n hacmini art›rmak ve ülkemizin sahip oldu¤u büyük iktisadi potan- siyel konusunda yabanc› sermayedarlar› bilgilendirmek amac›yla May›s 2003 tarihinde Bakü’de dünya ekonomisinde önemli yeri olan flirketlerin ve ulusla- raras› kurumlar›n kat›l›m›yla Uluslararas› Yat›r›m Konferans› gerçeklefltiril- mifl, “2004 – 2007 Y›llar› Aras›ndaki Dönemde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Devlet Yat›r›m Program›”n›n tasla¤› haz›rlanm›flt›r.
Ülkede yat›r›m faaliyetinin teflviki, düzenli gayri-menkul pazar›n›n altya- p›s›n›n oluflturulmas› ve özel mülkiyet sahiplerinin haklar›n›n korunmas› ama- c›yla ‹ktisadi Kalk›nma Bakanl›¤› bünyesinde Gayri Menkul De¤erlerin Dev- let Reestri Hizmeti oluflturulmufltur.
1 Eylül 2003 tarihi için ülkemizde faaliyette bulunan iflletmelere ayr›lan kredi hacmi bir önceki y›l›n ayn› dönemine göre %23,5 oran›nda artarak, 2.940,8 milyar manata ulaflm›flt›r. Toplam kredilerin %74,6’s› k›sa sürelidir.
Kredilerin %42,3’ü devlet bankalar›, %46,1’i özel bankalar ve %11,5’i banka d›fl› kurumlar taraf›ndan sa¤lanm›flt›r.
Giriflimcili¤in teflvikine yönelik önlemler 2003 y›l›nda da sürdürülmüfl ve bu amaçla Giriflimcili¤e Yard›m Milli Fonu’ndan 40,5 milyar manat hacmin- de kaynak ayr›lm›flt›r. Bu önlemler sonucu 5.000 kiflinin istihdam edilmesi olana¤› do¤mufltur.
Banka d›fl› kurumlar taraf›ndan 1998 y›l›ndan itibaren giriflimcilik faali- yetlerinin desteklenmesi ve istihdama yönelik önlemlerin hayata geçirilmesi için toplam 168.978,5 milyon manat hacminde kaynak tahsis edilmifltir. Bu tu- tar›n 140.020,6 milyon manatl›k k›sm› (%82,9) giriflimcilik faaliyetinin gelifl- tirilmesi, 28.957,9 milyon manatl›k k›sm› (%17,1) ise Emek ve Sosyal Güven- lik Bakanl›¤› bünyesindeki ‹stihdam Bafl ‹daresi arac›l›¤›yla istihdam›n art›r›l- mas› ve yeni ifl yerlerinin aç›lmas› amac›yla ayr›lm›flt›r.
Uluslararas› Finans Kurumu, Karadeniz Ticaret ve Kalk›nma Bankas›, Avrupa ‹mar ve Kalk›nma Bankas› ve Almanya’n›n LFS flirketinin iflbirli¤in- de Azerbaycan Mikrofinansman Bankas› kurulmufltur. Banka günümüzde gi- riflimcilerin finansman ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda önemli rol üstlenmekte- dir.
Kamu hizmetleri alan›nda gerçeklefltirilen tutarl› reformlar sonucu elekt- rik kullan›m bedellerinin tahsilinde olumlu geliflmeler yaflan›rken, sunulan hizmetlerin hacmi ve kalitesi de yükselmifltir. Elektrik da¤›t›m kanallar›n›n teknik aç›dan gelifltirilmesine yönelik yat›r›mlar yap›lm›fl, yeni transformatör- ler, elektrik hatlar›, araç gereçler ve evlerde elektrik kullan›m›n› ölçmek için yeni sayaçlar hizmete sunulmufltur. “Azerenerji” ve “Azerigaz” anonim flirket- lerine bütçeden yap›lacak sübvansiyonlar›n ödenme mekanizmas› belirlenmifl ve 2003 y›l›n›n ilk 6 ay›n›n sonuçlar›na göre toplam sübvansiyon tutar› 951,01 milyar manat olmufltur.
Bakü flehri ve çevresindeki yerleflim birimlerinin su ihtiyac›n›n karfl›lan- mas› için yeniden yap›lanma çal›flmalar› kapsam›nda Kür nehri ve Ceyranba- tan gölündeki ar›tma sistemleri ve bölge ve mahallelere su sa¤layan yüksek verimli pompa istasyonlar› tamir edilmifl, büyük çapl› flehiriçi ve flehirleraras›
su borular› yenilenmifltir.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nde asgari hayat standard›n›n belirlenerek, as- gari ücretin aflamal› olarak bu standartla uyumlu hale getirilmesi yönünde ge- reken yasal düzenlemelerin tasla¤› haz›rlanm›flt›r.
Halk›n sosyal durumunun iyilefltirilmesi yönündeki önlemlerin önümüz- deki dönemlerde de devam ettirilmesi hükümetin öncelikli politika alanlar›n- dan birisidir. Bu alanda devlet stratejisi belirlenmifl ve söz konusu stratejinin kapsam› Azerbaycan Cumhurbaflkan›’n›n 20 fiubat 2003 tarihli 854 say›l› fer- man›yla onaylanan “Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Fakirli¤in Azalt›lmas› ve
‹ktisadi Geliflme Alan›nda Devlet Program›”nda ayr›nt›l› flekilde ifade edil- mifltir. Programda ülkemizde fakirli¤in günümüzdeki seviyesi ve konunun di-
¤er yönleri araflt›r›lm›fl, fakirli¤in azalt›lmas› amac›yla ekonomide ve sosyal
alanda gerçeklefltirilmesi gereken reformlar›n ve kurumsal de¤iflikliklerin bafl- l›ca yönleri belirlenmifl, toplumun en fakir tabakalar›n›n, örne¤in, Ermenistan – Azerbaycan savafl› neticesinde evlerini kaybetmifl insanlar›n karfl›laflt›klar›
problemlerin çözümü ön planda tutulmufltur.
Tüm bu önlemlerin sonucu olarak Azerbaycan Cumhuriyeti’nde sosyal ekonomik alanda elde edilmifl olumlu geliflmeler 2003 y›l›n›n ilk yar›s›nda da sürmüfltür. Nitekim, Ocak - Eylül döneminde cari fiyatlarla GSY‹H rakam›
2002 y›l›n›n ayn› dönemine göre %10,5 oran›nda artarak 25,3 trilyon manata ulaflm›flt›r. Y›ll›k GSY‹H’n›n 34 trilyon manat ve reel büyüme oran›n›n %9,6 olaca¤› tahmin edilmektedir.
Kiflibafl›na düflen GSY‹H rakam› da bir önceki y›l›n ayn› dönemine göre
%9,6 oran›nda artarak 3.123,1 bin manat (636,8 dolar) olmufltur. Bu rakam›n y›lsonunda 4.190,8 bin manat (846,6 dolar) olaca¤› öngörülmektedir.
Cari dönemde GSY‹H’da üretim sektörünün pay› %60,8 (2002 y›l›n›n Ocak-Eylül döneminde %57,3), hizmet sektörünün pay› ise %39,2 (2002 y›l›- n›n ayn› döneminde %42,7) olarak gerçekleflirken, 2003 y›l›n›n sonunda bu ra- kamlar›n s›ras›yla %62,6 ve %37,4 olaca¤› tahmin edilmektedir.
Bahsedilen dönemde sanayi üretimi %4,5 (2002 y›l›n›n ayn› döneminde
%2,8), tar›m, avc›l›k ve ormanc›l›k üretimi %5 (2002 y›l›n›n ayn› döneminde
%4,5) oran›nda artarken, inflaat ve hizmet sektöründe s›ras›yla %56,2 (2002 y›l›n›n Ocak-Eylül döneminin 2,6 kat›) ve %6,9 (2002 y›l›n›n ayn› döneminde
%6,4) oran›nda art›fl gerçekleflmifltir. 2003 y›l›n›n sonu için sanayide reel bü- yümenin %7,4, tar›mda %8, inflaat sektöründe ise %73,8 olaca¤› öngörülmek- tedir.
Sanayi ürününün %53,5’i (2002’nin ayn› döneminde %49’u) özel,
%46,5’i ise (2002 y›l›n›n ayn› döneminde %51’i) kamu sektörünün pay›na düflmektedir. Toplam sanayi üretiminin %50,1’i madencilik, %41,5’i imalat sanayii, %8,4’ü ise su, gaz ve elektrik üretimi iflletmeleri taraf›ndan gerçeklefl- tirilmifltir. Söz konusu sektörlerdeki üretim art›fl› s›ras›yla %1,7, %15,5 ve
%13,7 olmufltur. GSY‹H deflatörü %104,2 olarak hesaplan›rken, 2004 y›l›
deflatörünün %103,7 olaca¤› beklenmektedir.
2003 y›l›n›n Ocak-Eylül dönemi enflasyon oranlar›na bakt›¤›m›zda, TEFE’nin %102, TÜFE’nin ise %117,9 oldu¤u görülmektedir. 2003 y›l›nda TEFE’nin %102,5 olaca¤› tahmin edilmektedir.
2003 y›l›n›n ilk 9 ay› zarf›nda tüketim pazar›nda 11.175,8 milyar manat hacminde mal sat›l›rken, hizmetlerin hacmi 2.174,9 milyar manat olarak ger- çekleflmifltir. Bir önceki y›l›n ayn› dönemine göre mal ve hizmet ticaretinde s›-
ras›yla %10,2 ve %10,9 oran›nda art›fl söz konusudur.
Çal›flabilir durumda olan nüfusun say›s›nda bir önceki y›l›n ayn› dönemi- ne göre 25,3 bin kiflilik art›fl yaflanm›fl ve bu rakam 3.797,1 bine ulaflarak, top- lam ülke nüfusunun %46,7’ni oluflturmufltur. Bu nüfusun 3.743,5 bini istih- dam edilirken, 53.619 kifli resmi iflsiz statüsündedir.
Bankalardaki bireysel mevduatlar 1 Eylül tarihi için 1037 milyar manata ulaflarak, bir önceki y›l›n ayn› dönemine göre %55,1 oran›nda art›fl göstermifl- tir. Hanehalklar›n›n parasal gelirleri ise 2002 y›l›n›n ayn› dönemine göre
%13,2 oran›nda artarak, 17.065,7 milyar manat olmufltur. Kiflibafl›na düflen ge- lir hacmi %12,3 artm›fl ve 2.105,7 bin manata ulaflm›flt›r. Toplam parasal ge- lirlerin y›lsonu için bir önceki y›la göre %17,6 oran›nda artarak, 24.900 mil- yar manat olaca¤› beklenmektedir.
2003 y›l›n›n 9 ayl›k döneminde ortalama ayl›k ücretler %21,5 oran›nda yükselerek, 377,6 bin manat olmufltur. Y›lsonu için bu art›fl›n %41’e ulaflaca-
¤› ve ortalama ücret düzeyinin 443 bin manat olaca¤› tahmin edilmektedir.
2003 y›l›n›n ilk 8 ayl›k döneminde d›fl ticaret hacmi 3.029,1 milyon do- lar olurken, ihracat 1.470,5 milyon dolar, ithalat ise 1.558,6 milyon dolar ola- rak gerçekleflmifltir. Y›lsonu için toplam ticaret hacminin 4.350 milyon dolar, ihracat ve ithalat›n ise s›ras›yla 2.150 milyon dolar ve 2.200 milyon dolar ola- ca¤› öngörülmektedir.
Belirtilen dönemde toplam sabit sermaye yat›r›mlar› bir önceki y›la göre
%70,9 oran›nda artarak, 12.067,6 milyar manata ulaflm›flt›r. Y›lsonunda bu ra- kamlar›n s›ras›yla %35,8 ve 17.134,8 milyar manat olaca¤› tahmin edilmekte- dir.
Toplam yat›r›mlar›n 11.234,5 milyar manat› veya %93,1’lik k›sm› üretim amaçl› inflaat çal›flmalar›n›n sürdürülmesine yönelik olarak gerçekleflirken, konut inflaat›na 5.331,6 milyar manat hacminde yat›r›m yap›lm›flt›r. Bu rakam bir önceki y›la göre %71,8 oran›nda bir art›fl› ifade etmektedir.
Sabit sermaye yat›r›mlar›n›n 10.194,2 milyar manatl›k k›sm› veya
%84,5’i iflletmelerin özkaynaklar›, 331,4 milyar manatl›k k›sm› veya %2,7’si hane halklar›n›n tasarruflar›, 104,9 milyar manatl›k k›sm› veya %0,9’u bütçe d›fl› fonlar›n kaynaklar›, 251,2 milyar manatl›k k›sm› veya %2,1’i banka kre- dileri, 320,5 milyar manatl›k k›sm› veya %2,6’s› bütçe kaynaklar›, 865,4 mil- yar manatl›k k›sm› veya %7,2’si ise di¤er kaynaklar hesab›na gerçeklefltiril- mifltir. Toplam sabit sermaye yat›r›mlar›n›n 1.466,1 milyar manat› (%12,1) ka- mu, 10.601,5 milyar manat› (%87,9) ise özel sektör iflletmelerinin pay›na düfl- müfltür. Toplam yat›r›mlar›n 2289,9 milyar manata tekabül eden k›sm› veya
%19’u iç, 9.777,7 milyar manatl›k k›sm› veya %81’i ise d›fl kaynakl›d›r. 2003 y›l›nda bu rakamlar›n s›ras›yla 3.500,0 milyar manat (%20,4) ve 13.634,8 mil- yar manat (%79,6) olaca¤› beklenmektedir. Yabanc› yat›r›m hacmi bir önceki y›l›n ayn› dönemine göre %81,2, iç yat›r›mlar ise %37,4 oran›nda art›fl göster- mifltir. 2003 y›l› genelinde bu art›fl›n s›ras›yla %37,8 ve %28,2 olarak gerçek- leflece¤i öngörülmektedir.
Tüm geliflmelere ra¤men, yat›r›mlar›n art›fl›n› engelleyen birçok neden halâ ortadan kald›r›lamam›flt›r. Ekonomideki tekelci yap›n›n devam etmesi, il- gili mevzuattaki eksiklikler, geliflmemifl sosyal altyap›, enflasyonun kontrol alt›na al›nmas›na yönelik önlemlerin yeteri kadar sa¤lam temellere dayanma- mas› bu nedenlerden baz›lar›d›r.
Ülkenin ekonomik kalk›nmas› için hayati önem tafl›yan yat›r›m politika- s› flekillendirilirken iç talebin karfl›lanmas› öncelikli konu olarak ele al›nmal›, yat›r›mlar›n sektörel da¤›l›m› s›ras›nda üretimin son aflamaya dek gerçekleflti- rilebilece¤i sektörlere üstünlük verilmelidir. Baflka deyiflle, nihai tüketim ma- l› üretiminin gerçeklefltirilmesi hedefi yat›r›m politikalar›n›n temelini olufltur- mal›d›r. Geçifl dönemine has olan problemlerin çözümü s›ras›nda yabanc› ya- t›r›mlar›n potansiyel katk›s› göz önünde bulundurulmal›d›r. Mevcut sorunlar›n çözümünde do¤al kaynaklar temel araç olarak kullan›labilir. Bu aç›dan afla¤›- daki sorunlar›n çözümü söz konusu olabilir:
1. Döviz giriflleri art›r›lmakla, sermaye birikimi sürecinin h›zlanmas› sa¤- lanabilir.
2. Ekonomik krizden ç›kmak için gereken kaynaklar elde edilebilir.
3. Do¤al kaynaklar›n kullan›ma aç›lmas› ülkede özel iflletmelerin faaliye- te bafllamas› ve serbest giriflimin yayg›nlaflmas› için itici güç olabilir.
4. Son dönemlerde giderek derinleflen iflsizlik probleminin çözümüne katk›da bulunur.
5. Sosyal alanda k›smi iyileflme sa¤lanabilir.
6. Ekonominin di¤er sektörlerinin geliflimi ve bölgelere yönelik yat›r›m hacminin artmas›na katk›da bulunur.
7. Ülkenin d›fl ekonomik iliflkileri genifller.
8. Do¤al ve co¤rafi flartlar yabanc› yat›r›mlar›n artmas› için teflvik unsu- ru olarak kullan›labilir.
Azerbaycan’›n do¤al kaynaklar›n›n kullan›m›nda yabanc› sermayenin ro- lü iki aç›dan de¤erlendirilmelidir. ‹lk önce, mevcut kaynaklar›n etkin kullan›-
m›n› sa¤lamakla do¤al kaynaklardan ekonominin canlanmas› amac›na yönelik olarak faydalanmak, madencilik ve imalat sanayiinin geliflimini h›zland›rmak ve üretimde yeni teknolojik yöntemlerin uygulanmas›n› teflvik etmek için ge- reken önlemler al›nmal›d›r. Bu aç›dan kullan›lan araç gereçlerin yenilenmesi ve di¤er sektörlerin geliflimi için gereken kaynaklar›n ve teknik altyap›n›n oluflturulmas› konusu göz önünde bulundurulmal›d›r.
Di¤er taraftan, do¤al kaynaklardan elde edilen gelirlerin halk›n hayat se- viyesinin yükseltilmesi ve gelir da¤›l›m›ndaki dengesizliklerin giderilmesi amac›yla kullan›lmas› sa¤lanmal›d›r.
Nihayet, yabanc› yat›r›mlar›n bölgesel ve sektörel da¤›l›m›n›n ekonomi- nin ihtiyaçlar› do¤rultusunda gerçeklefltirilmesi için devlet taraf›ndan gereken önlemler al›nmad›r. Azerbaycan’da ekonomik geliflmenin sa¤lanmas› için pet- rol ve do¤algaz d›fl›nda di¤er kaynaklar da mevcuttur. Bu kaynaklar›n önemli k›sm› eyaletlerde bulunmaktad›r. Yabanc› sermayenin Daflkesen’deki demir madeni, alunit, mermer ve kükürt, Neftçala, Salyan ve Alibayraml›’daki pet- rol, iyot ve brom, Balaken’in Filizçay bölgesindeki polimetal ve Nahç›van’da- ki tuz yataklar›n›n iflletilmesi, ayr›ca, tütün, pamuk, çay ve di¤er tar›m ürünle- rinin üretimi gibi alanlarda faaliyetinin sa¤lanmas› birçok sorunlar›n çözümü- ne yard›mc› olabilir. Bu konu at›l durumda bulunan iflletmelerin yeniden faali- yete bafllamas› ve iflsizli¤in azalt›lmas› aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r.
Günümüzde savafl ve di¤er nedenlerden dolay› ülke nüfusunun büyük k›sm›
Bakü ve civar illerde yaflamaktad›r. Sonuçta istihdam ve bar›nma sorunu de- rinleflmifl, demografik denge bozulmufltur.
Yabanc› sermayenin eyaletlere yönelmesinin teflviki göçün önlenmesi ve at›l kaynaklar›n kullan›ma aç›lmas›na yard›mc› olabilir. Bu amaçla yabanc›
yat›r›mc›lar için elveriflli ortam›n oluflturulmas› gerekmektedir. Daha önce de belirtildi¤i gibi, bu ifl yap›l›rken ülkenin do¤al ve co¤rafi flartlar› göz önünde bulundurulmal›d›r. Hazar k›y›s›nda turistik tesislerin inflas›, otel iflletmecili¤i- nin yayg›nlaflt›r›larak gelifltirilmesi, tarihi ve do¤al güzelliklere sahip bölgele- rin turizme aç›lmas›, mineral su kaynaklar›n›n bulundu¤u bölgelerde özel din- lenme tesislerinin kurulmas› öncelikli konular olarak ele al›nmal› ve bu hedef- ler yabanc› sermayenin aktif kat›l›m›yla gerçeklefltirilmelidir.
Yukar›da belirtilen amaçlara ulaflmak için Azerbaycan hükümeti 2004 – 2007 y›llar› aras›ndaki dönemde afla¤›daki politika önlemlerine önem verme- lidir:
- Elde edilmifl makroekonomik istikrar sürdürülmeli, enflasyon kontrol alt›nda tutulmal›, döviz piyasas›nda istikrarl› ve tahmin edilebilir konjonktü-
rün oluflmas›na çal›fl›lmal›, devletin yönetim kademelerindeki reformlara de- vam edilmeli, iflletmelerin faaliyetinin ilgili kamu kurumlar› taraf›ndan gerek- siz yere ve s›k s›k denetlenmesi gelene¤i ortadan kald›r›lmal›, özel izne tabi faaliyet çeflitlerinin say›s› azalt›lmal›, vergi ve gümrük sisteminin günümüz koflullar›na göre yeniden yap›land›r›lmas› alan›nda ciddi ad›mlar at›lmal› ve ekonomik liberalleflme politikas› kararl›l›kla sürdürülmelidir.
- Yaflad›¤›m›z dönemde ulusal kaynak stokunun art›r›lmas› ve d›fl kay- naklar›n ülkeye çekilebilmesi için ulusal rekabet gücünün yükseltilmesi büyük önem tafl›maktad›r. Bu amaçla Azerbaycan’da yat›r›m ortam›n›n iyilefltirilme- si ve yüksek teknolojilere dayal› ekonomik sistemin flekillendirilmesine yöne- lik etkin politika yürütülmeli, ekonomideki yap›sal dengesizlikler giderilmeli, sermayenin sektörler aras›nda da¤›l›m›n› sa¤layan finans piyasalar›n›n gelifli- mi yolunda ciddi ad›mlar at›lmal›d›r.
Altyap›, kamu hizmeti, bilim ve e¤itim ve di¤er alanlarda yürütülmekte olan reformlar h›zland›r›lmal›, AR – GE çal›flmalar› teflvik edilmeli, fakirli¤in azalt›lmas› ve hayat seviyesinin yükseltilmesine yönelik önlemler art›r›lmal›- d›r.
Bu amaçlara ulaflmak için afla¤›daki ad›mlar›n at›lmas› gerekmektedir:
1. Makroekonomik istikrar›n güçlendirilmesi ve rekabet potansiyelinin art›r›lmas›.
Makroekonomik istikrar›n sürdürülmesi, kurumsal reformlar›n gerçeklefl- tirilmesi ve ekonominin dengeli gelifliminin sa¤lanmas› için para ve maliye politikas› araçlar› ve Devlet Petrol Fonu’nun kaynaklar› etkin flekilde kullan›l- mal›, ulusal para biriminin istikrar›n› korumaya yönelik önlemler al›nmal›, ya- t›r›m ortam›n›n temel belirleyicilerinden olan enflasyon kontrol alt›nda tutul- mal›, iflletmelerin baflar›l› faaliyeti için gereken önkoflullar oluflturulmal› ve petrol d›fl› sektörlerin geliflimi sa¤lanmal›d›r.
2. Etkin ve gerçekçi para politikalar› izlenmeli, bu politikalar›n temel amac› fiyat istikrar›n›n korunmas› olmal›d›r. Ayr›ca, söz konusu politikalar›n makroekonomik istikrar ve iktisadi büyümenin devaml›l›¤›n› olumsuz etkile- memesi için çaba gösterilmelidir.
3. Maliye politikas›n›n etkinli¤ini art›rmak için esnek vergi ve gümrük politikas› sürdürülmeli, bu politikalar›n fleffafl›¤› sa¤lanmal›d›r.
4. Kapsaml› sanayi politikalar› yürütülmeli ve orta dönemde bu politika- lar›n bafll›ca amac› sanayi üretiminin devaml› ve yüksek oranl› art›fl›n›n temi- ni, üretim yap›s›n›n gelifltirilmesi ve verimlili¤in art›r›lmas› amac›na yönelik
olmal›d›r. Bu aç›dan eskimifl üretim tesisleri ve araç gereçlerinin yenilenmesi, yat›r›m ve AR - GE çal›flmalar›n›n h›zland›r›lmas›, petrol d›fl› sektörlerin ve imalat sanayiinin gelifliminin teflvik edilmesi ve ulusal sanayinin rekabet gü- cünün art›r›lmas› yönünde gereken önlemler al›nmal›d›r.
5. Tar›m politikas›n›n bafll›ca amaçlar›n›n afla¤›daki gibi belirlenmesi ge- rekmektedir:
- Tar›mda çal›flan nüfusun refah› ve sosyal ekonomik durumu ciddi flekil- de iyilefltirilmeli, bu alanda yeni iflyerleri aç›larak, nüfusun üretim ve ticaret olanaklar› geniflletilmelidir.
- Tar›m üreticilerine sa¤lanan finansal destek art›r›lmal›d›r.
6. G›da güvenli¤inin sa¤lanmas› amac›yla afla¤›daki konulara özellikle dikkat edilmelidir:
- Tar›m ve tar›m endüstrisi iflletmeleri devlet taraf›ndan desteklenmeli, bu sektörde mikrokredi hizmeti yayg›nlaflt›r›lmal›, tar›mda piyasa ilkelerine da- yal› sigortac›l›k sistemi uygulanmal›d›r.
- Veterinerlik, teknik kontrol, hijyen koflullar›n›n denetimi, tohum ve da- m›zl›k temini gibi alanlar›n devlet taraf›ndan finansman› ve desteklenmesi ge- rekmektedir.
- Tar›m iflletmelerinin üretti¤i ürünlerin gerek iç gerekse de d›fl pazarda sat›fl› devlet taraf›ndan desteklenmeli, tar›msal üretimde kullan›lacak araç ge- reç ve toprak pazar› oluflturulmal›d›r.
7. Özellefltirme h›zland›r›lmal›, giriflimcilik faaliyetinin yayg›nlaflt›r›lma- s› teflvik edilmelidir.
Yap›sal politikalarda petrol d›fl› sektörlerin geliflimi, üretimde ileri tekno- lojilerin kullan›m›, büyük iflletmelerin özellefltirilmesi, giriflimcili¤in teflviki ve ihracata dönük üretim yapan endüstrilerin desteklenmesi ön planda tutul- mal›d›r. Ayr›ca, rekabet ortam›n›n oluflturulmas› ve ekonomik etkinli¤in art›- r›lmas› için bankac›l›k sektöründe özellefltirme sürecine h›z verilmeli, 2004 – 2007 y›llar› aras›ndaki dönemde ülkede giriflimcilik faaliyetinin yasal altyap›- s› tamamlanmal› ve eyaletlerde özel teflebbüsün yayg›nlaflt›r›lmas› için elve- riflli ortam oluflturulmal›d›r.
8. Finansal piyasalar›n geliflimi yönünde ciddi ad›mlar at›lmal›d›r.
Uzun dönemde yat›r›m ve kredi kaynaklar›n›n teminini sa¤layacak meka- nizman›n oluflturulmas› ekonomik yap›n›n modernizasyonu ve sektörel çeflit- lili¤in sa¤lanmas›n›n ön kofluludur. Bu amaçla mevcut finansal sistemin, eko-
nominin finansal kaynak ihtiyac›n› karfl›layacak flekilde yeniden yap›land›r›l- mas› gerekmektedir. Özellikle bankac›l›k sektörü, menkul k›ymetler piyasas›, kurumsal yat›r›mc›l›k, ipotek ve leasing hizmetleri sektörü, finansal türevler piyasas› gibi alanlarda kurumsal düzenlemelerin h›zla gerçeklefltirilmesi bü- yük öneme sahiptir.
9. Altyap› alan›ndaki sorunlar›n çözümü ön planda tutulmal›d›r.
Ekonomik geliflme ve yaflam kalitesini belirleyen temel göstergelerden birisi altyap› ve kamu hizmetlerinin kalitesinin iyilefltirilmesidir. 2004 – 2007 y›llar›n› kapsayan dönemde bu alanda yürütülecek politikalar›n ana çerçevesi afla¤›daki gibidir:
- Ça¤dafl teknolojik standartlara uygun elektrik santralleri, yollar, su ka- nallar›, ulafl›m ve haberleflme a¤lar› ve di¤er altyap› tesislerinin inflas› ve ye- niden yap›land›r›lmas› alan›nda projelerin haz›rlanarak hayata geçirilmesi,
- Ulusal ulafl›m a¤›n›n dünya ulafl›m sistemine entegrasyonunun sa¤lan- mas›, transit tafl›mac›l›k koridorlar› olarak bilinen Do¤u – Bat› ve Kuzey – Gü- ney koridorlar›n›n kullan›lmas› konusunda somut ad›mlar›n at›lmas›,
- Enformasyon ve haberleflme altyap›s›n›n gelifltirilmesi ve yeniden yap›- land›r›lmas›, sektörün teknik donan›m›n›n sürekli iyilefltirilmesi,
- Kamu hizmetleri sektöründe finansal disiplinin sa¤lanmas›, karfl›l›kl›
borçlar›n ödenmesi.
10. Rekabetin geliflimine önem verilmesi gerekmektedir.
Bu yönde al›nmas› gereken tedbirleri afla¤›daki gibi özetleyebiliriz:
- Piyasa aktörlerinin kendi haklar›n› savunmalar›na olanak yaratmak için anti tekel mevzuat› hakk›nda bilgi sahibi olmalar›n›n sa¤lanmas›,
- Anti tekel yasalar›n›n ihlal edildi¤i durumlarda ihbarda bulunulmas›n›
kolaylaflt›rmak için ilgili prosedürün basitlefltirilmesi,
- Mal ve hizmet piyasas›nda antitekel yasalar›n›n etkinli¤inin art›r›lmas›.
11. ‹ç pazar›n korunmas› ve tarife sisteminin gelifltirilmesi.
‹ç pazar›n korunmas›ndan bahsederken göz önünde bulundurulmas› gere- ken bafll›ca konular normal rekabet ortam›n›n bundan olumsuz etkilenmemesi ve d›fl ekonomik geliflmelere karfl› hassas olan sektörlerin gelifliminin sa¤lan- mas›d›r. Bu amaçla tarife sisteminin sürekli yenilenmesi ve gelifltirilmesi ge- rekmektedir.
12. Bölgesel ekonomik ve sosyal politikalar.
Önümüzdeki dönemde bölgesel politikalar›n temel amaçlar› afla¤›dakiler olarak belirlenmifltir:
- Bölge ve belediyeler için vergi ve bütçe harcamalar› politikas›n›n istik- rar›n›n sa¤lanmas›.
- Fakir bölgelere finansal deste¤in art›r›lmas›.
- Bölgelerde imalat sanayiinin gelifliminin teflvik edilmesi.
13. Ekonominin d›fla aç›kl›k derecesinin art›r›lmas›.
D›fl ekonomik faaliyetin geniflletilmesi amac›yla ikili ve çok tarafl› iliflki- ler kapsam›nda iflbirli¤inin geniflletilmesi amaçlanmaktad›r. Günümüzde Azerbaycan’›n 140 ülkeyle diplomatik, 17 ülkeyle (Avusturya, Bulgaristan,
‹ran, ‹sviçre, M›s›r, Pakistan, Romanya, Suudi Arabistan, Türkiye, Fransa, Ja- ponya, Yunanistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Belarus, Kazakistan, Özbe- kistan) iki tarafl› komisyonlar, 4 ülkeyle ise çeflitli iflbirli¤i anlaflmalar›yla ku- rulan iliflkileri bulunmaktad›r. Örne¤in, Çin’le Bakanl›klar Aras› Ortak Ko- misyon (‹ktisadi Geliflme Bakanl›klar› aras›nda), Büyük Britanya ile Ticaret Konseyi (D›fliflleri Bakanl›klar› aras›nda), ‹talya ile Ortak Çal›flma Grubu (ifla- damlar› aras›nda) ve ABD ile Çal›flma Grubu (Maliye Bakanl›klar› aras›nda) olmak üzere ikili iliflkiler mevcuttur.
14. Turizmin Geliflimi.
Turizm sektörünün geliflimine yönelik olarak “Azerbaycan Cumhuriye- ti’nde 2002 – 2005 Y›llar› Aras›ndaki Dönemde Turizmin Geliflimine Dair Devlet Program›” çerçevesinde sektörde serbest giriflimcili¤in yayg›nlaflt›r›l- mas›, rekabetçi turizm piyasas›n›n oluflturulmas› ve hizmetlerde uluslararas›
kalite standartlar›na ulafl›lmas›, turizm gelirlerinin art›r›lmas›, sektörün altya- p› sorunlar›n›n ortadan kald›r›lmas›, genellikle, turizm kaynaklar›n›n etkin bi- çimde kullan›lmas› alan›nda somut ad›mlar›n at›lmas› planlanmaktad›r.
15. Sosyal Politikalar›n Etkinli¤inin Art›r›lmas›.
Ülkenin rekabet gücünün art›r›lmas› ve yüksek ekonomik büyüme h›z›- n›n sa¤lanmas› için sosyal politikalar›n etkinli¤inin önemli ölçüde yükseltil- mesi, geliflmifl sosyal hizmetler pazar›n›n oluflturulmas› ve yaflam kalitesinin yükseltilmesi gerekmektedir. Sosyal politikalar toplumun fakir kesimlerinin desteklenmesi ve reformlar›n olumsuz yans›malar›n›n asgariye indirilmesinin yan› s›ra, karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin ve istikrarl› ekonomik büyümeyi sa¤la- yacak faktörlerin devaml›l›¤›n› temin etmelidir. Bu hedefler toplumun sahip
oldu¤u emek, bilgi birikimi ve yarat›c›l›k potansiyelinin ekonomik hayata ka- nalize edilmesi yoluyla gerçeklefltirilebilir.
Bu aç›dan 2004 – 2007 döneminde afla¤›daki önlemlerin al›nmas› öngö- rülmektedir:
- Toplumun çal›flma potansiyelinin geliflimi ve bu potansiyelin etkin kul- lan›m›,
- Ça¤dafl e¤itim olanaklar›n›n geniflletilmesi yoluyla ekonomik anlamda f›rsat eflitli¤inin ve sosyal hareketlili¤in sa¤lanmas›,
- ‹flgücü kalitesinin ve mobilitesinin art›r›lmas›yla etkin istihdam için ge- reken ortam›n oluflturulmas›, emek piyasas›nda arz talep dengesinin sa¤lanma- s›,
- Toplumun yard›ma muhtaç kesimlerinin desteklenmesi, emeklilik öde- melerinin art›r›lmas›, çocuk sa¤l›¤›na daha çok önem verilmesi,
- Parasal gelirlerin art›fl›n›n sa¤lanmas›, verimlilik art›fl›na paralel olarak ücretlerin yükseltilmesi yoluyla gelir da¤›l›m›ndaki dengesizli¤in giderilmesi, kamu çal›flanlar›n›n ücretlerinin art›r›lmas›,
- Sosyal hizmetlerin hacmi, yap›s› ve kalitesinin belirlenmesi sürecine vatandafllar›n kat›l›m›n›n sa¤lanmas›,
- Sosyal hizmetlerin gerçeklefltirilmesi, finansman› ve kalite kontrolü ala- n›nda özel ve kamu kurumlar›n›n koordinasyon ve iflbirli¤i içinde çal›flmas›,
- Emeklilik maafllar› ve di¤er sosyal harcamalar›n dünya standartlar›yla uyumlu hale getirilmesi için bireysel kay›t sistemine geçilmesi,
- Asgari emeklilik maafl› ve di¤er sosyal ödemelerin asgari düzeyinin afla- mal› flekilde art›r›lmas›,
- Emeklilik ödemelerinin düzenli olarak art›r›lmas› ve engellilerin, savafl gazilerinin, yeni evli çiftlerin ve nüfusun en fakir kesimlerinin durumunun özellikle göz önünde bulundurulmas›,
- Emeklilik sisteminde kaynak giriflleri ve ödemelerin zaman›nda gerçek- leflmesinin sa¤lanmas›,
- Sosyal güvenli¤in etkinli¤inin art›r›lmas› ve fakir ailelere yönelik sos- yal yard›mlar›n çeflitlendirilmesi,
- Fakirli¤in olumsuz etkilerinin ve sosyal eflitsizli¤in azalt›lmas›, - E¤itimde kalitenin yükseltilmesi, e¤itim program›n›n ça¤dafl normlara
uygun hale getirilmesi,
- E¤itimde f›rsat eflitli¤inin sa¤lanmas›,
- Temel bilim alanlar›n›n devlet taraf›ndan desteklenmesi, bilim teknik ve AR-GE alanlar›nda devaml› olarak tahmin ve kontrol faaliyetinin sürdürül- mesi,
- Belli alanlarda uzmanlaflm›fl bilimsel araflt›rma enstitüleri ile iktisadi ifl- letmeler aras›ndaki iliflkilerin geniflletilmesi,
- Uygulamal› bilimlerin gelifliminin teflvik edilmesi,
- Do¤al kaynaklardan etkin flekilde yararlan›lmas› ve çevre korumas›na verilen önemin art›r›lmas›,
- Telif haklar›n›n korunmas› alan›nda gereken önlemlerin al›nmas›, - Toplum içinde bilimsel araflt›rmalara olan ilginin ve bilimsel faaliyetin sayg›nl›¤›n›n art›r›lmas› ve yetenekli gençlerin bilimsel faaliyete yönlendiril- mesi,
- Bilimsel araflt›rmalar›n finansman› için daha fazla kaynak ayr›lmas›, - Ülkede sa¤l›k sigortas› sisteminin oluflturulmas›,
- Sa¤l›k müesseselerinin ilaç ve araç gereç ihtiyac›n›n karfl›lanmas›
amac›yla sa¤l›k endüstrisi iflletmelerinin kurulmas› ve faaliyetinin devlet taraf›ndan desteklenmesi,
- T›bbi denetim önlemlerinin kapsam›n›n geniflletilerek, kalitesinin yük- seltilmesi,
- Toplumun en fakir kesimlerinin sa¤l›k hizmetlerinden yararlanmas›n›
sa¤layacak önlemlerin al›nmas›,
- Ülkenin kültürel potansiyelinin, birikim ve geleneklerinin korunmas› ve gelifltirilmesi, e¤itim ve kültür sanat faaliyetlerinin desteklenmesinin medeniyet alan›ndaki devlet politikas›n›n stratejik amaçlar› olarak belirlen- mesi, kültürel geliflimin teflviki amac›yla bütçeden ayr›lan kaynaklar›n giderek art›r›lmas›, bu alandaki kaynak, teknik ve bilgi altyap›s›n›n gelifltirilmesi için somut ad›mlar›n at›lmas›,
- Beden e¤itimi ve spor alan›nda devlet politikalar›n›n stratejik amaç- lar›n›n halk sa¤l›¤›n›n iyilefltirilmesi, e¤itimde yüksek manevi de¤erlerin öne ç›kmas› ve askeri hizmete haz›rl›¤›n sa¤lanmas› olarak belirlenmesi.
