Türk DUnyas BLM KÜLTÜR - - GELENEK. Teblileri. 2. Cilt TÜRK DÜNYASINDA. Türk Dünyas Aratrmalar Vakf. Azerbaycan Devlet ktisat Üniversitesi

Türk Dünyas Aratrmalar Vakf

Türk DUnyas

Teblileri 2. ^Cilt

TÜRK DÜNYASINDA

BLM

^-

^KÜLTÜR

^-

^GELENEK

Azerbaycan

Devlet ktisat Üniversitesi

Türk Dünyas letme

Fakültesi

Bakü

/

AZERBAYCAN

Sakarya

Üniversitesi

Sakarya

/

TÜRKYE

Celalabad

ktisat

ve

Giriimcilik Üniversitesi

Türk Dünyas Krgz-Türk Sosyal

BilimlerEnstitüsü

Celalabad

/

KIRGIZSTAN

Gazi

Üniversitesi

Ankara

/

TÜRKYE

Korkut

Ata Kzlorda

Devlet Üniversitesi

Türk Dünyas Kzlorda Türk

^Dili

ve Edebiyat Bölümü Kzlorda

^/

KAZAKSTAN

Türk

Dünyas Aratrmalar Vakf

stanbul -2011

Bu eser

Bakanlar

Kurulu’nun

20.07.1980

tarih

ve 8/1307 sayl

kararyla

kamu yararna hizmet verdii

kabul edilerek vergi muafiyeti

tannm

olan

TÜRK DÜNYASI ARATIRMALARI VAKFI’nn yayndr.

^-

Her hakk mahfuzdur.

TÜRK DÜNYASI ARATIRMALARI VAKFI

müsaadesi olmakszn tamamen, ksmen veya

herhangi bir

deiiklik yaplarak

iktibas edilemez.

Editörler:

Prof. Dr. A.

Vecdi CAN

^-

Doç.

Dr. Hayati

BERL

^-

Ar.

Gör. Kamil

TAKIN

Bask

Gazi

Üniversitesi

letiim

Fakültesi

Basmevi

Haberleme

Türk Dünyas Aratrmalar Vakf Kemalpaa Mah. Bukaldede

Sok. No:

4

Saraçhane

/

STANBUL

Telefon:

(0212)511 10 06 nternet Adresi:

www.turan.org.tr

e-posta:

tdav@turan.org

Türk Dünyas Aratrmalar Vakf

“9.

Uluslararas Türk Dünyas Sosyal

Bilimler

Kongresi Teblileri”

Türk Dünyas Aratrmalar Vakf’nn

her yl

düzenledii

Uluslararas

Sosyal

BilimlerKongresi’nin 9.

su kapakta

isimleri

geçen

üniversitelerin ibirlii ile,

16-17

Haziran

2011

tarihleri

arasnda, Bakü’de

gerçekletirilmitir.

Takm Numaras: 978-975-498-211-4

(tk)

ISBN: 978-975-498-213-8

(2.c) Milli

Yayn No: 201

¹-34-

Y-0 147-2 58

Balkan

Sava

ArefesindeRumeli’ninDurumunaDairBirOsmanlIstihbarat Görevlisinin RaporuveDüündürdükleri

Prof.Dr.Nuri

KÖSTÜ

KLÜ 289

Muu!

Vilâyeti’ndeModernTürkMektepleri(1898-1904MaârifSalnamelerine Göre)

Yrd.Doç. Dr.Nurgül

BOZKURT

296

ErmeniKomitelerinin

Dou

AnadoluveKafkaslardakiFaaliyetleriÜzerineBazBelgeler

Yrd.Doç.Dr.BernaTürkdoanUYSAL 310

HilâfetinOsmanlDevletdeolojisindekiYeri

Doç.Dr.MustafaALKAN 317

Ermenistan’nKuruluuve TürkDünyasnaEtkisi

Doç.Dr.DavutKILIÇ 328

GünümüzdeTürkDünyasndaMeydanaGelen ÖnemliOlaylaraYakut’un

Düürdüü

Tarihler

Prof. Dr.smailYAKIT ₃₃₈

Türklerde Gökbilimive NevruzBayram

zzet

EGE

₃₄₄

SALIK, SPOR

ElitKaratecilerinBeslenmeHakkfndakiBilgiDüzeylerinin

Aratrlmas

Yrd.Doç.Dr.MuratKUL^-Dr. MikailTEL^-Arzu

ÇEKEN

352

SakaryaÜniversitesiBedenEitimi veSpor BölümüÖrencilerininSigara

çme

Oranlar veBu pranlarEtkileyenDenemeSebeplerinin Belirlenmesi

Doç.Dr.Çetin

YAMAN

^-Ar.Gör.MuratSARIKABAK-

enay YURDAKUL

360

Sava

MeydanlarndanOkMeydanlarna OsmanlIda Okçuluk SporuveKabakOyunu

Ör.Eleman AhmetATALAY^-Yard.Doç.Dr.Alper

KARADA

^-Ör.Gör.EnginBOZTEPE 364 OsmanlDevletindeSporunSosyolojik

Yaklam

çerisinde Deerlendirilmesi

Yrd.Doç.Dr.M.Yalçn

TAMEKTEPLGL

^-Prof. Dr.Osman

MAMOLU

^-

Ar.Gör.Hamza

KÜÇÜK

³⁷⁴

Yeni BirSporOrganizasyonuTeklifi:TürkDünyasSporOlimpiyatlar

Ör.Gör.MustafaKAYA^-Yrd.Doç.Dr.Abdüsselam

KÖSE

^-Okt.

Haan ÖZER

383 BedenEitimi veSporEitimi Alan ÖrencilerinToplumaHizmetUygulamalarnAlglamaDüzeyleri

Fatma

TLK

^-Yrd.Doç.Dr.Güften

HERGÜNER

^-ÖretimGörevlisiNigar

YAMAN

389 FutbolHakemlerinin Stresive

Yaam

Tatmini DüzeyleriArasndakilikilerinncelenmesi

Yrd. DoçDr.Fikret

SOYER

^-SerbestAratrmacÜlkü

TEKGÖZ

^-Yrd.Doç.Dr.Yusuf

CAN

397 HedefYönelimi, Benlik

Saygs

veCinsiyet likisi:Yüzücüler ÜzerineBir

Aratrma

Yrd. Doç.Dr.Fikret

SOYER

^-Dr.Turhan

TOROS

^-Dr, Mehmet

BAYANSALDUZ

409

TÜRK DL

Ouz

CtrupuTürkDillarinda FellerinLeksik^-Semantikinkiaf

Dr.Aynur

Q9DMALYEVA

416

Çada

Azerbaycan iirindeKarabaKonusu

flp.TeBCpnKA5AÜJlli(ACAHJlbl 421

1990’lyllardaAzerbaycan’da Alfabe SeçimiKonusundaOrtaya

Çkan

Görülerin Azerbaycan

Basnna Yansmas

Dr.Ziyafet

GASIMOVA

(EYVAZOVA) 427

TürkiyeTürkçesiSözcüklerindeki/e/Sesbiriminin[ejve[ae]OlarakSesletiimesi,SözKonusu SesbirimininAzerbaycanTürkleriTarafndanAlglanmasveSesletiimesi

Prof. Dr.Gülmira(SADYEVA)

KURUOLU

436

Göstergebilim

Açsndan

CengizAytmatov’un“Oulla

Buluma”

Hikâyesi

Dr.Gülsemin

HAZER

446

Ermenistan’n Kuruluu Ve Türk Dünyasna

Etkisi

Doç. Dr.

Davut

KILIÇ FratÜniversitesi

Eitim Fakültesi

Eiaz/TÜRKYE

dkilic@firat.edu.tr dkilic40@qmail.com

ÖZET

Rusya için

Güney

Kafkasya, Balkanlardan sonra dünyaya açlan ikinci

kap

olmutur.

Anadolu’nun tabii bir

uzants durumunda

olan bölge; Rusya’nn corafi

konumu

göz

önüne alndnda,

hayati derecedestratejikönemi

olduu

ortayaçkmaktadr.

Rusya, Ermenilerleticaret

yapmay

topluluun ilerigelenlerininçocuklarn okutmay, kendilerine

J

^dinîvedünyevî hertürlü imtiyazvermeye

hazr

olduklarnbelirtmitir.

Bu

sempatik

davranyla

bölgede tek güçlü Hristiyan devlet olan Rusya, bulunduklar yerde

çounluk

oluturmayan

Ermenileri,

bal

olduklar kilise tekilatn ve buna

bal

din

adamlarn

kendisine çekmeyi

baarmtr.

Rusya’nn bu politikas, Kafkasya ve

Dou

Anadolu’ya yönelikgerekaskeri strateji belirleme,gereksesiyasalfaaliyetlerindeetkiliolmutur.

AnahtarKelimeler: Rusya, ErmeniDinAdamlar, Erivan,Azerbaycan, Ermenistan.

Rusya için

Güney

Kafkasya, Balkanlardan sonra dünyaya açlan ikinci

kap

olmutur.

Anadolu’nun tabii

uzants durumunda

olan bölge; Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnn

kavak

noktasnda bir kilit konumundadr. Bölgede

yaayan

Ermenileri

Rus

yöneticilere ilk tantan

Karabal

Ermeni din

adam

srael Ori’dir. Türklerin 1683

ylnda

Viyana önlerinde bozguna

uramasndan

sonra, 1698-1711 yllar

arasnda

Fransa, ngiltere, Almanya ve Rusya’y dolaarak Ermenileri kurtarmak için Haçl Seferi düzenlemeye

çalan

Ori, emeline muvaffak

olamam

ise de, gezisi

esnasnda Rus Çar

Petro (1683-1725)’ya Kafkaslardaki, iki Hristiyan toplulukolan Ermeni veGürcüler

hakknda

verdiibilgilerneticesindeRuslarn dikkatini bölgeye çekmitir (Saray, 1996: 7; ayrca

geni

bilgi için bkz. Uras, 1987: 743 vd).

Bundan

sonra Çar

DeliPetro, Kafkaslarayönelerek (1723-1724), HristiyanGürcü ve Ermenilerileayr ayrdostluk ve ticaret antlamalar

imzalamtr. Bu

temaslar neticesinde Petro, ticaret yollarn

Douya doru

geniletmeninartlarn olutururken, bukonuda Ermenilerin ne kadaretkinolduklarn ve Rusya’ya sarslmaz sadakatlerinin farkna

varm,

Gürcü ve Ermenilerle ticaret

yapmay

bu ^iki topluluun ileri gelenlerinin çocuklarn okutmay, kendilerine dinîve dünyevî her türlü imtiyaz vermeye

hazr

olduklarn belirterek, Ermenileri

Rus

topraklarna

yerlemeye

davet etmitir (Neumann, 1834: 25). Taraflar arasndaki bu

antlama

1783

ylnda

içerii geniletilerek yenilenmitir.

Buna

göre Ruslar,

ad

geçen topluluklar ran ve

Osmanl

Devletine

kar

korumay

davaat ediyordu (Saray, 1998: 164). Rusya’nn butopluluklarla

yapt

mutabakatÇar

I. Petro’nun 1725

ylnda yazd

söylenen vasiyet namesine de uygundur (Bkz., Türk Kültürü, 1990: 160vd).

Ermenilerin Rusya’ya

balanmas

ve oradan destek

ummas,

Ruslarn Kafkasya bölgesine gerçekletirdikleri ilkseferlerden balayarak

yeermi

ve giderek

artmtr

(Klç, 2001: _49).

Bu

durum

Rusya’nn, Kafkasya ve

Dou

Anadolu’ya yönelik faaliyetlerinde gerek siyasal, gerek

askeri strateji belirlemesinde etkili olacaktr.

Çünkü

bölgede

yaayan

Hristiyan Ermeniier,

Müslüman komularyla

olan ilikilerini yeterince olumlu bir çizgiye oturtamadklarndan aralarnda

anlamazlk

hâsl olmutu.

Bu

ortam Ermenilerin arasnda, Rusya'ya

yaknlama

arzusunu biraz daha artyordu. Kafkasya Ermenileri, Ruslarn bu bölgeyi istila etmesine

yardmc

olmak üzere bir askeri birlik oluturduklar gibi

Rus

Çarlarna da

ballk

ve destek

salama

sözü vermilerdir.

Bu

cümleden olarak yöredeki sivil ve dinî görevliler Kafkasya’da

Müslüman

hanlklarn Ruslarca istila edilmesini desteklemiledir.

Bundan

dolaydr ki,

aralarndaki dinî birliktelii öne çkaran Rusya,

mezhep

farkna

ramen

Ermenileri kendisine çekmeyi baaracaktr{McCarthy, 1998: 25).

Ermenilerin derebeylikler halinde

yaadklarn,

birbirlerine vatan hissi ve siyasi olaylarla

bal

olmadklarn, sadece ananeleri, dil ve dinlerinin onlar bir bütün halinde tutuunu anlayan Rusya, 1796

ylnda

Astrakhan'dan yaplan

müterek

kara ve deniz harekâtnda Gürcü ve Ermenilerle arasndaki dinî birliktelii çok iyi kullanarak, bütün

dou

Kafkasya’y kolayca ele geçirdi. Böylece irvan/Shemakhi,

eki/Nukha

ve

Karaba/Shusha

hanlklar Ruslarn eline

geçmi

oldu.

Daha

sonra Kafkasya’da en önemli Türk merkezlerinden birisi olan Gence’nin de Rusya’nn hâkimiyeti altna girmesi, Ruslar

Ara

Nehrine

ulatrd

gibi, Erivan/Revan Platosunun çevresinde ilk hâkimiyetlerini tesis etmeleri

imkânn

da verdi. Bu durum

ayn zamanda

Ruslara, Erivan ve Tebriz yolunu da

açm

^oldu {Ailen, Muratof, 1966: 19). 1801’de

Tiflis

Hanln

kendisine

balayan

Rusya, birtaraftan KuzeyAzerbaycan’dakiAzeri hanlklarn ortadan kaldrmayayönelirken, birtaraftan da bölgede

çounluk

oluturmayan Ermenilerin

bal olduu

kilisetekilatnve bunlara

bal

din

adamlarn

kullanacaktr.

20Haziran 1804'te ran’la yaplan ^ilk

savatan

sonraran

ah’nn

bölgedeki otoritesi

zayflam

ve Rusya Eçmiyazin’le

komu

olmutur. Ermeniierbutarihten itibaren aralarnda rk ve

mezhep

farkna

ramen

Hristiyan Rusya’ya

kar

^{olan ilgilerini} Müslümanlarnidaresinden kurtulmak için

daha da

younlatrmtr

{Lynch, 1901, C. I: 232).

Bu durumu

gören Rus yöneticiler,

lk

denizlere

çkma

noktasnda bölgenin en önemli geçit yeri olan Gürcistan ve Azerbaycan topraklarn yani

Güney

Kafkasya'ya hâkim olmak için bölgede

aznlk

olarak

yaayan

Hristiyanlarveözellikle Ermenileritarihi corafya yauygunolarakorganizeetmeye

balamtr.

Ermenilerin Kafkasya’daki en büyük zaaflar

aznlk

olmalaryd. Zira krsal alan haricinde bölgenin önemli yerleri Erivan, Gümrü,

Karaba

ve Zengezur vilayetlerinde de Ermeni

çounluu

yoktu. Erivan dâhil olmak üzere bölgenin her yerinde Türkler çounlukta idi

(Kürkçüolu, 1996:264). XVIII. yüzyl sonunda Erivan

Hanlnn

çevresindeErmeniier, nüfusun ancak

%

20’sini oluturuyordu (Henze, 1984: 179).

Bu aznlk

da

Güney

Kafkasya ile

Dou

Anadolu'nun her yerine

dalm durumdayd.

XX.

yüzyln

ilk çeyreinde bile bölgenin hiçbir

yerleim biriminde

çounluk

oluturamyorlard. Ancak Ermeniier de

tpk

Müslümanlar gibi kendilerini bu topraklarn sahipleri sayyorlard.

Çünkü

Kutsal Kiliseleri Eçmiyazin burada bulunuyordu (Bkz.

Neumann,

1834: 8; Klç, 2000: 752-760).

te

bu iki gerçek onlar Ruslarla ortak hareket etmeye götürdü.

Rus

destei olmadan bir Ermeni vatan oluturulamazd (McCarthy, 1998: 25). ran Ermenilerinin Rusya'nn

korumas

altna girme istekleri, XIX. yüzyln

ilk döneminde bölgeye

yaylma

arzusunda olan

Rus

ordusuna cesaret verdi. Öyle ki, 1822

ylnda Rus

hükümetinin Eçmiyazin Kilisesine gösterdii

yakn

ilgiyi bahane eden Katoikos Ephraim/Efraim, bölgede cereyan eden

Osmanl-ran savanda

Rusya'nn

korumasna snarak bar

imzalanana kadarÇar'ngüvencesi altndakald. (Smith, 1833, C. II: 116).

Ermeni dinî liderlerin ve yöneticilerin Rusya’ya olan ilgisi, 1827

ylnn

lkbaharnda General Paskyeviç’i, Kafkasya’y kesin olarak ele geçirmek için harekete geçirdi.

Ara

Vadisi boyunca

ilerleyen

Rus

kuvvetleri, Ermenilerin

mukaddes

ehri ve Katoikos’un yani Ermeni toplumunun en büyük ruhani liderinin

yaad

^{yer olan} Eçmiyazin’i igal ederek, Tebriz yoluna hâkim

Abbasabad snr

kalesi ile Nahcivan' ele geçirdi.

Ayn yln

Eylülünde Ermenilerinde destei ile

Erivan da, hiç

kar koymadan

Ruslara teslim oldu (Ailen, Muratof, 1966: 20; Hovannisian, 1967: 8). Ruslarn, Erivan’

kuattnda

orada bulunan

Rus

yazarlar, uzaktan Erivan Kalesinde

Erivan/Revan,OsmanveFeritpaalarnönderliinde 1583ylndaelegeçirilerekOsmanlI Devletininbireyaletioldu.1616’daranlIlartarafndangerialnd. 1634-39yllararasndatekrarOsmanlIDevletinin elinegeçenErivan,1639’daKasr- irinAntlamasylaran’abrakld.1747’deNadir

ah'n

ölümüyledierAzerbaycan hanlklarileberaberErivan’da müstakilbirTürk

hanl

olarak ortayaçkt (Geni^{bilgiiçinbkz.}Bala,1997:311vd).

329

pek çok camii minarelerinin

göründüünü

ve kale alndktan sonra ahalinin

çounun

Türk îq Fkirn

EE?

^V

T

k h

ay^det

^

^i?lerdir(

^{D B O}

^{- 1967: 856).}

^{Yürüyüüne devam}

^{eden Çarordusu,}

'LjT

p

d? Tebnz' de

savamadan

teslim ald. Paskyeviç,

Bundan

_{sonra yaplacak}

harekatta Ermenlerüzerinde büyük

saygnl

veetkisiolan, tarihigöçü balatacakErmeni asll Lazarev, Albay rütbesiyle Tebriz

n kumandanlna

getirdi.

Onun

bundan böyle esas görevi

Nahçvan

ve Erivan topraklarna ran’dan Ermenileri göçürmek olacakt (Beydilli, 1988: 369-

Memmedov,

2000! 66), ^*

Paskyevç’n

amad,

Ermeni

halknn

“Lazarev” ismini

duymasyla

birlikte, Ruslara olan güveninin artmas' ye iyice pekmesiydi.

Ayrca

o, mparatordan

ald

talimata göre;

Ara Nehrnm

Rusya ,1e (ran arasnda

snr olmasn,

bu bölgelerde yasayan Ermenilerin

durumunun

toplumsal olarak iyilemesini ve bunun

salam

temeller üzerine oturtularak bölgede demografik

yapnn

Hnstyanlann lehine de ^,

t

^|h|mesⁱ gerektiini biliyordu.

Rus Bakomutan

Azerbaycan Eyaletinde

^ayan dier

Hrstyanlar da mutlu etmek istiyordu.

Amacna ulamak

için kendisi ve bölgedeki haH< arasnda araclk edecek birine ihtiyaç vard.

te

bu araclk görevini

Ermedi l ^U

^?zarev

' i

!

eçmi

*

^1-

^Bunda

^{" böy,e} Azorbaycan topraklarndaki Ermenilerle Pazarlk edip, Ruslara

yanda

olarak

kazandrmak

Lazarev’in takdirine

brakld Çunku

oda, halen

devam

etmekte olan

savan durumunu

_ve

Rus

yönetiminin siyasal

amacn

Paskyeviç gibi iyi biliyordu. Albay Lazarev,

Bakomutan

ve idari yönetimin kendisine olan güvenlerim

boa çkarmad

_{(Neumann, 1834: 8).}

5 Mart 1828

ylnda

Rusya ile ran arasnda

Türkmençay Antlamas

imzaland.

O zamana

kadarlran

!

nel

'nd x

e ola " Erivan bölgesi içinde yeralan, Ermenilerce kutsal saylan Eçmiyazin

Kilisesi ve

Ar Dann bulunduu

topraklarRusya’nnhâkimiyetinegeçti (Curuzon 1854' 204)

Antlama

gerei bölgede

yaayan

Ermeniler ve

dier

Hristiyan guruplar, bir yl içerisinde usya ya goç edeceklerdi.

Abbas

Mirza, göç

etme

arzusunda olan Ermenilere, Ruslar tarafndan askere alnacaklarn, onlara köle olacaklarn söyleyip, Rusya’ya olan göçü engellemeye

çaltnda

birçok Ermeni; ^“Bir Hristiyan ülkesinde ot yemeyi ran’da

ekmek yemeye

tercih ederiz." diyerek, Ruslar tarafndan Nahçivan, Erivan ve

Karaba’a

yerletirilmelerine raz, oldu (Neumann, 1834: 63).

Neumann'n

da srarla söyledii gibi, Ermenilerin tum servetlerim gende brakp, göç etmeleri, Hristiyan kardelerinin arasnda

yaamak

arzusu ve Rusya’ya olan güvenlerinden kaynaklanyordu (Neumann, 1834- 54) Ermenilerin bu ifadesi,

dm

kardeliinin ne kadar öne

çktna

ve Hristiyan Rusya ile birlikte

olabilmek için neler vermeye

hazr

olduklarn

açkça

anlatmaktadr. Rusya

yaylmac

emperyalist politikalarn gerçekletirmekiçin bundan böyle Kafkaslarda din duygusunu

devaml

kullanacaktr.

Rusya, Kafkasya’da yürüttüü müstemiekeci siyasetin gerei olarak Bizans döneminden bu arafa tarihi Azerbaycan topraklarnda

dank

halde bulunan Ermeni ahalinin ve Ermenilerce rlkaf.

Lrfrö/Hyf

[

<,!lsesina

bulunduu

topraklarn, Erivan

Hanlnn

hâkimiyetinden çkarlarak /o 73,8

nn _Müslüman olduu

(Bala, 1997: 313), ^“Ermenistan Vilayetine^”çevrilmesini

nplinvpri^pniprin

ai

,

leS

/‘

k°" Un“ nba ,nda ifade edildii_gibiÇarPetro’nun davetineuyarak ran’dan Rusya'ya gelipyerieenlenn enöndegelenlerndendr. Lazarev kardelerdenL.N.LazarevRusya-ran_diplomatikmisyonunda

vüks™

_f^eRusya

'

nmdo

_{9 uP°}litikasüzerine Katerina’nrn

danmanma

kadar _y,

.î

,n

î

a

l

11-Katenna L N.Lazareve asilzadeunvanverdi (Bkz.Cabbarl, 2001:137).Moskova’da F^pniTprinn

1'--^""n

—

^{sokak ErmenCaddesradi Yia}anlmaktayd. BudaLazarev’inahsndabütün Ermenileringordugu yükseklgnnpropagandayayönelikbiryansmasyd.(Bkz.Beydilli,1988'368) Yineavnekilde Neumann

m

naklettiine göre; Andall, 1827yHndatercümeettiiErmenistan', nküçük

rnelSii?pp S,nde

H 0V9U

î OU

r S

rc

eOyiebahsed| y°r:“TümmilletimLazarevailesininkurduubumükemmeleitim merkeziilegurur duyuyorlar. Eski

anmz

elimizden

alnm

olsa da,rezilbarbarlar bizekölelikzincirleritaksada birçok

S"

^a

^,^.

^{90Çmenbirha« 0larakdünyanndörtbiryanma}

^dalm

^{olsak da,asilLazarevailesininVatan}

sevgisi,ufuktabir

k

^görmemizi,umutlanmamzsalyor. En azndan,buenstitüdeyetiecekolanveözqürlükiçin

Yü^

Ha r^a^tfe rfk endi^pTn^p"*

f

^ld'9'ndeüzerleriadeki esaretzincirlerinin

arlnn

farkna varp,bunlar,kracaklardr.

Yüzyllardanberikendilerinezulmeden, inançszbarbarlan yerlebiredeceklerigünün,elbetbirgüngelecei iHndpnîap

1

?-

6 tese 1bu

.

uyoruz

- ,

Bukahramanlardan alevlenecek dünyadakitümErmenihalknn,birlikveberaberlik r^~

Vean

r

^{atanma?lansev9isinitekrarkefedipayaakalktve}

^bakaldrd

^{gün,BüyükErmenistan}

^^va°hu

l

pö^Hm n

m

,

prk 9im^^,Z

|!

l9in

|

a V® eSk'

3

^"VeÖhretne

Aacaktr. te

ozamangeleceknesillerimizvetüm v 37,

V

R,

^9f

H

^merkez'nn knmluunusaygylaanacakve Lazarevismitarihealtnharflerle

yazlm

olacaktr^”Bu yaz,Rusya

nn

ranveOsmanlDevletiyle

yapt

savalardan önce kaleme

alnmtr

(Bkz.Neumann,1834: 1 1vd).

hedefliyordu. Bu da, bölgede azolan Ermeni toplumunu

Müslüman

hâkimlerinin _idaresi altnda

çkarma

projesi idi(Abdullayev,2000: 45).

Göç

^{eden Ermeniler,}

Rus

hükümeti tarafndan

Müslüman

nüfusun

youn

olarak

yaad

Erivan bölgesine yerletirildi. Çar I. Nikola bu

davranyla

tarihi corafyaya müdahale ederek, bölgedeki demografik

yapy

Hristiyanlar lehine

bozma

gayretinegirdi.

Bu

ekilde Rusya, Erivan

Hanln

Ermenistan Vilayetine çevirme projesini hayata geçirirken Böylelikle

Dou

ve Bat Türklüünün irtibat kesilecek vesunî bir Ermenistan

oluacakt

(Klç, 2001: 51).

te

bütün bu düüncelerden dolay Ermeni kiliseleri içerisinde en yüce ruhani

makam

olarak tannan Eçmiyazin Kilisesi olanlar destekledi. McCarthy, Ermeni-Müslüman münasebetlerindeki bu gerçei “...doudaki Ermeniler ve Müslümanlar genellikle kendilerine düenin,

dindalarnn yannda

yeralmak

düüncesinde

olduklarn" söylemekleortaya koyar (McCarthy, _1998:24).

Tpk

Gürcistan ve

Krm

hadisesinde

olduu

gibi

gal

edilen bölgeler, önce Rusya'nn himayesinde ^“

bamsz

^”bir Ermenistan olarak, ilan edildi. Çar ^I. Nikola,

ksa

bir süre sonra 21 Mart 1828’de

yaynlad

emirnamesiyle “Ermeni eyaletler

T

olarak vaftiz edilen yeni topraklan, imparatorluuna dâhil etmeyi kararlatrarak, Unvanlarna “Ermenistan Kral^”

sfatn

da ekledi (Ternon, 1995: 53; Nalbandan, 1963: 24). Çar bu

davranyla

Erivan bölgesinde

bamsz

bir

Ermeni Eyaleti kurmak için

vermi olduu

sözügerçekletirmemioldu.

Ruslar, Kafkasya’y ele geçirdikten sonra Ermeni toplumu ile olan münasebetlerini de en üst seviyeye çkartt.

Buna

Ermeni toplumunun içinde

bulunduu

corafya da müsaitti.

Çünkü

aralarnda mezhep/inanç ve rk fark

olmasna ramen

_Rusya'dan

baka

yaknlaacaklar bir Hristiyan devlet yoktu (Klç, 2001: 51).

Bu durum

Ermenitoplumu ve kiliselerinin, yüzyllardan

beri çektikleri eziklikten kurtulmalar için büyük bir frsatt. Bir

baka

ifadeyle,

dalm

olan bu toplumun, Rusya’nn himayesi altnda, tekrardan bir araya gelerek birlemesi ilk büyük

adm

olacakt. Bütün bu olaylar Ermenilere göre; hakikaten çok büyük bir geliimin

balangcyd

(Neumann, 1834: 92). Ermeni gençlerinin birçouna Rusya’daki üniversitelerde

okuma hakk tnnd. Bu

üniversitelerde yetien gençlerden bazlar da

mparatorluun

seçkin ve askeri tabakas içerisinde yeriniald (Hovannisian, 1967: 7; Cöhçe, 1992: 100).

1829

yl balarnda

Rus Generali Paskyeviç’in emriyle bölge halk deftere kaydedilmiti.

Buna

göre Erivan Vilayeti arazisinde tahminen 17.000 hane, Nahçivan’da 4.600 hane ve Ordubad bölgesinde 2.130 hane olmak üzere toplam 23.730 hane ahali

yaamaktayd. Bu

hanelerin ortalama 5 kii

olduu

varsaylarak 118.650 kiinin

yaad

belirtilmitir.

Bunun

da 81.749’u

Müslüman

ve25.131'nin Ermeni

olduu

kayda

alnmtr

(Aslan, 2001: 1019).

ran’dan göç eden ^{ermeni ailelerden} 1829-1832 yllar arasnda Erivan'a 366 hane (1.715/kii), Nahçivana 265 hane (1.110) ve Ordubad’a 36 hane (182) yerletirilmitir. Bunlarn

dnda

ayrca Erivan

n

119, Nahçivan'n 61 ve Ordubad’n 11 köyüne Ermeniler göçürülmütür.

ehir

ve köyler dâhil Erivan'a yerletirilen 4.599 (23.568), Nahçivan _bölgesine 2.137 (10.652), Ordubad ve çevresine 250 (1.340) olmak üzere toplam 6.949 (35.560/kii) Ermeni ailesidir (Aslan,2001: 1020).

Ruslarn Erivan yöresindeki Müslümanlar sürmesiyle büyük bir nüfus

deiimi balad.

McCarthy, Bournoutian’n ran ve

Rus

kaynaklarndan yararlanarak

yapt çalmadan

naklen;

Hanln Müslüman

halkndan

yaklak

26 bin kiinin

(%

30), ya

ölmü

ya da göç

etmi

olduunu, 1832

ylna

gelindiinde Erivan’a 45 bin Ermeni’nin göç ^ettiini belirtmektedir (McCarthy, 1998: 30). K. Beydilli’ye göre de bu rakam 8.249 hanedir.

Bu

da

yaklak

olarak 41.245 kii etmektedir (Beydilli, 1988: 369). Lazarev’in

çarsna evkle karlk

veren Ermenilerin önemli bir

ksm

bu göçe

koa koa

katld. Bu ekilde

Rus

yönetimine

kar

olan sevgilerini ispatlayarak büyük ve önemli hizmetlerde bulunduklarn düünüyorlard

(Neumann

1834:40). ^.

’

Ermenilerin yaplan davete bu denli

kaytsz artsz

itaat edeceklerini, canla

bala

göçe destek vereceklerini Ruslar bile ummuyordu. Fakat milletinin ruhani

durumunu

_ve düüncelerini bilen Lazarev, Ermeniler tarafndan Ruslara yaplan iltifatlarn içten ve samimi

olduunun

garantisini verdi.

Bunun

üzerine yönetim, maksatlarna

ulamak

için ilk somut

admlar

atmaya

balad

ve yenidüzenlemelergetirdi(Neumann, 1834: 42).

331

mzalanan Türkmençay

Antlamasyla, Azerbaycan’n kuzeyine

tamamen

hâkim olan ve

bunu

ran’a kabul ettiren Rusya’nn, bundan sonraki hedefi

Osmanl

Devleti idi. Burada da Ruslarn

yardmclar

yine Ermeniler ve bunlarfyönlendiren din adamlar olacakt.

Çünkü

daha

sava balamadan

bu faaliyetler Eçmiyazin Kilisesi tarafndan

balatlmt.

Ruslar

sava

palanlarn yaparken Eçmiyazin Kilisesi, verdii emirler ve gönderdii ajanlar vastasyla; ^“Hristiyanlk

haçnn klcn

temsil

eden Rus

ordularnn,

Müslüman

mahkûmiyetinden kurtarmaya

kotuu Osmanl

Ermenilerinindedin gayretiylekendilerine

yardm

etmesiniistiyordu."Böylece

Osmanl

snrlar içerisindekalan Ermenileri

de

tahriketmeye

balamlard

(Arslan1996: 29vd).

Ruslarn ^ilk hedefleri, Kafkas

kylarndan

Türkleri sürerek bölgede askeri bir hududun tesis edilmesiydi (Ailen, Muratof, 1966: 23; ayrca bkz., Smit, 1833, C.l: 209). ran’ Kafkasya’dan çkaran Rusya,

Dou

Anadolu’daki emperyalist emellerini gerçekletirmek için

Osmanl

Devletiyle

sava durumuna

geldi. 1828

ylnda Rus

güçleri Paskyeviç

kumandasnda

Erzurum'a

doru

^ilerlemeye

balad.

Azerbaycan topraklarnda

olduu

gibi burada da yol boyunca Ermeniler

Rus

ordusunu sevinç gösterileriyle karladlar (Hovannisian, 1967: 8). Yine ran'da

olduu

gibi Kars ve Çldr’daki Ermenilerde

Osmanl-Rus

harbinin patlak vermesiyle,din birliini

bahaneederek, Rusya’nn

yannda

yer ald (Beydilli, 1988: 383vd).

1830

ylnn

sonuna kadar

Rus

ordusu ile birlikte hareket eden Kars, Erzurum ve Elekirt bölgesindeki pek çok Ermeni yaptklarna

karlk

olarak, Müslümanlarn misillemesinden ve

Osmanl

Devletinin

yarglamasndan

korktuu için,

Rus propagandasnn

ve

Rus yanls

Ermenilerin de tesiri ile (Krlç, 2000: 91) bölgeden

Rus

ordusuyla beraber ayrlarak Ahska, Ahlkelek ve Gümrü’ye

doru

yola

çkmtr

(Hovannisian, 1967: 8; Konukçu, 1992: 493). Çar

Nikola, ran’la

yapt

antlamadaki gibi,

Osmanl

Devletiyle

yapt

Edirne

Antlamasnda

da, Rusya’ya göç etmek ^isteyen Ermeni ve

dier

Hristiyanlara tam serbestlik verilmesini ilk art

*olarak ileri sürdü. Böylece 1830 tarihinde Rusya’ya ümit edilenden daha ^fazla Ermeni göç edecek ve Azerbaycan topraklarnda oluturulan Ermenistan’da Ermeni nüfusu,

yava yava younluk kazanmaya

balayacakt.

Bunun

bilincinde olan Paskyeviç, ordusuyla

Osmanl

topraklarndan çekilirken beraberinde götürdükleri Ermeni göçmenleri Erivan vilayetine ve

Ahska

bölgesine yerletirdi (Ailen, Muratof, 1966: 42 vd). 1828-1829

Osmanl-Rus sava,

Ruslar

açsnda

beklenenlerin üstünde birnetice verdi. Bütün

Rus

hedefleri elde edilerek ideal bir

snra kavuulmutu

(Ailen, Muratof, 1966: 30).

Bu

da biranlamda bölgenin ileri ki, tarihlerde

Hristiyanlatrlmasna zeminolacakt.

Takipedilendemografik yöntemlerdenbirdieride ran’da

olduu

gibi

Osmanl

topraklarndada gayrimüslim nüfusu, Rusya’ya göç etmeye tevik, hatta igal edilen yerlerde zorlama yoluna

bavurulmasyd.

1829

ylnda

da

ayn

senaryo içerisinde

Osmanl-Rus sava

sonunda imzalanan Edirne

Antlamas

gerei

Dou

Anadolu’dan

yaklak

120.000 kiilik Ermenigurubu Erivan ve yöresine yerletirildi (Saydam, 1996: 121). Leon Arpee’yegöre de; Erzurum, Kars ve Beyazt’tan 96 bin Ermeni, yeni

Rus snrndan

içeri girmitir (Arpee, 1946: 293). K. Beydilli’ye göre de bu rakam 100 bin civarndadr (Beydilli, 1988: 407).

Rus

tarihçisi N. N. avrov’dan, Abdullayev’in naklettiine göre; yaplan bu göçlerde

Osmanl

Devletinden 84 bin Ermeni, Erivan topraklarna nakledilmitir(Abdullayev,2000:46).

Ermenilerin, heriki bölgeden göçürülmesinde degenel olarak

ayn

metot

uygulanmtr.

ran’da Albay Lazarev eliyle yürütülen

göçürme

ilemleri,

Dou

Anadolu’da General Pankratyev tarafndan icra edilmitir. Bunlara da en önemli destei Ermeni ruhaniler vermitir (Beydilli,

1988: 406). Bütün bu olaylara

baktmz

zaman,

Türkmençay

ve Edirne

Antlamalarna

sokulan 15. ve 13. maddelerin harpten önce

planland,

bu maddelerin Ermenilerin göçürülmesiiine hukukiklf

olduu

ortaya

çkmaktadr

(Beydilli, 1988: 408). lk

bakta, olaan

ve

önemsenmeyecek

gibi görünen bu maddeler Türkiye ve ran’n içerideki ekonomik gücünü önemli ölçüde etkilemitir.

Neumann’n

ifadesine göre; Rusya'ya gerçeklesen büyük bir

bölümünü Ermenilerinin

oluturduu

bugöçünönemi ne

yazk

^ki, Bat AvrupalIgüçlertarafndan da

anlalmamtr

(Neumann, 1834: 3). Meselenin

baka

bir yönü ise; Rusya, 1828’de bir

ölçüde kendi

kkrtmas

ve

yardmyla balatt Yunan

isyan

srasnda Osmanl

Devletine

sava açmtr. Bunun

için

Osmanl

Devleti iki ayr cephede

savamak

zorunda

kalmtr.

Sonuçta ^Yunanistan

bamsz

olurken 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne

Antlamas Osmanl

Devletinin Kafkasya ile olan

balarn kopma

noktasna getirmitir. (Lee, 1998: 17;

Krzolu,

1953: 549).

Eçmiyazin Katogikosluu da

Çarln

istila siyasetine alet olarak din kardelii çerçevesinde ran'da

olduu

gibi Anadolu Ermenilerini de Rusya'nn himayesi altnda toplanmaya

çararak

bu

oluuma

destek vermitir. Ruhani

makamn yapm olduu

bu

çar

Ermenilerin dinî

duygularn harekete geçirerek, Müslümanlarla

yaamaktansa bulunduu

topraklar terk ederek Hristiyan Rusya’nn

yannda

yer

almay

tercih etmilerdir.

te

bugünkü Ermenistan'n temelide 1828-1830yllarnda böylece

atlm

^oldu (Krzolu, 1953: 550). Öyleki Ruslar, Erivan

Hanln

Ermeniletirmek siyasetine bütün

hzyla devam

ederek, Azerbaycan ve Anadolu Türklüü arasna

örmü olduu

duvar

salamlatrmtr.

leride buras bir saldr merkezi olacaktr.

Rusya

kurduu

sunî Ermenistan’la bölgede stratejik bir üste sahip

olmu

ve Türk

Dünyasnn

ortasna bir hançergibi

saplanmtr. Daha

da önemlisi Ruslar “Pan-Slavizm" propagandasyla OsmanlI Devletini içten

vurmay

hedefledikleri gibi, Anadolu cephesinde de Hristiyanlk propagandas ^ile ordularna Ermenileri,

yardmc

kuvvetolarakkullanmaya

balamtr.

Çarlk Rusya, hâkimiyeti altna

ald

Ermeni toplumunun inançlarn 1836’da resmen tanyarak, Eçmiyazin Katoikoslarn daha kolay yönlendirebilmek için Pologenia

ad

^verilen kanun

çkarmtr

(Ormanyan, 1955: 72; Lynch, 1901, C. I: 233). Belirli bir

dönem

sonra esas gayesini

aça

vuran Rusya, hedefine

ulamak

için Ermenileri Ortodokslatrma faaliyetlerine girise de sonuç alamayacaktr(Klç, 2000:86^vd).

Rusya,

Dou

Anadolu ile Dicle ve Frat

havzas

hakkndaki düüncelerini gerçekletirmek için Ermenileri, ngiltere’den evvel kendi

yardm

ve nezaretine

sndrmak

göreviyle, 1870’li yllara gelindiinde Ermenitoplumunu ayaklandrmak ve gerektiinde böyle birisyan yönetmek üzere, Kafkasya’dan Beyazt,

Van

ve Erzurum taraflarnasubaylargönderdi. (BOA,

HNA,

Endikatör: S-

II, Dosya no: 120,

ç

^{no:5, Karton no: 191;}

^BOA, Yldz

Esas Evrak,

Ksm:

24, Defterno: 332, Zarf: 162, VIII). Rusya, 1828-1829

savanda olduu

gibi 1877-1878

Osmanl-Rus sava

öncesinde de bölgede

yaayan Rus yanls

Ermenilere, silah, araç, gereç destei vererek

donatt

(Ottoman Archves

Yldz

Collecton

The Armenan

Oueston, 1989, C.l: XIX), yerli ibirlikçileri vastasyla harbi kazand.

Bu

süreçte

Rus

Çarlar tarafndan Eçmiyazin Kilisesine seçilen Katoikoslarn, Rusya'nn

Osmanl

topraklarnda yürüttüü emperyalist politikalarn hayata geçirilmesinde

azmsanmayacak

derecede rolleri olmutur (Granville, 1967: 33).

Baka

bir ifadeyle Rusya, Kafkasya’y ele geçirdiinden bu tarafa

Dou

Anadolu ve Mezopotamya’ya uzanan hatt her

zaman

eldeetmeyi

düünmütür. Bunun

için Eçmiyazin Kilisesini slah ederek, kendi emellerine hizmetettirdiigibi kilise

mensuplarn

da budorultuda yönlendirmitir.

Çarlk Rusya’nn bu

baars,

3 Mart 1878 günü imzalanan Ayastefanos

Antlamasna Osmanl

Ermenileriyle ilgili bir

madde konmasyla

_{daha da} pekiti.

Bu madde

ile Ermeni ve Ermenistan adlar ilk kez biruluslararas

antlamaya

girmi oldu (bkz., Erim, 1953: 395).

Ayn zamanda

bu

madde

ile

Osmanl

hükümeti için yeni bir yükümlülük, Rusya için de yeni bir ahdi hak

dodu

(Küçük, 1986: 4).

Daha

da önemlisi o

zamana

kadar

Osmanl

Devleti ile problemi olmayan stanbul Ermeni Patrikhanesi ve bir

ksm

Ermeniler bilhassa Rusya’nn tahriklerine kaplarak, Ermeni ideallerinigerçekletirmek üzere hareketegeçti (Üçok, 1951:289; Klç, 1999: 153-159).

Rus yöneticiler,

Osmanl

hükümetiyle

anlamada

acele ederek, ngiltere ve Avusturya’y bir oldubittiye getirmek istedi. Ancak bu hareketin _tepkisinin ne

olacan

hesaplayamad.

Rus

ve AvusturyalI müttefikler arasnda bir

sava

önlemek için harekete

geçme

gerekliliini gören Bismark, Ayastefanos sonuçlarnn gözden geçirilmesi için Berlin’de bir konferansn

toplanmasn

teklif etti.

Rus

Çar, Avrupa

Konferansnn

toplanmasna raz

olmad

takdirde

savan kaçnlmazln

anlad. Görümelerin bir ara kesilmesine

ramen

toplanty kabul etti (Türkgeldi, 1987: 58). Ayastefanos

Antlamasn

gözden geçirmek için Berlin’de toplanan konferansta Ermeni Meselesi, Rusya ile ngiltere

arasnda

rekabete neden oldu. Herikidevlette Ermenilerin sempatisini

kazanmak

için Ayastefanos

Antlamasnda

geçen Ermenilerle ilgili

slahat maddesinin Berlin

Antlamasna

dagirmesi için gayretsarfetti. Böylece Ermenilerleilgili

madde

bu kezdeBerlin

antlamasnn

61. maddesindegirdi (Erim, 1953: 423).

Rusya, Ermenileri

kkrtarak scak

denizlere

açlma imkân

ararken, bu

durumu

sezen

ngilizlerin müdahalesi, olaylarn seyrini deitirdi (Saray, 1985: 128).

Bu

arada

Rus

ajanlar, Babali ve çevresinde

Rus

askeri çekilir çekilmez Müslümanlarn Ermenileri yok

edecei propagandasn

yaymaktayd.

Bu

ve benzeri propagandalarn tesirinde kalan

Rus yanls

Ermenilertelaa dütü.

Yaptklarnn karlksz kalmayacan

düünerek,

Rus

askeri çekilirken

333

yüz bin kadar Ermeni de Erivan

ovasna

gitti.

Üçüncü

büyük Ermeni göçü bu

savatan

sonra oldu (Küçük, 1983: 85).

Çünkü

bunlar igal

srasnda bo durmam Müslüman

ahaliye eziyet etmilerdi.

Bu

himaye ve yönlendirme gerçekte din kisvesi altnda emperyalist maksatlarla

yaplmaktayd

(Karal, 1971: _8). Ermeni dini ve sivil önderlerin

Rus

yöneticilerin etkisiyle oluturduklar güçlü propagandalar sayesinde Rusya'ya göç ¹⁹⁰¹

ylna

kadar küçük kafileler halinde

devam

etti. Fakat Ruslar merkez olarak seçtikleri Eçmiyazin Kilisesi ve civarn nüfus

bakmndan

yeterince Hristiyanlatrdklar için gelen Ermenilere “ya

Rus

tabiiyetine geçersiniz ya da

Rus

topraklarn terk edersiniz” diyerek

bask

yapmalar üzerine pek çok Ermeni tekrar

Osmanh

topraklarna geri

dönmek

zorunda kald (Akçora, 1994: 70). Anadolu’daki Ermenilerin dinî kimliklerini ve yeni

olumakta

olan milli hislerini Rusya kendi amaçlar için

durmakszn

sömürüyordu (McCarthy, 1998: _117).

Çünkü daha

önce ifade ettiimiz gibi Rusya tarafndan hayata geçirilen proje neticesinde bölgede demografik

yap

Ermenilerin lehine

deimiti.

1823 nüfus

saymna

göre

Karaba

ahalisinin

%

^8,4 Ermeni iken bu

durum

1832’de

%

34,8’e, 1897’de yaplan

sayma

göre ise

%

53’e

çkmtr

(Abdullayev, 2000: _47). Öyle ki, Eçmiyazin

Kilisesi etrafnda Ermeni nüfusun

younlamas

o

güne

kadar Müslümanlarn

yaad

corafyann

Hristiyanlamasna neden olmutur.

Rusya, Ermeni meselesini kendi emperyalist emelleri dorultusunda çözümlenebilmesi için

Eçmiyazin Kilisesini 1912

yl

yaznda, bir kez

daha Osmanh

Ermenileri arasnda zemin hazrlamakla görevlendirdi (Granville, 1967: 64). I.

Dünya Sava

arifesinde Avrupa kamuoyunu, Ermeni meselesi lehinde bir

Rus

müdahalesi için seferber etmek gerei ortaya

çknca,

Çar hükümetinin

sadk

birer

elaman

olan Eçmiyazin Kilisesinin yöneticileri çokyararl birer araç haline geldi (Granville, 1967: 36). Ermeni toplumu, Ruslarn bu hareketini kendi hesaplarna

yaplm

bir

teebbüs

zannediyorlard ve Çarlk siyasetinin körbiraleti olduklarnn farknda _{deillerdi (Uras, 1987: 383).} Çar’n istiklal vaat eden beyannamesi üzerine gönüllü

* Ermeni birlikleri tekil edilerek,

Rus

ordusunun

Dou

Anadolu bölgesine yöneldiisrada cephe gerisindebeinci kolfaaliyetleri

balatld

(Akçora, 1994: 76).

I.

Dünya Savanda Dou

Anadolu Ermenilerinin büyük bir

ksm

Kafkas Ermenileri ile tek toplum gibi birbütün olarak içiçe bulunuyorlard (McCarthy, 1998: 26). Rusya, 1914

Kasmnda yapt

bir

açklama

ile

Osmanh

Ermenilerini Türkzulmüne

kar

silahlanmaya

çard. Yaplan

bu

çary

Eçmiyazin Kilisesi de uygun buldu (Akçora, 1994: 73).

Rus

hükümetinin desteini alan Ermeniler,

Dou

Anadolu’da bir devlet kurma hayaliyle olaylar

çkarp

Türk nüfusu katletmeye baladlar. 1915

yl

Rus-Ermeni ibirliinin bir

baka

ifadeyle Rusya’nn gözünde, Eçmiyazin Kilisesinin itibarnn zirveye

çkt

yldr.

Ancak

bu gelien olaylar, devletin

varln

tehlikeye düürünce, Babali Ermenileri tehcire tâbi tutmak zorunda

kalmtr

(bu konuda

geni

bilgi içinbkz.,

Osmanh

Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), 1994: 1 vd).

Osmanh

Devletinin; Trablusgarp, Balkan ve I.

Dünya Savalar

esnasndaki zayf

durumunu

frsat bilen Ermeniler,

Müslüman

Türk ahaliyi en çok bu

dönemde

katletmitir.

Dou

Anadolu’nun büyük bir

ksmn

igal eden Ruslarla ibirlii yapan Ermeniler, Erzincan, Mamahatun, Erzurum, Kars ve köylerinde

Müslüman

ahaliye her türlü vaheti uygulamlardr!

Öte yandan 1918’de Rusya’nn da

yardmyla

Ermeni Cumhuriyetimin kurulmasndan sonra.

Özellikle Antranik binlerce çete mensubuyla Gence, Erivan, Ordubat,

ahtaht,

Zengezor!

Nahcvan,

dr,

Serderabad ve havalisinde yüzlerce yerleim yerinde on binlerce yerli Azeri

Müslüman

nüfusu

boazlamtr.

Katliamdan kurtulanlar da

Osmanh

Devletine ve

baka

ülkelere

snmak

zorunda

kalmtr

(bu konuda

geni

bilgi için bkz.,

Ariv

Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi 1995: C.I-IV; Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri, 2001:C.l-ll; Azarbaycan BelgelerindeErmeni Sorunu 1918-1920,_2001).

Lozan

Bar Antlamas’na

esas olan konferans sonucunda

aradn

bulamayan Ermeni komitaclar ve bunlarn propagandalarna kanan taraftarlar,

Osmanh

topraklarn terk etmek

durumunda kalmtr.

Bunlarn büyük bir bölümü Amerika ve Avrupa’ya giderken bir

ksm

da dördüncü büyük göç ^olarak Ermenistan’a geçmitir. Elli yllk bir suskunluk döneminden sonra Ermeni terör hareketini bir kez

daha

organize eden dini ve sivil önderler bu defa da Asala’y harekete geçirerek, 1973 ve 1985’li yllar arasnda

dünyann

çeitli yerlerinde görev yapan Türkiye Cumhuriyeti diplomatlarn katletmilerdir. Ermeni teröristler, 21 ülkenin 38 kentinde, 39'u silahl, 70’i bombal, biri de igal eklinde olmak üzere toplam 110 terör olay!

gerçekletirmilerdir.

Bu

saldrlarda Türkiye’nin 42 diplomat ile 4

yabanc

uyruklu kii

hayatn

kaybederken, 15 Türk ve 66

yabanc

uyruklu kii de

yaralanmtr

(bu konuda

qeni

bilai için bkz.,

imir,

2000: C.l-ll).

v

1988

ylna

gelindiinde hedeflerine

ulamak

için her yolu deneyen Ermeniler, bu kez de Azerbaycan SovyetSosyalist Cumhuriyetine

bal

Özerk

Dalk Karaba’n,

Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine

balanmasn

istemitir. Sovyetler Birliinin

dalmasyla Dalk

Karaba’a

saldran Ermeniler, Rusya ve ran’nda desteini alarak bölgede

yaayan

Azerilerin pek

çounu

katlederek vegöçe zorlayarak

Karaba’m

igalini gerçekletirmitir. Ermenistan ve Azerbaycan'n

bamsz

^birer cumhuriyethaline geldii 1994

ylnda

^iki tarafarasnda

atekes anlamas imzalanmasna ramen,

Ermenistan 17 yldr Azerbaycan topraklarnn yüzde 20^sinin igalini

yasad

olarak hala sürdürmektedir.

Bu durumun

bir neticesi olarak da

sava

dolaysyla yerlerinden edilmi ve Azerbaycan nüfusunun yüzde 14unü oluturan

madur

topluluk da, Azerbaycan geneline

dalm

geçici mülteci kamplarnda

yaamaya devam

etmektedir(genibilgiiçin bkz., Attar, 2005).

Sonuç olarak; Rusya, Ermeni toplumunca kutsal saylan Eçmiyazin Kilisesini ve ona

bal

Ermenileri emperyalist emelleri dorultusunda yönlendirerek, Müslümanlarn çounlukta

olduu

Erivan bölgesindeki demografik

yapy

Ermeniler lehine deitirmitir.

Bu

da Ruslara, Kafkaslarda

Dou

Anadolu'nun

kapsn

açacak ve üs vazifesi görecek stratejik bir alan oluturmutur. Çar yönetimi, Erzurum-skenderun Hatt’n kendine

genileme

alan olarak gördüünden, Türklerle, Ermenileri birbirlerine

boazlatmaya çalmtr.

Birçok yönden Ermeni toplumu ile

Osmanl

Devleti arasndaki

dümanln

temelinde RuslarnKafkasya’daki

yaylmas

yatmaktadr.

Ruslarn uyguladklar göç ^{ve iskân}

çalmalar

umumiyetle Türk

Dünyas

aleyhine gelien

politikalar olmutur. Çarlk Rusya ve daha sonra gelen Sovyet yönetimlerindeki rejim farkllklarna

ramen

_göç ettirme ve iskân politikas hiç

deimemitir.

Kafkasya’da tek ve rakipsiz olan Rusya, Ermenistan, Ermeni Kilisesi ve Ermeni toplumunu kendi politikasna göre yönlendirip ekil vermesinde

karsnda

ciddi hiçbir engel

olmamtr.

Tarihi süreç içerisinde

Rusya kendi bünyesindeki yönetim deiikliklerine

ramen

Kafkasya'daki bu _politikasn

deitirmeden günümüze

kadar getirdii gibi Türkiye Cumhuriyeti ile Türk

Dünyas

arasndaki corafyaengelini Ermenistan'n

Karaba

igaliyledaha da büyütmütür.

Kaynaklar

ABDULLAYEV,

M., (2000)_ "Rusya'nn imali Azerbaycan'da Müstemlekecilik Siyaseti”,

Azerbaycan

Tarihinin

Çada

Problemleri, (çev. H. saxanl), HazarÜniversitesi.

AKÇORA

Ergünöz, (1994)

Van

ve Çevresinde

Ermeni syanlar

(1896-1916), stanbul.

ALLEN, W.

E. D., P. Muratof, (1966) 1828-1921 Türk-Kafkas

Snrndaki

Harplerin Tarihi, Ankara.

ARPEE,

L., (1946)

A

History

Of Armenian

chirstianity,

New

York.

ARSLAN,

Ali, (1996) “Ruslarn

Güney

Kafkasya’da

Yaylmalarnda

Ermeni Eçmiyazin Katogigosluu’nun Rolü”, Kafkas

Aratrmalar

II, stanbul.

ASLAN,

Y., (2001) “Rus stilasndan Sovyet Ermenistan’na Erivan (Revan) Vilayeti'nin Demografik

Yaps

(1827-1922)”, Yeni Türkiye, S: 38, (Ermeni Sorunu Özel

Says

II)

Ankara.

ATTAR,

Aygün, (2005)

Karaba Sorunu Kapsamnda

Ermeniler ve

Ermeni

Siyaseti, Atatürk

Aratrma

Merkezi Ankara.

BALA, Mirza, (1927) Ermenilerveran, stanbul.

—

^{, (1997)“Erivan”,}

^A.

^IV, Eskiehir.

Babakanlk

Devlet ArivleriGenel Müdürlüü, ₍₁₉₉₄₎

Osmanl

Belgelerinde Ermenîler(1915- 1920),Ankara.

, (1995)

Ariv

Belgelerine

Göre

Kafkaslar’da

ve

Anadolu’da

Ermeni

Mezalimi I- IV,Ankara.

(2001)Ermenîler

Tarafndan Yaplan

KatliamBelgeleri MI, Ankara.

,(2001)

Azerbaycan

Belgelerinde

Ermeni Sorunu

(1918-1920), Ankara.

BEYDLL,

Kemal, (1988) “1828-1829

Osmanl-Rus Savanda Dou

Anadolu’dan Rusya’ya Goçurulen Ermenîler”, Türk Tarih _Belgeleri Dergisi XIII, S: 17’den (Ayr basm), Ankara.

BOLSOVER,

G. H., (1966) “1815-1914

Arasnda Rus D

Politikasna Bir

Bak”

(çev

Y T

Kurat), Belleten,_S: 118, (Nisan 1966), Ankara.

CABBARLI,

Hatem, (2001) “Rusya’da Ermeni Diasporas:

Oluumu

ve Faaliyetleri”,

Ermeni Aratrmalar,

S:3, Ankara.

CÖHÇE,

Salim, (1992) “Ermeni Kimlii

Hakknda

Bir Deerlendirme”,

Yakn

Tarihimizde Kars ve

Dou Anadolu Sempozyumu

(17-21 Haziran1991), Ankara.

CURUZON,

R., (1854)Armenia,

New

York.

GRANVLLE,

E., (1967)Çarlk

Rusya’nn

Türkiye’dekiOyunlar, (çev. O. Arman), Ankara.

J HENZE,

P. B., (1984) Ermeni iddetinin Kökeni", Uluslararas Terörizm

Sempozyumu

(17^-

18Nisan 1984),Ankara. ^{’ '}

HOVANNISIAN

R. G., (1967)

Armenia On The Road

to

Independence

1918, Los Angeles.

KARAL,

E. Ziya, (1971)

Osmanl mparatorluunda Ermeni

Meselesi, Ankara.

KILIÇ, Davut, (1999) “stanbul Ermeni Patrikhanesinin

Bamszlk

HareketlerineYönelii (1850- 1896),

Osmanl

II, (nr. G. Eren),Ankara.

, (2000)

Osmanl daresinde

_Ermenîler

Arasndaki

Dinî ve Siyasi Mücadeleler Ankara.

, (2000) “Selçuklulara Kadar Anadolu’da Gregoryen Ermeni Kilisesi (M 451-1100)”

TK.,_S:452, Ankara. ^{' ’}

, (2001) “Rusya’nn

Dou

Anadolu Siyasetinde Eçmiyazin Kilisesinin Rolü”,

Ermeni Aratrmalar,

S:2, Ankara.

KIRZIOLU,

Fahrettin, (1953) KarsTarihiI, stanbul.

, (1978) “Armenya/ Yukar-Ellerde 2700 YllkTürk

Varl,

Ermenilerin

Rus

stilasna Alet

Olmas

veMezalimi”, Atatürk Üniversitesi

XX.Yl Armaan

Ermeniler

Hakknda

(Makaleler Derlemeler)II,Ankara.

KONUKÇU,

Enver,(1992) Selçuklulardan

Cumhuriyete

_{Erzurum,Ankara.}

KURZUN,

L., (1927) ran, (1892

ylnda

Londra’da baslan eserin

mühim

bir

ksmnn

tercümesi), (Çev. IranHarbi

Umumi

stihbaratDairesi), _?.

KÜÇÜK,

Abdurrahman, (1983) “Ermeni

Katoikosluu

ve Ermeni Meselesine Dair _Bir

Ariv

Vesikas Üzerine”,

Ankara

Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi,XXVI, Ankara.

KÜÇÜK,

Cevdet, (1983) “XIX.

Asrda

Anadolu'da Ermeni Nüfusu”, Türk Tarihinde Ermeniler

Sempozyumu,

(zmir 26-27

Mays

1983), zmir.

, (1986)

OsmanlI

Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya

Çk

(1878-1897) stanbul.

KÜRKÇÜOLU,

^Erol, (1996) “Ermenistan’n Kafkasya’da ^Siyasi Rolü”, Avrasya

Dosyas,

^IIl/l,

Ankara.

LEE,^{K. Y.,} (1998)Ermeni

Sorununun Douu,

^Ankara.

LYNCH,

^{H. F. B., (1901)}

Armena

Travels

and Studes

^I,

New

York.

MCCARTHY,

^J., (1998)

Ölüm ve

Sürgün, (nr. B. Umar), stanbul.

MEMMEDOV,

(2000) ^“Türkiye ve ran'dan Ermenilerin

Göç

Ettirilmeleri Politikas", Türk- Ermeni likileri Uluslararas

Sempozyumu,

Ankara.

NALBANDIAN,

^L., (1963)

The Armenan

Revoltonary

Movement,

Los Angeles.

NEUMANN,

C. F., (1834) Geschicte der Übersiedlung

von

Vierzigtausend Armeniern, vvelche im fahre 1828

aus

der persischen ProvinzAdarbaidschan

nach

Russland ausvvanderten, Leipzig.

Nihat Erim, Devletleraras

Hukuku

ve Siyasi Tarih Metinleri:

Osmanl mparatorluu Anlamalar

^I,Ankara 1953.

O. D. B., (Eylül 1967) “Sovyet Rusya’nn Kafkasya’da

Yaratt

srail: Ermenistan", Türk Kültürü, S: 59, Ankara.

.i

ORMANYAN,

M., (1955)

The Church Of Armena,

London.

PUKN,

(1999)

Erzurum Yolculuu

Biyelkin’inÖyküleri, (çev.A. Behramolu), ?.

SARAY,

Mehmet, (1985) “Türk-Sovyet Münasebetleri ve Ermeni Meselesi”, Tarih

Boyunca

Türklerin Ermeni

Toplumu

le likileri

Sempozyumu,

(8-12

Ekim

1984 Erzurum) Ankara.

, (1996) “Ermenistan^Yol

Ayrmnda”,

Kafkas

Aratrmalar

II, stanbul.

, (1998)Türk-Rus Münasebetlerinin Bir Analizi, stanbul.

SAYDAM,

A. (1996) "Rus Sömürgeciliinde Uygulanan Demografik Yöntemler:

Krm

ve KafkasyaÖrnei”, AvrasyaEtütleri, S: 2.Ankara.

SMT

E., (1833)

Researches Of The Armenia

^l-ll,

New

York.

MR,

^Bilal,(2000)

ehit

Diplomatlarmz, C.l-ll, BilgiYaynevi, Ankara.

TarihiAratrmalarve

Dokümantasyon

Merkezleri

Kurma

ve Gelitirme Vakf, ₍₁₉₈₉₎

Ottoman Archves Yldz

Collecton

The Armenan Oueston

I, stanbul.

TERNON,

Y., (1995) Ermeni Tabusu, (çev. E.

Ouz),

stanbul.

TürkKültürü, S: 323, (Mart 1990).

TÜRKGELD,

Ali Fuat, (1987)^Mesail-i

Mühimme-i

Siyasiyye II, (nr. ^{B. S.} Baykal), Ankara.

URAS,

Esat, (1987) TarihteErmenilerve

Ermeni

Meselesi, stanbul.

ÜÇOK, Çokun,

(1951) Siyasi Tarih,Ankara

337