MODERN TURKISH LITERATURE
A BIANNUAL PEER REVIEWED JOURNAL OF RESEARCH18
EKİM 2018
Yurtiçi öğretim üyesi ve öğrenciler için abonelik bedeli
Yıllık 2 sayı, 40 TL Kurumlar abonelik bedeli
Yıllık 2 sayı, 80 TL Yurtdışı abonelik bedeli Yıllık 2 sayı, 35 ABD Doları Abonelik için hesap numarası Ziraat Bankası (Cağaloğlu Şubesi) IBAN: TR62 0006 4000 0011 0950 9166 65
Posta Çeki Hesabı: 6115869 Satış, Abone
Ana Basım Yayın Molla Fenari Sokak Yıldız Han No.: 28 - 34110 Cağaloğlu / İstanbul Tel: (212) 526 99 42-43 Faks: (212) 519 04 21
Baskı
Ana Basın Yayın Gıda İnş. Tic. A. Ş. B.O.S.B. Mermerciler Sanayi Sitesi
10. Cad. No: 15 Beylikdüzü / İstanbul Tel: (212) 422 79 29
Hakem Kurulu
Prof. Dr. YAVUZ AKPINAR Prof. Dr. M. FATİH ANDI Prof. Dr. HÜLYA ARGUNŞAH
Prof. Dr. YUNUS BALCI Doç. Dr. SABAHATTİN ÇAĞIN
Doç. Dr. ŞERİFE ÇAĞIN Prof. Dr. NURULLAH ÇETİN Doç. Dr. BAHAR DERVİŞCEMALOĞLU
Prof. Dr. RECEP DUYMAZ Prof. Dr. İNCİ ENGİNÜN Prof. Dr. BİLGE ERCİLASUN
Prof. Dr. NÜKET ESEN Prof. Dr. RIZA FİLİZOK Prof. Dr. FAZIL GÖKÇEK Prof. Dr. VİLAYET GULİYEV
Prof. Dr. OSMAN GÜNDÜZ Prof. Dr. ÖMER FARUK HUYUGÜZEL
Prof. Dr. ŞUAYİP KARAKAŞ Prof. Dr. TURAN KARATAŞ Prof. Dr. EMEL KEFELİ Prof. Dr. NAİM KERİMOV Prof. Dr. ZEYNEP KERMAN
Prof. Dr. MURAT KOÇ Prof. Dr. MEHMET NARLI Prof. Dr. NAZIM HİKMET POLAT
Prof. Dr. CAFER ŞEN Prof. Dr. MEHMET TEKİN Prof. Dr. ABDULLAH UÇMAN
Prof. Dr. SEMA UĞURCAN Prof. Dr. ALEV SINAR UĞURLU
Yayın Kurulu
Prof. Dr. İnci Enginün (Marmara Üniversitesi, emekli, İstanbul, Türkiye) Prof. Dr. Yavuz Akpınar (Ege Üniversitesi, İzmir, Türkiye)
Prof. Dr. Fazıl Gökçek (Ege Üniversitesi, İzmir, Türkiye) Prof. Dr. Abdullah Uçman (Mimar Sinan G. S. Üniversitesi, İstanbul, Türkiye)
Prof. Dr. Alev Sınar Uğurlu (Uludağ Üniversitesi, Bursa, Türkiye) Doç. Dr. Sabahattin Çağın (Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, Türkiye)
Yayın Koordinatörü
Mustafa Sökmen
Yazı İşleri
Gülşah Sanin
Sahibi ve Yazı İşleri Müdürü
Dergâh Yayınları A.Ş. adına Asım Onur Erverdi
İngilizce Editörü
Doç. Dr. Atalay Gündüz (Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, Türkiye) Doç. Dr. Bahar Dervişcemaloğlu (Ege Üniversitesi, İzmir, Türkiye)
Yazışma Adresi
Klodfarer Caddesi Altan İş Merkezi No.: 3/20 34112 Sultanahmet / İstanbul Tel: (212) 518 95 79-80 Faks: (212) 518 95 81 e-posta yeniturkedebiyati@dergahyayinlari.com Sayı: 18, Ekim 2018 ISSN: 1309-565X
Yeni Türk Edebiyatı, ULAKBİM Sosyal ve Beşeri Bilimler Veri Tabanı (SBVT) tarafından dizinlenmektedir.
GİZEM AKYOL
Yakın Dönem Türk Romanlarında Reddimiras Olarak Annelik Algısı ve Yeni Bir Kadınlık Tanımı
The Perception of Motherhood as a Disclaimer of Inheritance in the Novels of Near Past and a New Description of Femininity
7 İNCİ ENGİNÜN
Halide Edib’in İlk Roman Denemesi: Çingene Kızı Halide Edib’s First Novel Trial: The Gypsy Girl
25 AHMET EVİS
Murathan Mungan’ın “Kadırga” Şiirinde Metinlerarası İlişkiler Intertextual Relations in Murathan Mungan’s “Kadırga” Poem
37 HALEF NAS
Türk Edebiyatında Hayal-Hakikat Düalitesinin Doğuşu The Emergence of Real-Imaginary Duality in Turkish Literature
57 MEHMET ÖZER
“Edebiyat Mahkemeleri”nde Necip Fazıl: Hem Savcı Hem Yargıç Necip Fazıl in “Edebiyat Mahkemeleri”: Both as a Prosecutor and as a Judge
75
NÂZIM H. POLAT
Tevfik Fikret Külliyatına Yeni İlaveler: İlk İki Şiiri New Additions to Tevfik Fikret’s Oeuvre
85 CANAN SEVİNÇ
Tiyatro Sanatına Dair Bir Sanatçı Romanı Olarak “Sahnenin Dışındakiler” “Sahnenin Dışındakiler” as an Artist Novel Related to the Art of Theatre
119
EBRU ÖZLEM YILMAZ Bilişsel Anlatıbilim Üzerine
On Cognitive Narratology 137
FERDA ZAMBAK
Yabancılaşmanın ve Aylaklığın Aralığında “Lüzumsuz Adam” In Between Alienation and Idleness “A Useless Man”
161
Hikâye Yazmaya Nasıl Başladık? How Did We Start Writing Stories
Burcu Çakın Erdağ 175
YENİ TÜRK EDEBİYATI DERGİSİNİN YAYIN İLKELERİ / 179
VE YENİ BİR KADINLIK TANIMI
Gizem Akyol
*THE PERCEPTION OF MOTHERHOOD
AS A DISCLAIMER OF INHERITANCE IN THE NOVELS OF NEAR PAST AND A NEW DESCRIPTION OF FEMININITY ÖZ: Bu makalede, kadınlarla ilgili meselelerin anneliğe indirgendiği toplumsal hafızaya ters düşmek pahasına da olsa kadınlara kendi kimliklerini oluştura-bilmek ve ona sahip çıkmak için bir fırsat sunan ve 1980 sonrasında yazılan bazı romanlardaki “annesizlik” olgusu irdelenmiştir. Kadınları edebi düzlemde özgürleştiren bu romanlarda annesizlik; kadını düşünceleriyle yalnız bırakmak, yaşamı sorgulamasına imkân tanımak ve vardığı noktada fikirlerini uygulayışını seyretmek için bir fırsat anlamlarına gelmektedir. Dünya tarihinin en büyük ya-pıtlarından olan Sofokles’in trajedisinde, Hamlet’te ve Karamazov Kardeşler’de oğullar, babaları öldükten veya onu kendi eliyle öldürdükten sonra özgürleşirler, benliklerini bulurlar. Edebiyatımızda buna benzer bir kendini bulma macerası Tanzimat’ta olduğu gibi babasızlıkla değil, çok uzak bir gelecekte yazılan ro-manlardaki anne kaybıyla gerçekleşir. Toplumsal hafızanın öteden beri kadınlık ve annelik konusunda muhafaza ettiği değerlere başkaldıran romanlarda annelik algısının değişimi ve annesizlik kadını kendi olma yolundan alıkoyduğu düşünülen geleneğin aradan çekilmesini ifade etmesi bakımından önemlidir. Romanlardaki kadınlar, kadınlıkla ilgili o güne kadar söylenen hiçbir tarife uymayan, tercihleri göz önünde bulundurulduğunda Türk romanının yeni kadın tipleridir.
Anahtar Kelimeler: kadın, annelik, algı, Türk romanı.
Yeni Türk Edebiyatı, Sayı 18, Ekim 2018, s. 7-23.
* Dr. Öğr. Üyesi, İstanbul Kültür Üniversitesi, Türk Dili Bölümü, (akyol.gizem@gmail.com). Yazı geliş
ABSTRACT: In this article, the idea of “motherlessness” in some novels written after 1980’s was examined to reveal to reveal how they helped women to form their identities and give them an opportunity to own it, even though it contradicts collective consciousness and women’s affairs are being reduced to motherhood. In these novels, motherlessness means helping woman to be free on the basis of literary World, the opportunity to be left alone with her own ideas and qu-estion life, and to watch her practice from her point of view. In the tragedy of Sophocles, one of the greatest works of world history, the sons in Hamlet and the Karamazov Brothers are freed and self-centered after their sons killed their father or killed him by their own hands. A similar self-discovery adventure in our literature takes place in the Tanzimat Period, not in the fatherlessness, but in the loss of motherhood of the novels written in the distant future. It is important to note that in the novels that rebel against the values that collective consciousness has preserved about femininity and motherhood the change in the perception of motherhood and the motherlessness are the withdrawal of tradition. The women in the novels are the new version of the female character in Turkish novels, considering the preferences of the day they do not fit any description mentioned until that day.
Keywords: woman, motherhood, perception, Turkish novel.
...
Giriş
1. Osmanlı Edebiyatında Kadın ve Annelik
Özellikle toplumsal kırılma dönemlerinde devlet iktidarını ele geçiren bütün taraflar, kadın haklarını ve kadının toplumsal statüsünü içeren programlar oluşturmak-tadır. Bu bağlamda kadın meselesi toplumsal bir proje olarak karşımıza çıkar ve gerek Tanzimat döneminden başlayarak Osmanlı’da; gerek ulusal kimliğin inşası sürecinin yaşandığı erken Cumhuriyet döneminden günümüze kadar ideolojik mücadelenin bir parçası olarak ele alınır.
Osmanlı toplumunda başlangıçta yalnızca askeri ve ekonomik düzenlemeleri içe-ren Batılılaşma projesi, özellikle 1839-1918 yılları arasında sosyal içerikli reformların yapılandırılması gerçeğini gün yüzüne çıkarmıştır. Bu dönemde devlet ve aydınlar Osmanlı’nın Batı karşısındaki konumunu güçlendirecek pek çok konuyu reform kap-samına alır. Bunların içinde kadın ve aile konusu geniş bir yer tutar. Tanzimat döne-minde (1839-1876) toplumsal değişim ve dönüşümün toplumun en küçük birimi olan aile yapısında gerçekleştirilecek yeniliklerle mümkün olacağına inanılmıştır. Ancak burada ailenin yapısal değişiminden ziyade, ailenin meydana geliş şartları tartışmaya
açılır. Öncelikli gündem kadının ve erkeğin tanışma biçimleridir. Ayrıca bu dönemde, annelik meselesinin ciddi olarak vurgulanışı dikkat çeker. “Daha açık bir ifadeyle eğitimden miras hukukuna, siyasi haklardan cinsiyetler arası ilişkilere kadar pek çok konu Müslüman Osmanlı kadınları söz konusu olduğunda ‘annelik’ kavramı etrafında ve bu kavramla ilişkili olarak tartışılmıştır. Osmanlı kadınları anne olmaları ve ileride anne olacakları ön kabulünden hareketle (...) edebiyat, basın ve ‘öğüt literatürü’ olarak tanımlayabileceğimiz yazın türleri vasıtasıyla” kötü anneliğin yol açacağı sorunlar
üzerinden ele alınmıştır.1
Osmanlı aydınlarından Fatma Aliye Hanım, Hanımlara Mahsus Gazete’de kadın “ne derece malumatlı olursa onun agûş-ı terbiyesinde büyüyecek” çocukların o kadar “âli terbiye” göreceğini ve “ileride mensup olduğu kavmin terakkisine, saadetine
ça-lışacak” kişilerin bu çocuklar olacağını söyler.2 Ahmet Mithat Efendi, Ana Babanın
Evlat Üzerindeki Hukuk ve Vezaifi (1899) adlı eserinde “çocukların ilk mektebi
valide-lerinin agûş-ı şefkatidir” dedikten sonra kadın eğitimi ile çocuk terbiyesi arasında bir
ilgi kurar.3 Ahmet Mithat, çocuk yetiştirmede annenin ve babanın vazife-i maddiye ve
vazife-i maneviye olmak üzere iki asli görevi olduğunun altını çizer. Vazife-i maddiye, çocuğun bakımına ve beslenmesine yönelikken, vazife-i maneviye ruh terbiyesine dayanır. Ahmet Mithat, vazife-i maneviyenin önemini sayfalarca anlattıktan sonra, burada asıl görevin kadınlara, yani annelere düştüğünü ısrarla vurgular, kadının/annenin
iyi eğitim almasını da erkeklerin yol göstericiliğine bağlar.4 Osmanlı aydınları, yeni
düzenin yeni bireyini yetiştirme noktasında kadın eğitimine önem vermiş ve aslında kadın özgürleşmesini de bu çerçevede sınırlandırmıştır. “19. yüzyıl, doğru kadınlık
kültürünün yükseliş yıllarıdır ve aile hayatıyla anaçlığın kutsandığı bir yüzyıldır.”5 Bu
yaklaşımı, aydınlanma düşüncesinin ya da modernleşme sürecinin gelecek tasavvu-runa bağlamak mümkündür. İdeal bir gelecek ile iyi anneler tarafından yetiştirilecek nesiller arasında bir ilgi olduğu düşünülürse, anneliğin de siyasal bir aygıt olarak iş gördüğü rahatlıkla söylenebilir.
Buna karşın bazı çelişkiler de görülür: İslâmi bağları, aile kültürünü ayakta tu-tan önemli bir unsur olarak gören Tanzimat aydınları, kadının hak ve özgürlüklerini de Müslümanlıkla uyumlu olacak ölçüde savunmuşlardır. Batılılaşma, bir yandan yeni bir ufuk olurken; diğer taraftan İslâmi değerlerle uzlaşması mümkün olmayan değerler üretmektedir. Bu bağlamda Ahmet Mithat Mesâil-i Muğlâka (1898) adlı
1 Demirci-Yılmaz, “Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi Modernleşmesinde Annelik Kurguları (1870-1950)”, s. 67-68.
2 Demirdirek, Osmanlı Kadınlarının Hayat Hakkı Arayışının Bir Hikâyesi, s. 20. 3 Ahmet Mithat Efendi, Ana Babanın Evlat Üzerindeki Hukuk ve Vezaifi, s. 29. 4 age., s. 29.
romanında kadınların çocuk sahibi olmak istemeyişlerini Batılılaşmanın olumsuz etkilerine bağlar ve bu durumu eleştirir. Tanzimat’tan sonra kadın üzerine bir söz patlaması yaşanmışsa da erkek ailenin, devletin bekası için daima ön plandadır. Bu-nun en belirgin örneği Tanzimat romanlarında görülür. Jale Parla’nın belirttiği gibi Tanzimat romanlarının en dikkat çeken özelliği romanlardaki erkek karakterlerin babalarının olmayışıdır. Babasızlık (bir bakıma otoritesizlik) hem geniş mânâda Osmanlı padişahını simgeler hem de Osmanlı yazarlarının babasızlığını/öncesizliğini vurgular. Romanlarda erkeğin veya babanın olmaması ile ailenin/devletin dağılması arasında ilgi kurulur; otorite ihtiyacı İslâmi epistemoloji ile giderilmeye çalışılır. Bu romanlardaki anneler, oğullarının sefih hayatına son verebilmek ve onları eve bağlayabilmek için çeşitli çarelere başvursa da bu çabaları sonuçsuz kalır, kadına yüklenen asli annelik görevi işlevsizleşir.
Servet-i Fünûn döneminde ise kadın göreli olarak daha öndedir. Bu dönemde kadının aşkı arayış serüveni başlar. Tanzimat romanlarında erkeğin tekelinde olan aşk kavramı, Servet-i Fünûn’da kadının tekeline geçer; hatta yasak aşk kavramı gündeme gelir. Bu dönemde kadın artık seçtiği erkekle evlenebilmekte, eğitim alabilmekte hatta eşiyle baş başa yaşayabilmektedir. Bu, Osmanlı edebiyatında yeni bir durumdur. Ancak Duben ve Behar’ın da belirttiği gibi bütün bu özgürlük ve aşk belli sınırlar dâhilinde
kabul edilmekte ve aşk “evcilleştirilmekte”dir.6 Burada kadın, aşk ve annesizlik
kav-ramları bir yerde kesişir: Cinsellik. Aşk-ı Memnu (1900) romanında Bihter, cinselliği aşkla temizlemeye çalışır ve aşk, anne olmadığı için yaşaması makbul görülen bir duygu olarak sunulur. Kadın, anne olmadığı sürece özgürdür. “Kadına çizilen bu sınır ise, Batılılaşma etkisi altındaki edebiyatın, annelik rolünü dışarıda bırakarak ilerlemesine yol açmaktadır. Nitekim Tanzimat döneminin, anneleri işlevsizleştirmesi; Servet-i Fünûn döneminin de aldatan kadınları anne kimliğinden yoksun kılması” bu durumun
göstergelerinden biridir.7
Kadın meselesiyle ilgili tartışmalar, II. Meşrutiyet’e kadar Batılılaşma ve İslâmiyet ekseninde yaşanırken; II. Meşrutiyet’ten sonra Batılılaşma ve milliyetçilik hareketleri çerçevesinde ele alınmıştır. Cumhuriyet’in ilanıyla beraber devlet destekli feminizm bağlamında kadına yepyeni bir sorumluluk verilir: Ulusun anneleri olma görevi.
2. Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Kadın ve Annelik
Cumhuriyet’in ilanından, Cumhuriyet’in kurumsallaşma yılları olan 1950’lere kadar ideal Türk kadınını yaratma çabası söz konusudur. İdeal Cumhuriyet kadını, her şeyden önce Cumhuriyet değerlerini sindirmiş ve bu değerleri çocuklarına aktarabilen,
6 Duben ve Behar, İstanbul Haneleri, s. 102.
bununla birlikte bakımlı, spor yapan, çalışan bir kadındır. Burada kadının görev ve sorumlulukları o kadar artmıştır ki bütün bunlara ilaveten “beden terbiyesi sayesinde
neşeli, mutlu ve doğurgan olabilen kadın” olması beklenmiştir.8 Deniz Kandiyoti’ye göre
“nasıl tanımlanırsa tanımlansın, kadınların konum ve davranışlarının cemaatin ‘hakiki’
kimliğiyle uyumlu ve onu tehdit etmeyecek şekilde oluşturulması hedeflenmiştir.”9
Cumhuriyet’in annelik konusunda kadınlardan beklediği görevler olduğu açıktır. Anadolu’da Milli Mücadele hareketini örgütleyen gruplar “Müslüman Türk kadınla-rına anneliğin, toplumun geneline de nüfus artışı ve çocuk sahibi olmanın önemini”
anlatmışlardır.10 Bu çalışmalar, bir dizi yasal adımla pekiştirilirken, tıpkı Osmanlı’nın
son dönemlerinde olduğu gibi “yeni Cumhuriyet’in yeni insanını yetiştirmeye odaklı pronatalist (herkesin anne-baba olmasını öğütleyen siyasi düşünce) bir siyaset, aslında
bir tür ‘çocuk davasının’ benimsenmesini salık veren çabalarla da ivme” kazanmıştır.11
Kadının bir proje olarak görüldüğü bu anlayış, “kadınların durumunu iyileştirmenin reformcu hükümetler tarafından eski rejimi parçalamada kilit bir öğe olarak görülmesi”
yaklaşımıyla da pekişmektedir.12 Buradan hareketle Deniz Kandiyoti, Türk kadınlarının
kurtulmuş; ama özgürleşememiş olduğunu ifade eder.13
Kadınların konumundaki herhangi bir değişikliğin, ancak ve ancak ulusal çıkar-lara uygun olduğunda kabul edilebildiği, kadınların kamusal hayatta var olmalarının “erkek gibi” görünmelerinden geçtiği Cumhuriyet yıllarında “... kadınların özgürleş-mesi ahlâki yenilenme söylemiyle ifade edilebilen bir ulusal diriliş projesinin parçası ve bileşeni olarak sunulabiliyordu. Bu türden bir feminizmin yaygın özelliği, aslında geçmişten esaslı bir kopuşu temsil ettiği halde kendisini böyle sunmayıp daha uzak
ve sözde sahici kökenlere atıfta bulunmasıdır.”14 Erken Cumhuriyet döneminde de
İslâmiyet öncesi Orta Asya Türk tarihine atıfta bulunulmuş ve kadınların bu dönemdeki toplumsal konumu örnek gösterilmiştir. Cumhuriyet’in kurumsallaştığı ilk dönemin edebi ürünleri de devletin bütün bu ideolojik yaklaşımlarını destekleyen bir içeriğe sahiptir. Erken Cumhuriyet döneminde kadınlar özgürleşmiş ve bunu simgesel olarak “peçe”yi atarak da gerçekleştirmiştir. Ancak Kandiyoti’nin de vurguladığı gibi artık
kadınlar için yeni bir peçe söz konusudur; o da “cinselliği bastırma peçesi.”15 Dönem
romanlarındaki kadınlar adeta sembolik bir zırh içinde tasvir edilir: Kısa saçlı, atletik,
8 Demirci-Yılmaz, agm., s. 84.
9 Kandiyoti, Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar, s. 147. 10 Demirci-Yılmaz, agm., s. 81.
11 agm., s. 83.
12 Kandiyoti, age., s. 75. 13 age., s. 78.
14 Badinter, Kadınlık mı? Annelik mi?, s. 167. 15 Kandiyoti, age., s. 161.
makyajsız, gösterişsiz olarak. Kamusal ataerkilliğe dayalı sistem içinde “kadınlar
artık kamusal alanda dışlanmazlar; ama kamusal alanda ezilirler.”16 Burhan Cahit
Morkaya’nın Cumhuriyet’in ilk yıllarında basılan Ayten (1927) adlı romanı, kadının çalışma hayatına adım atmasıyla birlikte yaşadığı sorunları irdeler. Romandaki şu cümleler, kadının yaşadığı korkuları ifade etmesi bakımından önemlidir: “Biz öyle bir neslin kadınlarıyız ki arkamızda erkeği mutlak ve yegâne varlık olarak telakki eden bir harem hayatı mevcutken, taze ve samimi sevgilerle dolu kalbimiz ve tecrübemiz,
silahsız, avare başlarımızla erkeklerin arasına karıştık.”17
1930’lardan itibaren “yaygınlaşan yerli seksoloji literatürü kadın bedeninin do-ğurganlık-cinsellik ekseninde nasıl disipline edileceğinin, bekârlık ve çocuksuzluğun sebep olduğu anomalilerin ve yine annelik vazifesinin milli menfaatler açısından öneminin altını çizer, evliliğin teşvik edilmesini ve doğurganlığın artırılmasını salık
verir.”18 1931’de Cumhuriyet gazetesine röportaj veren dönemin edebiyatçılarından
Şaziye Berrin Hanım,19 yeni Türk kadınının asli görevlerini şöyle sıralar: “İyi bir
kadın, yuvasının refahı için çalışan, kocasını çok sevmesini bilen, en büyük meziyeti şefkat olan kişidir. Kadınlar, ‘ev denilen o küçük kâinatı’ yaratmaya ve yükseltmeye,
ülkesine yararlı evlatlar yetiştirmeye mecburdurlar.”20
Bütün bu söylemler, genç Cumhuriyet’in modern annelik kurgularının Osmanlı’dan ciddi bir kavramsal miras devraldığını göstermektedir. Toplumsal cinsiyet eşitliği, kadın özgürlüğü gibi konular Batı’ya ve onun kültür emperyalizmine teslimiyet; bu-nunla birlikte Osmanlı’nın son dönemlerinde İslâmi geleneğe, Cumhuriyet’in erken döneminde ise ulusal geleneğe ihanet biçiminde yorumlanmaktadır. İdeal anne ve ev kadınlığı, görünüşte Batılılaşmış (giyim-kuşam ve makyajı ile eğlence-şehir hayatında
artan görünürlük) kadın imgesi ile birlikte yürütülmüştür. Bu durum büyük ölçüde
günümüzde de geçerliğini korumaktadır.
3. Edebiyatımızda Kültürel Cinsiyetçilik Ekseninde Kadın ve Annelik
Türk edebiyatında Doğu ve Batı kavramlarına cinsel terimlerle yaklaşılmıştır. Bu yaklaşım; kadını anaçlığıyla, doğurganlığıyla algılayan kolektif bakış açısının başka bir düzlemde devam ettiğini gösterir. Tanzimat dönemi aydınlarından Şinasi’de yaşlı
16 Badinter, age., s. 164. 17 Morkaya, Ayten, s. 12. 18 Demirci-Yılmaz, agm., s. 86.
19 Şaziye Berrin’in Cumhuriyet’in onuncu yıl kutlamaları çerçevesinde yazılan Baybiçe (1933) romanında Cumhuriyet’in Türk kadınlarına sunduğu imkânlar anlatılır ve Osmanlı toplumundaki kadın algısı eleştirilir.
akıl, Namık Kemal’de olgun fikir olarak ele alınan Doğu her zaman erkektir. Batı ya da “Avrupaysa bazen bozulmayı bekleyen bakire, bazen baştan çıkaran kadın, bazen ihtiyar kahpe, bazen yutucu dişi olsa da hemen hepsinde dişil özellikleriyle
karşımı-za” çıkar.21 Tanzimat döneminde Batı’dan yapılan ilk çevirilerde Avrupa’nın çeviri
yoluyla ehlileştirilebileceği, fethedilebileceği inancı söz konusudur. Doğuyla Batı’nın sentezini bu iki kültür arasında yaşanacak evlilik biçiminde sembolize eden aydınlar, bu evlilikte Doğu’yu güçlü erkek, Batı’yı ise edilgen ve fethedilmeyi bekleyen bir kadın olarak düşünmüştür. Jale Parla, Tanzimat yazarlarının Batı’yı ya da “Avrupa’yı evliliğin edilgin öğesi olarak gösteren bu erkek egemen evlilik metaforunu” Osmanlı kültürünün camiacı yargılarının, mutlakçı düşünce sisteminin bir işareti kabul eder.
Bu algı Cumhuriyet’ten sonra Peyami Safa’da, Cemil Meriç’te de görülür. Pe-yami Safa’nın neredeyse bütün romanlarında Doğu ruhtur ve erildir. Cemil Meriç’e göre de Doğu’nun cinsiyeti erkektir. Doğu’nun, evliliğin baskın tarafı olduğu inancı bilinçaltı okuması olarak bir güven ve kendine yeterlik duygusu şeklinde düşünülebilir. Kadını “öteki” olarak görme anlayışı, Batı karşısında yaşanan yenilginin artık apaçık görülebilmesinden sonra taraf değiştirmiş ve “yaşlılık, olgunluğu ya da tecrübeyi
değil; kudretsizliği, gençlikse toyluğu değil; gücü” temsil etmeye başlamıştır.22 Cemil
Meriç, Avrupa’ya boyun eğmeyi bir erillik yitimi olarak nitelendirir.23 Doğu, fikre geç
kalmışlıkla ilişkilendirildiğinde, başka bir ifadeyle Batı’nın her cephede üstünlüğü kabul edildiğinde “kadın” olarak düşünülmeye başlar. Ancak bu kadın Avrupa’nın özdeşleştirildiği gibi genç bir kadın da değildir. İffetli, yaşlı, olgun bir ruh taşıyan “anne”dir. Doğu’nun geç kalmışlığının mirası babadan değil, kadından geçmiş gibidir. Bu yaklaşım, eril gücün sağlamlığına, haysiyetine yönelik düşünce mirasının sarsılmaz olduğunu göstermesi bakımından dikkat çeker.
Tanpınar’da Şark ya da Doğu annedir, yani kadındır. Hatta onun algısına göre Şark, “ölü anne”dir. Eserlerinde kaybolan, yitip giden mazi özlemini dile getiren Tanpınar’a göre Doğu’nun anne şefkatini andıran özelliği mazi gibi yok olup gitmiştir. Tanpınar, Doğu’yu “ana kaybıyla ilişkilendirmiş; giderilmez bir öksüzlük, bitmeyen bir yas duygusuyla birlikte” anlatmıştır. Tanpınar’da Doğu, “kendi yüzünü göremediği için bize de ayna tutamayan, bakışları donuklaşmış, aynası körelmiş eski masal sultanıdır
artık.”24 Tanpınar’ın anneliği kutsadığı açıktır. Bu yaklaşımın bir başka ifadesi de
Huzur (1948) romanında görülür. Romanda Nuran, bütün mutsuzluğuna ve
sorgula-rına rağmen kızı için eşine döner. Annelik duygusu, kadınsı beklentilerine galip gelir.
21 Gürbilek, Kör Ayna, Kayıp Şark, s. 88. 22 age., s. 80.
23 age., s. 77. 24 age., s. 94.
4. Kültürel Kırılma: Yeni Bir Kadınlık ve Annelik Algısı
Yaklaşık yüz elli yıllık süreçte kadına ve anneliğe yüklenen değerlerin birbiriy-le uyum içinde oldukları görülmektedir. Kadını “gebirbiriy-leneğe” yakın olarak kodlayan zihniyette erkek seçen, kadınsa seçilen kişidir. Bazı hallerde kadın –özellikle aşk konusunda– şekil olarak iktidara sahipmiş gibi görünse de bunun belli koşullarda mümkün olduğu vurgulanır: İntibah (1876) romanında Mehpeyker, Ali Bey’e gerçekten âşık olmuştur. Onun bu aşktaki ısrarı sayfalarca anlatılırken, Dilaşub’un utana sıkıla hissettiği duygulardan üstünkörü bahsedilir. Mehpeyker, hafifmeşrep bir kadındır ve onun aşkı, temiz aile çocuğu olan Ali Bey’i “sokak”a davettir. Aşkı-ı Memnu’da (1900) Bihter âşıktır; ama anne olmadığı için mevcut durumdaki “ailesizlik” aşkını yaşaması için uygun bir ortam sunar. Duygu ve düşünce dünyası ile hayat algısı saraya, sultana, babaya tapma noktasına varan bir aşk ile kuşatılmış olan Osmanlı zihniyetiyle şekillenen Osmanlı toplumunda, sevgililer arasındaki aşk da sultan ile kul arasındaki ilişkinin yansıması biçiminde okunabilir. “Bu bağlamda da Osmanlı toplumu bilemediği için aşkı
arama”mış, “sevgiliyle tanışama”mıştır.25 Sevgiliyi seçme noktasında kadına öncelik
verildiğinde ya hafifmeşreplikle yargılanmış ya da anne olmayışıyla açıklanmıştır. Tanzimat’tan günümüze kadar kültür ve edebiyatımızda, toplumsal zihniyette onay gören Dilaşub karakteri, yakın dönemin bazı romanlarında geride kalmış; Meh-peyker –“lanetlenme” pahasına– öne çıkmıştır. Bu romanlarda kadın demek, her türlü otoriteden sıyrılmış; aşk evliliğinin peşinden giden, kendinden sorumlu, yaşam tarzını seçme hürriyetine sahip, yalnız kalmaktan korkmayan, kendilerinden önceki kuşaklar tarafından aktarılan kadın kimliğini reddedip kendi inşa ettiği bir kimlikle var olmak isteyen kadınlardır. İslâmi, milliyetçi, Batılı otoriteye başkaldıran bu kadın karakter-lerin en belirgin özelliği annesiz oluşları veya toplum tarafından dayatılan ideal anne kalıplarına uymamalarıdır. Burada annesizlik bir kaçış alanı değil; bir tercih olarak sunulur. Aysel Özakın’ın Genç Kız ve Ölüm (1980), Ayla Kutlu’nun Cadı Ağacı (1983), Buket Uzuner’in İki Yeşil Su Samuru (1991), İnci Aral’ın Ölü Erkek Kuşlar (1991) ve
Hiçbir Aşk, Hiçbir Ölüm (1997) ve Feyza Hepçilingirler’in Kırmızı Karanfil Ne Renk Solar? (1993) romanlarındaki kadınlar “kurtulmuş” olmanın bir adım ötesine geçme
cesareti gösteren kadınlardır.
“Dünya tarihinin en büyük üç yapıtı olarak kabul edilen Sofoklesin trajedisinde,
Hamlet’te ve Karamazov Kardeşler’de oğullar, babaları öldükten veya onu kendi eliyle
öldürdükten sonra özgürleşirler, benliklerini bulurlar.”26 Edebiyatımızda buna benzer
bir kendini bulma macerası Tanzimat’ta olduğu gibi babasızlıkla değil, çok uzak bir gelecekte yazılan romanlardaki anne kaybıyla gerçekleşir. Bu kopuşun 1980 sonrasına
25 Teber, Tutunamayanların Politik Psikolojisi, s. 82. 26 age., s. 167.
denk gelmesi oldukça anlamlıdır. Kadının özgürlük arayışı, benlik inşası 1980’lerde yitirilen demokrasi ortamına duyulan özlemin bir boyutunu ifade eder.
1980 sonrası Türk romanlarındaki kadınların özgürleşme macerası, birey idrakinin değişimine de işaret etmektedir. Lucaks, geleneksel toplumlarda birey kavramının olmadığını, dahası teşvik de edilmediğini söyler. “Osmanlı Devleti durgun tımar ve benzeri üretim tarzı ve ilişkileri içinde canlı insan ilişkilerinden, bu ilişkilerin ortaya çıkarabileceği kültürden yoksun” kalmıştır. “Geleneksel toplumun getirdiği ‘bitkisel yaşam’ insanların felsefeden, sanattan ve bilimsel düşünceden haberdar olmalarını”
önlemiştir.27 İnsanın, kendini ısrarla inkâr ettiği bu toplumsal sistem içinde birey
kav-ramı yerine, “ideallerini devletin acil menfaatleri için fedaya hazır” bulunan “kul” söz
konusudur.28 Birey kavramı ve bireysel kimlik arayışı modern bir problemdir. 1980’lerde
“birey” kavramı edebiyatta kendine geniş bir yer bulur. Bu kavram, söz konusu dönemin romanlarında çoğunlukla kadının cinsel özgürlüğü biçiminde ele alınır. Ancak burada bireyin, biçimsel ve yanıltıcı bir özgürlük içerdiğini söylemek yerinde olur. Çünkü birey, 80’li yıllarda tüketime sunulmak üzere üretilmiş bir kavramdır; bir üründür. Bir kültürün devam ederek gelişme çizgisinde kendiliğinden edinilen yaşamsal bir tercih olmadığı için kelimenin kendisi gibi “bireysel” kalır. Romanlarda kadının birey olarak özgürleşmesi; yaşamla bilinçli ve bireysel bir ilişki içinde olmalarıyla gerçekleşmiştir. Bu bir sıçrayış hamlesi olarak değerlendirilse bile, sorunlu birey idrakinden dolayı enine değil; boyuna bir sıçrayış olarak kalır.
Aysel Özakın’ın Genç Kız ve Ölüm (1980) adlı romanında henüz dokuz yaşındayken annesinin intiharı üzerine halası tarafından büyütülen Nuray’ın yazarlıkla kendini var etmeye çalıştığı hikâyesi anlatılır. Romandaki olaylar, Nuray İlkin’in romanına paralel olarak ilerler. Ankara Güzel Sanatlar Kulübü tarafından yılın romancısı seçildiği ödü-lünü almak üzere İstanbul’dan Ankara’ya giderken tren yolculuğu esnasında Nuray’ın gözlemleri, geçmiş sorgusu, kızı Seçkin’le olan ilişkisi bir arada ele alınır. Romanın kilit noktası Nuray’ın annesizliği ve kendi annelik duygularıdır. Edebiyatla hayatın kesişme noktasında bulunmayan, edebi düzlemde de olsa farklı bir kadın kimliği üre-ten Genç Kız ve Ölüm’de, Nuray karakteri aracılığıyla bir kadının “kendini kazanma” mücadelesi başarıyla sonuçlanmıştır. Nuray, kazandığı ödülü kendini bağlayan bütün otoritelerden (annelik, iyi bir eş olma) bir öç alma biçiminde değerlendirir ve şu soruyu
sorar: “Niçin kadın olmak, insan olmanın karşısına bir engel gibi çıkıyordu?”29 Var
olmak, özgür olmak, çevreye yabancı olmak, geleneklere başkaldırmak ve kadınlara benzememek gibi “ideal Türk kadını”nın düşünmekten bile çekindiği konuları yüksek sesle dile getirir: “Niçin anne olmanın tadı sıkıntılı bir yükümlülüğe dönüşüyordu?
27 Teber, age., s. 78. 28 age., s. 86.
Çünkü diyordum, kadınlara anne olmanın dışında var olma hakkı tanınmak istenmiyor. (...) Niçin diyordum bir çocuğu yaşatmak için bütün yaşama zenginliğini içine gömsün kadınlar? Annelik kutsal bir görev olarak benimsetiliyordu. Kendini adayış... (...) Çoğu
anneler... Doyumsuz ve pişmandılar.”30 Bu anlayış, kadına ilk kez anne olmanın dışında
bir varoluş biçimini salık verir. Varlığını bir evle sınırlandırmak istemeyen, “Dünya, bir evin içine nasıl sığdırılır?” sorusunu soran Nuray, kendinden annelik bekleyen kızını, akşamüstü kapıda beliren kocası için hazır etmek zorunda hissettiği gülümsemesini, “özgürlüğü yaşamayan bir toplumda bireysel özgürlüklerin bir sorumsuzluğa dönüş-tüğünü sezdiren” çevre baskılarını bir ayak bağı olarak değerlendirir ve her şeyi terk
ederek adeta bir yazgıdan kaçar gibi uzaklara gider.31
Elizabeth Badinter’in tespitiyle, özellikle 1980-2010 yılları arasında dünya ge-nelinde annelik konusu siyasetin, sosyolojinin önemli gündem maddelerinden biridir. 1980’lerden itibaren Amerika ve Avrupa’da anneliğin kadın kaderinin merkezine yerleştirilmesi söz konusudur. Annelik ile kişisel çıkarları arasında bir seçim yapması gerektiğinde kişisel çıkarını tercih eden kadınların karşısına natüralizmin doğa ile yeniden ilişki kurmaya olanak tanıyan yasaları çıkartılır. Böylece kadınlardan annelik içgüdüsünün kadında doğası gereği bulunduğu ve kadının bu en temel içgüdüyle de-rinden bir bağ kurabilmesi hedeflenir. Bu sürecin ortaya çıkması 1973’te patlak veren petrol krizidir. Ekonomik kriz ve beraberinde yaşanan işsizlik, kadınların giderek iş yaşamından kopmasına sebep olur. Eve hapsolan kadınlara çocuklarının bakımı görevi
kendiliğinden ortaya çıkar.32 Daha önce Descartes’ın, insanı doğanın efendisi ve sahibi
olarak gören anlayışı terk edilmeye başlanır ve doğa, tıpkı 18. yüzyılda Rousseau’nun işaret ettiği gibi dönülmesi gerekli bir yer haline gelir. “Artık doğayı insanın ihtiyaçları ve isteklerine göre hâkimiyet altına almak ve kullanmak değil, doğanın yasalarına
boyun eğmek söz konusudur.”33 Bu bağlamda, 1980’lerde dünya genelinde
entelek-tüeller ve sanatçılar, doğa yasalarına egemen olmayı değil; doğaya tabi olmayı öneren görüşler ileri sürmüştür. Badinter’in ifadesiyle, “insan ve doğa arasındaki bozulmuş
uyumu yeniden sağlamak için” adeta bir “baskı” uygulanmıştır.34 Kadına ve anneliğe
bu yaklaşım, anneliği, kadının ayrılmaz bir parçası olarak kodlayan bir kültürel gele-nekten gelen Türkiye’de de karşılık bulur. Piar Araştırma Şirketi tarafından 1980’ler boyunca farklı kurumlar için farklı amaçlar doğrultusunda yapılan araştırmalar, söz
konusu yıllara ait tutum ve değerler hakkında önemli ipucu niteliğindedir.35 Aile ve
30 Özakın, age., s. 138. 31 age., s. 108.
32 Badinter, Kadınlık mı? Annelik mi?, s. 37-38. 33 age., s. 42.
34 age., s. 43.
kadın konusu üzerinde yapılan araştırmaların sonuçlarına göre Türkiye’de aile kurumu genellikle geleneksel yapısını muhafaza etmektedir. Yani aile ilişkilerinde patriyarkal
(ataerkil) düzen ağırlıklıdır.36 Tekeli’ye göre, özellikle 1980’lerde bütün değerlerde,
inançlarda ve tutumlardaki derin çözülmeye rağmen toplumdaki en geleneksel kurum
olan ailenin bu kadar sağlam kalabilmesi dikkat çekici bir durumdur.37
Feyza Hepçilingirler’in Kırmızı Karanfil Ne Renk Solar? (1993) adlı otobiyog-rafik romanında da Genç Kız ve Ölüm’deki Nuray’ın kaçışına benzeyen bir durum söz konusudur. Bu romanda da 1980’lerde siyasetin gündemiyle örtüşmeyecek türde bir kadının kendi kimliğini seçme mücadelesi anlatılır. Sibel Gökşen, annesini çok küçük yaşta kaybetmiştir. Babası, Sibel’i ve kardeşi Orhan’ı anneannesine bırakır. Anneanne, çok sert ve otoriter bir kadındır. Sibel’in okumasını da desteklemez. Si-bel bütün zorluklara, engellemelere rağmen İstanbul’da öğretmen okulunu kazanır. Üniversitede tanıştığı Haluk’la evlenmeyi bir kurtuluş olarak görür. Ancak otorite ve baskı, evliliği boyunca devam eder. Haluk’un annesi Hayriye Hanım, Sibel’i anne terbiyesi almamakla suçlar. Bu sırada İzmir’de üniversitede ders vermekte olan Sibel, derste Nazım Hikmet’ten okuduğu bir şiir dolayısıyla görevden alınır ve Trabzon’a sürülür. Sibel’in önünde iki yol vardır: Ya istifa edecek ya da iki çocuğunu ve eşini geride bırakıp Trabzon’a gidecektir. Sibel ikinci yolu tercih eder ve her şeyi geride bırakmaya karar verir. Şöyle düşünür: “Kendim olmayı başarmaya çalışan bir benim.
Başka türlü olmaya da görünmeye de önem vermeyen biri.”38 Anneliği ile kariyeri
arasında bir tercih yapmaya zorlanan Sibel için bu seçim bir bağımsızlık savaşıdır:
... doğru olduğuna inandığım şeyi yapıyorum. Herkes ne derse desin, ne düşünürse dü-şünsün. Ev kadınlığına razı mı olsaydım? Bunca yıllık zorlu bir yolu aştıktan sonra, ko-casının gömleklerini yıkayıp ütüleyen, daima geride, hep geride kalmaya mahkum ve razı sıradan bir kadın? Yıllarca sürdürdüğüm çaba, onca zorluğu tek başına göğüsleme bir yer elde etmek, bağımsız bir kişi olmak için değil miydi? Tam öyle bir yer edinmişken, tam kendi sorumluluğu, kendi gücü olan bir insan haline getirmişken kendimi, teslim bayrağı çekmek bana yakışır mıydı?39
“Tek başınalığı öğrenmeyi”, kendini kazanmayı; kendini anne, eş, öğretmen ve kadın olarak belli kalıplar içinde en iyiye ulaşmak için çabalamaya tercih eden Sibel, o güne kadar bütün kadınların masallarla kandırıldığını düşünür; “Niye aldattık
ken-dimizi ya da kim aldattı bizi?”, diye sorar.40 O; çarpmadan, yaralanmadan geçmenin
36 Tekeli, age., s. 24-25-26. 37 age., s. 26.
38 Hepçilingirler, Kırmızı Karanfil Ne Renk Solar?, s. 11. 39 age., s. 98.
olanaksız olduğu “küçük bir delikten sıyrılıp uçmayı başar”mıştır; “eski gönüllü
tutsaklık” hayatına, evliliğe dönmek istememektedir.41
Türk toplumunda çeşitli kadın tipleri kabul edilmekle birlikte ancak belirli bir kadınlık talep edilmektedir. “Buna göre Türkiye’de kadınlar kendilerine belirlenen yerlerde, belirlenen biçimlerde davrandıkları takdirde kabul” görmekte ve “bu sınırları ve talepleri aşmaya, kendi tanımlarını üretmeye çalışan kadınlar ise toplum tarafından
taciz edil”mektedir.42 1980-1990 yılları arasında iki boyutlu kadınlık tanımlamasının
dikkat çekici olduğunu vurgulayan Saktanber, bunun “kadınları koruma altında tuta-rak cinselliğin üstü örtülmüş olanlar (evli olan kadınlar) ve koruma altında olmayıp cinselliğinin ötesinde herhangi bir kimliği olmayanlar (evli olmayan kadınlar) diye iki
anlayıştan kaynaklandığını ileri sürer.43 80’lerde kadınlara yönelik hazırlanan televizyon
programlarında kadının temel yerinin aile olduğunun altı çizilir. İyi annelik, uyumlu eş vurgusu baskındır. Çalışan kadınlar da “aynı zamanda mükemmel bir ev kadını
ve anne oldukları sürece başarılı addedilen kadınlardır.44 Toplumsal hafızanın öteden
beri kadınlık ve annelik konusunda muhafaza ettiği değerlere başkaldıran romanlarda annesizlik, kadını kendi olma yolundan alıkoyduğu düşünülen geleneğin aradan çekil-mesini ifade etmesi bakımından önemlidir. Romanlardaki kadınlar, kadınlıkla ilgili o güne kadar söylenen hiçbir tarife uymayan, Türk romanının yeni tipleridir. Nuray da
Sibel de “sevmeme özgürlüğünü”, “sevme hakkına” tercih eder.45 Ayrıca romanlarda,
aşksız evliliklerin olumsuz sonuçları üzerinde de durulur. Duben ve Behar’a göre, geleneksel toplumlarda “bizim anladığımız anlamda aşk evliliği, bireyin toplumdaki
aile gruplarının egemenliğine karşı radikal bir karşı çıkış”tır.46 Osmanlı toplumunda
aşk evliliği konusunda ahlâkî bir endişe duyulmuştur:
Sevip de varmak, sevip de almak nazariyesi günden güne tesirini arttırıyor: Lâkin bu tarz hareketin ferdâ için müthiş bir sukût-[ı] ahlâkî hazırladığından her iki taraf bîhaberdir. Dinin, ahlâk ve âdâtın tecelli ettiği merasim aleyhine hareket etmek tecrübesini bir kere yaptıktan sonra bilmem ki hangi kuvvet veya nüfuz-ı hâriku’l-âde bu kendi âdâtını ve bu itibarla başkalarının ta’yib ve tenkid[â]tını istihfaf edenleri ahlâksızlığa düşmekten men edebilir?47
41 Hepçilingirler, age., s. 246-247.
42 Saktanber, “Türkiye’de Medyada Kadın: Serbest, Müsait Kadın veya İyi Eş, Fedakâr Anne”, s. 203. 43 agm., s. 204.
44 agm., s. 193.
45 Hepçilingirler, age., s. 223.
46 Duben ve Behar, İstanbul Haneleri, s. 101.
Aşk evliliği konusundaki bu yaklaşım günümüzde yaygın bir kanaat değilse de başka bir düşünce sistemi içinde, başka bir boyutta devam etmektedir. “Temelleri 19. yüzyıl sonunda atılan kadın-erkek arası zihinsel uyum meselesine göre” kurulan evlilik-ler, adeta toplumsal bir amaca hizmet eder. Seda Başer-Çoban’ın, Adalet Ağaoğlu’nun
Ölmeye Yatmak (1973) romanında Aysel’in Cumhuriyet’le, daha doğru bir ifadeyle
bir zihniyetle evlendiğini vurgulaması bu bakımdan dikkat çekici bir örnektir.48
Ba-şer, evlilik hayatında kadın ve toplum içinde “aydın” bir kadın olarak köşeye sıkışan Aysel’in bu durumunu, Cumhuriyet’in kadına yönelik modernizm projesinin iflasına
karşılık geldiğini ifade eder.49 Kendilerine miras kalan değerleri geçersizleştiren
yakın dönemin bazı romanlarında aşk evliliğini talep etmek bir zihniyetin reddidir. Geleneğin aktarıcısı olan anne ortadan kalkınca, kendini ifade noktasında uygun bir ortam yaratılmış olur.
Ayla Kutlu’nun Cadı Ağacı (1983) romanının karakteri Nilüfer’in yaşadığı boşluk duygusunun temel sebebi, âşık olduğu öğretim üyesi Halil’i kaybetmesi ve aşkı bir daha yakalayamamasıdır. Bir görevi yerine getirir gibi yaşadığı evlilik hayatı, yalnızlık duygusunun daha da derinleşmesine sebep olur. Yoksul bir hayatın içinden gelip doktor olmayı başaran Nilüfer, kendini bulma noktasında Nuray ve Sibel kadar şanslı değildir belki; ama aşkı arama konusundaki ısrarı –hatalarına rağmen– onu öne çıkarır. Annelik konusunda o da bir sınavdan geçmiştir: Başlangıçta anne olmayı hiç istemez; çünkü anneliğin kariyerini yok edeceğini düşünür. Ne var ki toplumun evli bir kadından bek-lediği annelik vazifesini sonunda yerine getirir. Kızları Suna dünyaya geldiğinde kocası Vedat tarafından yalnızlaştırılan Nilüfer, vazifesinin sadece çocuk doğurmak olduğunu düşünmeye başlar ve kızına karşı öfke ile dolar. Suna, henüz üç yaşına gelmemişken pencereden düşerek ölür. O esnada Suna’nın yanında kendi annesi olduğu için Nilüfer bu olaydan annesini sorumlu tutar ve araları asla düzelmeyecek şekilde açılır. Annelik duygusunu iki taraflı olarak kaybeden Nilüfer, kendine yepyeni bir yol çizer.
Buket Uzuner’in İki Yeşil Su Samuru (1991) adlı romanında aşk evliliğine ilave edilecek yeni bir beklenti ortaya çıkar: Entelektüel uyum. Nilsu, on dört yaşındayken annesi bir ressamla evi terk eder. Tıp doktoru olan babası yaşamının büyük bir bölü-münü laboratuvarında geçirdiğinden, Nilsu’yu ve kardeşi Cem’i anneannesi büyütür. Nilsu’nun kişisel gelişimi ve kadınsı beklentilerinde babasının sevgilisi Selen’in etkisi büyüktür. Selen’e göre Nilsu’nun yaşamındaki erkek onu entelektüel olarak tamamlamalıdır: “Peki seni düşündürüyor ve düşündürtüyor mu? Sen yalnızca enine boyuna değil; derinliğine de gelişmiş bir kadınsın. Yüzey hesabı kadar hacim hesabı
da bilmeli seni elinden kaçırmak istemeyen erkek.”50 Nilsu anneliğin doğum,
hasta-48 Başer-Çoban, Tanzimat ve Servet-i Fünûn Romanlarında Anneliğin Kaybı ve Çocuksuzluk, s. 67. 49 age., s. 68.
lık, büyümek, yaşlanmak ve ölmek kadar doğal oluşumlardan “kadının payına düşen ekstralar” olduğu inancındadır. Ona göre bunlar bir yaşam içinde mutluluk, sevinç, şans ve şanssızlık kadar olasılık sınırları içindedir. “ ‘Anne’ ve ‘karı’ olmanız için çok çalışmanız, çok iyi eğitilmiş olmanız ve başarı hırsıyla donanmanız gerekmez. Hemen hemen bütün yetişkin dişiler birinin karısı ve birinin annesi olabilirler. Hâlbuki doğal oluşumun dışında seçilen hedefler ulaşılmak için irade, mücadele, çalışkanlık,
birikim ve enerji gerektirirler.”51 1980 sonrası Türk romanında kadın, vazgeçişler
toplamı olarak romanlardaki yerini alır. Bu süreçte başta anne olmaktan, sonra “bacı” olmaktan vazgeçmiş; sadece kadın olmak istemiştir. Nilsu’nun, annelik ve “karılık” dışında kendine koyduğu hedeflerde annesizliğinin etkisi yadsınamaz. Annesiyle birlikte yaşadığı yıllarda kadınlar üzerindeki şu düşünceleri bakış açısının değişimine işaret etmesi bakımından önemlidir: “Beş yaşındayken ‘kadınlar’ üzerinde düşündüklerim
oldukça basitti. Okula giderler, evlenip ‘gelin’ olurlar; sonra da doğurup ‘anne.’”52
Romanda Nilsu’yu küçük yaşta terk eden annesi Nilgül’ü bu kaçışa zorlayan güç de evliliğin tekdüze yaşantısı olduğu kadar, annelik duygusunu kadınlığın önünde bir engel olarak hissetmiş olmasıdır. Nilsu’nun annesi hakkındaki düşünceleri olgun bir kadın olduğunda değişmeye başlar; doğru bir ifadeyle Nilsu, annesinin bu kaçışını kadınsı beklentilere bağlayarak onu anladığını düşünür.
Türkiye’de 1980’lerden sonra kadın sorunları üzerinde ciddi şekilde durulmaya başlanır. 1989’da Ankara’da toplanan I. Feminist Hafta Sonu ve aynı yıl düzenlenen I. Kadın Kurultayı “egemen patriyarkal ilişkiler altında çok yönlü ve karmaşık sorunlarla yüz yüze gelen” kadın sorunlarının çeşitli mecralarda gün yüzüne çıkartılmasını ve
çözüm üretilmesini hedefler.53 Kadına evin ve çocuk yetiştirmenin dışında hedefler
gösteren ve bu bağlamda erkek bakış açısından yansıtılan kadın imajıyla uyuşma-yan özgür, dinamik, entelektüel kadın tipini öne çıkaran bazı kadın dergileri de söz konusu dönemde kendi ayakları üstünde durmayı salık veren çalışmalarla örtüşür. Buna karşın, evlenip çoluk çocuğa karışmak yerine bağımsız birey olmak için yola çıkan kadınların çoğunun bu seçimin bedelini ödedikleri vurgusunu yapan yayınlar
da söz konusudur.54 Burada kadının seçme özgürlüğünden duyulan memnuniyet bir
tarafa bırakılarak; kadınların yalnız, yani bağımsız yaşamaları olumsuzlanır. Dönem romanlarında, kadınlarla ilgili meselelerin anneliğe indirgendiği toplumsal hafızaya ters düşmek pahasına, kadınlara kendi kimliklerini oluşturabilmek ve ona sahip çıkmak için bir fırsat sunulmuştur. “Kadınlarla kurulan ilişkinin kadınlardan yana bir nitelik
taşıması”, bu romanları önemli kılan unsurlardan biridir.55
51 Uzuner, age., s. 61. 52 age., s. 57.
53 Tekeli, “1980’ler Türkiyesi’nde Kadınlar”, s. 32.
54 Saktanber, “Türkiye’de Medyada Kadın: Serbest, Müsait Kadın veya İyi Eş, Fedakâr Anne”, s. 203-204. 55 agm., s. 206.
İnci Aral’ın Ölü Erkek Kuşlar (1991) ve Hiçbir Aşk Hiçbir Ölüm (1997) romanla-rındaki Suna, Simden ve Sara (Halise) üzerinden evlilik kurumu sorgulanır. Hepsinin ortak özelliği annelikle ilgili sorunlarının olmasıdır. Ölü Erkek Kuşlar’da Suna, Su ve Na olmak üzere iki farklı kişiliğe sahiptir. Su, sakin ve geleneksel kuralları benimseyen, onlara itaat etmeyi seçen kişilik; Na ise etrafını kuşatan bütün otoritelere başkaldırmayı seçen kişiliktir. Roman adeta Su ile Na arasındaki kişilik savaşını anlatır. Su’yu, savun-duğu değerler ve Na’yı toplumsal beklenti istikametinde bastırmaya çalışan özelliği ile Na’nın içindeki anne sesi olarak düşünmek mümkündür. Na’yı evcilleştirmeye çalışan, Su (anne-gelenek) her yol ayrımında Na’nın karşısına çıkar ve onu kendisi olmak üzere çıktığı yoldan döndürmeye çalışır. Ancak bütün çabalarına rağmen Na, kendisi için uygun gördüğü yolu seçmeye karar verir ve boşandıktan sonra çocuğunu babasına bırakıp gider. Na, anne olmayı özgürlük kaybı olarak değerlendirmektedir. Oysa o “... kendim olmaya, yoksunluğun ve acının tadını sessizce ve kendimce
yaşa-maya gereksinim duyuyordum” diyerek yalnızlığı göze almıştır.56 Koza gibi ördüğü
yalnızlığına hiçbir şey bulaştırmamaya da kararlıdır: “Kapılarını kapat. Öyle sıkı kapat ki bir daha kimse, hiçbir zaman senin o zedelenmiş yalnızlığına adım atamasın. Onu
onar ve koru, çünkü o sensin.”57
Hiçbir Aşk, Hiçbir Ölüm (1997) romanında Simden, annesi Sara (Halise)
tarafın-dan terk edilmiştir. En büyük hayali şarkı söylemek olan Sara, evlilik hayatına uyum sağlayamayan bir kadındır. Yıllar sonra Simden’le karşılaştığında ona şöyle söyler: “Ne aradığımı, ne istediğimi bilmeden evlenmiştim ve bir türlü de bilemiyordum. Sıkıntı içindeydim, çok bunalmıştım, huzursuzluğumu çevreme de bulaştırıyordum, sana,
bebeğime bile.”58 Simden, yaşadığı mutsuz evlilikte kendi olma bilincini kaybetmeye
başladığını düşünüp yeni bir yol çizmeye karar verdiğinde annesinin hislerini anlamaya başlar: “Evlilik cinayetle biter, demişti annesi bir gün Simden’e. Kadın için ölümdür. Kadın özgür olmalı. Bu sözleri sayısız aşklar yaşamış ve üç kez evlenmiş birinin
söy-lemesi hem garip, hem mantıklıydı.”59 Romanda, Sara’nın da annesiz büyümüş olması
dikkat çeker. Sara ve Simden aynı duyguda birleşmiş gibidir: Annesizlik. Annesiz kalış, onlara kendi seçtikleri yolda gitme kolaylığını sağlamıştır. Sara’ya göre “bir kadının
hayatı doğurduğu çocuk ya da çocuklardan ibaret” olmamalıdır.60 Romanda, annesizlik
hem bir özgürlük hem de eksiklik olarak ele alınmıştır. Sara, ölmeden önceki itiraf-larında kızına duyduğu özlemi uzun uzun anlatır. Simden, bebeğini doğduktan bir yıl sonra kaybettiğinde bir daha anne olamayacağını öğrenir ve evliliğindeki mutsuzluğu
56 Aral, Ölü Erkek Kuşlar, s. 25. 57 age., s. 101.
58 Aral, Hiçbir Aşk, Hiçbir Ölüm, s. 67. 59 age., s. 21.
çocuksuz kalışıyla ilişkilendirir. Ne var ki annelik, bir kadının kendini onayladığı yegâne şekil olmaktan çıktığı için çocuk isteği başka zorluklarla çatışmıştır. “Önce ben”in ilke haline gelmesi anneliğin bir meydan okuma, hatta bir çelişki olarak
duyumsanması-na sebep olmuştur.61 Tamamlanma duygusunu doyurmak isteyen Sara ve Simden’in
önünde üç seçenek vardır: “Kişisel çıkarlarına mı yoksa annelik işlevlerine mi öncelik
vereceklerine bağlı olarak anneliği benimsemek, reddetmek ya da müzakere etmek.”62
Onlar, kişisel çıkarları noktasında anneliği reddetmiş olan kadınlardır.
Sonuç
Virginia Woolf, Kendine Ait Bir Oda’da, özgür olmayı huy edinmekten bahseder. Ortak oturma odalarından uzaklaşıp “kendine ait bir oda” yaratabilen kadınlar için bu durum, kendi başına yol almanın sembolik bir ifadesidir. Kendine ait bir oda, tutundu-ğu bir kol olmadığı gerçeğiyle yüzleşme cesaretini göstermektir ve Woolf’a göre bu, kadın özgürlüğü için fırsat doğuracak yegâne yoldur. Toplumumuzda, kadının doğduğu günden yetişkin bir birey olana kadar geçen süre içinde çoğunlukla çevresinin tecrübe ettiği, onayladığı yaşamsal sonuçlara göre hareket etmesi beklenmektedir. Romanlarda annenin kaybı; kadını düşünceleriyle yalnız bırakmak, yaşamı sorgulamasına imkân tanımak ve vardığı noktada fikirlerini uygulayışını seyretmek için bir fırsat anlamlarına gelir. Romanlardaki kadınlar, aileyi tümden reddetmek yerine sadece kendilerine ait bir odaya ihtiyaç duyan ve bunu duyuran; bu tercihleriyle Türk romanının yeni kadın tipleridir; aile büyükleriyle birlikte yaşama geleneğinden kopup gelen bir zihniyetin tek başına eve çıkma cesareti gösteren kadınlarıdır. Onları, toplumumuzun Batılılaşma macerasının sonucu olarak okumak yerine; değerleri ve bunları savunma biçimleriyle kendine özgü modern Türk kadını olma özelliği gösterdikleri gerçeğiyle değerlendir-mek doğru olacaktır.
61 Badinter, Kadınlık mı, Annelik mi?, s. 21. 62 age., s. 12.
KAYNAKLAR
Ahmet Mithat Efendi, Ana Babanın Evlat Üzerindeki Hukuk ve Vezaifi, haz. Gizem Akyol, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
Aral, İnci, Ölü Erkek Kuşlar, İstanbul: Can Yayınları, 1998.
, Hiçbir Aşk, Hiçbir Ölüm, İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları, 2010. Berrin, Şaziye, Baybiçe, İstanbul: Devlet Matbaası, 1933.
Badinter, Elizabeth, Kadınlık mı? Annelik mi?, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
Başer-Çoban, Seda, Tanzimat ve Servet-i Fünûn Romanlarında Anneliğin Kaybı ve Çocuksuzluk, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Demirci-Yılmaz, Tuba, “Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiye Modernleşmesinde Annelik Kurguları (1840-1950)”, Cogito, Annelik, S. 81/Yaz, 2015, s. 66-91.
Demirdirek, Aynur, Osmanlı Kadınlarının Hayat Hakkı Arayışının Bir Hikâyesi, Ankara: İmge Kitabevi, 1993.
Duben, Alan, Cem Behar, İstanbul Haneleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998. Gürbilek, Nurdan, Kör Ayna Kayıp Şark, İstanbul: Metis Yayınları, 2004.
Haşim Nahid, Şeyhülislâm Mustafa Sabri, “Aile Hayatı, Tesettür Meselesi, Kadın Hukuku”.
Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi III, Ankara: TC Başbakanlık Aile Araştırma
Kurumu, 1992.
Hepçilingirler, Feyza, Kırmızı Karanfil Ne Renk Solar?, İstanbul: Everest Yayınları, 2015. Kandiyoti, Deniz, Cariyeler, Bacılar, Yoldaşlar, İstanbul: Metis Yayınları, 2015.
Kutlu, Ayla, Cadı Ağacı, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1999. Morkaya, Burhan Cahit, Ayten, İstanbul: Gayret Kitabevi, 1941. Özakın, Aysel, Genç Kız ve Ölüm, İstanbul: Yordam Kitap, 2007.
Öztan, Ece, “Annelik, Söylem, Siyaset” Cogito, Annelik, Sayı: 81, Yaz, 2015, s. 91-107. Parla, Jale, Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri, İstanbul: İletişim
Yayınları, 2010.
Saktanber, Ayşe, “Türkiye’de Medyada Kadın: Serbest, Müsait Kadın veya İyi Eş, Fedakâr Anne”, 1980’ler Türkiyesi’nde Kadın Bakış Açısından Kadınlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015, ss. 187-207.
Stacey, Judith, “Aile Öldü Yaşasın Ailelerimiz”, Sosyalist Feminist Proje I, çev. Özge Kelekçi, İstanbul: Kalkedon Yayıncılık, 2012.
Tekeli, Şirin, “1980’ler Türkiyesi’nde Kadınlar”, 1980’ler Türkiyesi’nde Kadın Bakış Açısından
Kadınlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015, s. 15-47.
Teber, Serol, Tutunamayanların Politik Psikolojisi, İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2014. Uzuner, Buket, İki Yeşil Su Samuru, İstanbul: Everest Yayınları, 2017.
İnci Enginün
HALIDE EDIB’S FIRST NOVEL TRIAL: THE GYPSY GIRL
ÖZ: Halide Edib Adıvar’ın ilk eseri olarak bazı kaynaklarda adı geçen Çingene
Kızı adlı yarım kalmış romanın başlangıcı, Türkçe süreli yayınlardaki tefrika
romanları tespit eden bir proje çalışmasında ortaya çıkmıştır. Hanımlara Mahsus
Gazete adlı gazetede tefrikaya başlanan roman, kendisi de öksüz olan fakat halası
tarafından korunan Güzide adlı bir genç kızın sokakta dilencilik yapan küçük bir Çingene kızını konağa getirmesi ve konakta yetiştirmek iznini halasından, yeğeni Rıfkı vasıtasıyla almasını, küçük kızın içine girdiği bu yepyeni evdeki ilk gece-sinde geçmiş günlerini ve gecesini, ailesiyle birlikte hayal etmesini anlatmaktadır. Halide Edib’in sonraki eserlerinde de geliştireceği özellikleri, henüz hayli zayıf olan Türkçesiyle ifade ettiği bu hikâyenin muhtemel örneği Ahmet Mithat’ın Çingene adlı romanı olduğunu düşündürmektedir.
Anahtar Kelimeler: Halide Edib Adıvar, Çingene Kızı, roman, tefrika.
ABSTRACT: The beginning of The Gypsy Girl (Çingene Kızı) which in some sources was mentioned as the first novel of Halide Edib is found by the project to uncover the Turkish serial novels. The novel was serialized in the Gazette For
Women (Hanımlara Mahsus Gazete). The story begins with the sudden decision of
Güzide, who is an orphan, under the protection of her aunt, to take a small Gypsy girl to her aunt’s mansion. She wants to bring up the child in the mansion and ob-tains her aunt’s approval through her cousin Rıfkı. In the bedroom the Gypsy girl tries to understand her current state, and before going to sleep she remembers the difficult days spent with her family. The story ends with an incomplete sentence which may arose the feeling that it was censored. With several items to be used and enlarged in her subsequent novels –including her misuses of Turkish– this novel seems to take The Gypsy (Çingene) by Ahmet Mithat as its model.
Keywords: Halide Edib Adıvar, The Gypsy Girl (Çingene Kızı), novel, serial novel. Yeni Türk Edebiyatı, Sayı 18, Ekim 2018, s. 25-36.
...
Halide Edib hakkındaki araştırmama başladığım ilk günlerde okuduklarım arasında onun “Çingene Kızı” adlı bir roman/hikâye yazdığına dair ifadelere rastlamıştım. Hayli de aradım, fakat yaptığım geniş araştırmalara rağmen bu esere rastlamadım ve her hâlde bunun da yazarının yazmayı hayal edip bitiremediği veya basılmamış bir kitap olduğunu düşündüm. Aradan yıllar geçti ve ben ancak bunca yıl sonra Halide Edib’in “Çingene Kızı” ile karşılaştım. Bu karşılaşmayı sağlayan, Cumhuriyet’e kadarki tefrika romanları tespit edip bunları internete yükleyerek herkesin yararlanmasına fırsat veren genç araştırma grubuna şahsen bir eksiğimi giderdikleri ve birkaç merak ettiğim eseri
de görmemi sağladıkları için sonsuz bir şükran duydum.1
*
“Çingene Kızı” Hanımlara Mahsus Gazete’de yayınlanmış (231-267, 23 Eylül 1315/5 Ekim 1899-15 Haziran 1316/28 Haziran 1900). Bu tarihler metnin fasılalı
olarak 19 sayıda tefrika edilmiş olduğunu göstermektedir.2 Tefrikanın son cümlesi
ta-mamlanmadan kalmış. Bu da akla eserin sansüre takılmış olabileceğini getiriyor. Fakat okuduğum metinde sansürün neyi beğenmemiş olabileceğini çözemedim. Mamafih o dönemde yasaklanan nice eserin yasaklanma sebebini bugün kestirebilmek çok güçtür. Hikâye Güzide adlı bir genç kızın Üsküdar’da dilencilik eden bir küçük Çingene kızını alıp konağa getirmesiyle başlar. Güzide güzel, kültürlü bir kızdır, öksüz ve yetim olduğu için halası Zehra Hanım ile birlikte oturur. Yatalak olan Zehra Hanım’ın Rıfkı adlı kültürlü, zarif bir oğlu vardır. Güzide çocuğu eve getirirken arabacıdan, uşaktan, dadısından başlayarak bir hoşnutsuzluk hisseder. Güzide kızı evde tutmasına halasının izin vermemesi ihtimaline karşı yeğeni Rıfkı’dan yardım ister. Rıfkı annesiyle konuşur,
1 1860’lı yıllardan başlayarak 1928’e kadar 302 dergi ve gazetede çıkmış olan 569 telif, 784 çeviri roman TÜBİTAK’ın desteklediği, Özyeğin Üniversitesi’nden Dr. Öğr. Üyesi Ali Serdar’ın yürüttüğü proje ile tespit edilmiş ve dijital ortama aktarılmıştır. Koç Üniversitesi de edebiyat tarihinde henüz adı anılma-yan eserleri basmaya başlamıştır. Özyeğin Üniversitesi’nin web sayfasından bu projeye katılanlar ve projenin gerçekleşme macerası ile süreli yayınlardaki tefrika romanların metinlerine ulaşılabilir. http:// tefrikaroman.ozyegin.edu.tr/veritabani (Erişim: 3 Şubat 2018).
2 Hanımlar Mahsus Gazete, nu. 231 (bilgi notunda 213 yazılmış), 20 Mayıs 1315 (Bu tarih de eserin tefrika dökümünde, aşağıda görüleceği üzere farklıdır). 15 Haziran 1316 (1900).
a nu. 231, 23 Eylül 1315, s. 5; nu. 232, 30 Eylül 1315, s. 5; nu. 233, 7 Teşrinievvel 1315, s. 5; nu. 235, 21 Teşrinievvel 1315, s. 4; nu. 237, 4 Teşrinisani 1315, s. 4; nu. 238, Teşrinisani 1315, s. 5; nu. 241, 2 Kânun-evvel 1315, s. 4; nu. 243, 16 Kânun-ı evvel 1315, s. 4; nu. 245, 30 Kânun-ı evvel 1315, s. 2; nu. 246, 6 Kânun-ı sani 1315, s. 2; nu. 247,13 Kânun-ı sâni 1315, s. 4; nu. 249, 3 Şubat 1315, s. 4; nu. 250, 10 Şubat 1315, s. 4; nu. 251, 17 Şubat 1315, s. 4; nu. 252, 24 Şubat 1315, s. 4; nu. 256, 23 Mart 1316, s. 5; nu. 257, 6 Nisan 1316, s. 4; nu. 265, 1 Haziran 1316, s. 5; nu. 267, 15 Haziran 1316, s. 5.
dindar kadının merhametine hitap eder ve Güzide’nin istediği izni alır. Yaşlı kadın, sadece “Güzide’yi senden farklı tuttum mu ki, kendisi sormadı” demekle yetinir. Rıfkı’nın da Güzide’den bir isteği vardır. Rıfkı artık evde bulunmayan dadısının terbiye görmek üzere konağa gelen güzel kızı Zühre’ye âşıktır ve onunla evlenmek istemek-tedir. Bu konuda annesini ikna etmesini Güzide’den rica eder. Küçük Çingene kızı Zeynep sevimlidir, insanları güldürüp, kendisine acındırıp onlardan para koparmasını bildiği için annesi onu kendisiyle birlikte dilenmeğe götürmektedir. Kendisini sevimli bulup evlerine götürenlerden bir süre sonra kaçtığı için annesi onu para karşılığı her isteyene vermektedir. Zeynep evde yıkanıp temizlenir. Temizlenemeyen saçları kesilir. Üstüne evdeki halayıklardan birinin elbisesi giydirilir. Akşam yemeğinde sofrada Gü-zide, Rıfkı, Güzide’nin dadısı ile birlikte Zühre ve Zeynep de vardır. Çevresindekiler görüşüne katılmasalar da Güzide Zeynep’i eğitmek amacıyla eve getirmiştir. Zeynep akıllı, meraklı bir çocuktur. Çevresini iyice inceler. Gece kendisine verilen süslü odada yatarken, annesiyle sokakta geçimlerini nasıl kazandıklarını, insanların kendilerine tiksinerek baktıklarını, gökyüzünü seyrederek yattığını hatırlar. Hatırladıkları arasında babasının kendisine kuvvetle attığı bir tokat da vardır.
Hikâyeyi okurken Halide Edib’in daha ilk eserlerinden itibaren gözlem yeteneğine sahip olduğu görülmektedir. Bunu neşredilmiş olan her tefrikayı, metinden alıntılarla özetlerken görebiliriz:
(Tef.1) Yazar olayın geçtiği mekânı daha ilk cümlede açıklar: “Üsküdar’ın dar sokaklarının birinde daima tesadüf edilen o dilenci bugün de çocuğuyla oturmuş ge-çenlere avuç açıyordu.”
Mekân belirtildikten ve hikâye edilecek kişi tespit edildikten sonra kadının kıyafeti tasvir edilir. Beş altı yaşlarındaki çocuğun tasviri biraz daha ayrıntılıdır. Dilenci kadın gözüne kestirdiği bir hanıma musallat olması için çocuğunu uyarır: “Çocuk ancak bir maymunda görülebilen bir çeviklikle sıçradı. Topallayarak kendine doğru gelen hanıma ilerledi. Ellerini açıp yüzüne şayan-ı merhamet bir kıyafet verdi. Yan gözüyle de hasıl ettiği tesiri anlamak için hanımın yüzüne bakıyordu. Pek de memnun olmuş olmamalı ki pis esmer çehresi zorla getirilen bir elemle tabii bir Çingene hiddeti arasında dövüş ediyordu. Birkaç lokma ekmek için veçhesini iyi bir oyuncu gibi değiştirmeğe mecbur olan bu sefil çocuk beş altı yaşında bile umumi budalaların para vermeleri için nasıl hareket etmek lazım geleceğini biliyordu.” Burada sadaka verenlerin budalalıklarına dair bazı anekdotlar anlatılır.
(Tef. 2) Budala saydığı o kişileri Çingenelerle kıyaslar ve kendi “zeki milletini herkese fâik” görür. “Bu küçük büyüdüğü vakit sade-dil hatta akıllı adamları bile kendi zekâsının açtığı kapana tutturdukça mahzuz olmak gibi Çingene-vâri bir huyu ile iftihar edecekti.”
Fakat karşısındaki “yeşil gözlü hanımda tanıyamadığı bir kuvvet mevcut olduğunu anladı. Kendini süzen o mukavemet-sûz gözlerin altında adeta asabiler gibi ağlamağa
karnının aç olduğunu söylemeğe başladı. Fakat bu defaki hareketinde bir doğruluk vardı.” Genç hanım, yerde yuvarlanan çocuğa “benimle gelir misin” dedikten sonra çocuğun annesine gider. “Fakir kadın dualar ederek hanımın verdiği para ile çocuğu almak için ettiği teklifi kabul” eder. Kadın izin vermiştir çünkü çocuğun birkaç gün sonra döneceğinden emindir. Çocuk genç hanımı isteksizce takip eder. Halide Edib’in kahramanlarıyla ilgili yorumları da ilginçtir: “Ya bu sefillerin heyet-i ictimaiyemize kabul olunmuyor diye hayatları boş olduğuna inanmayalım. Onlar için sayfaları insan çehresinden mürekkep bir kitap vardır ki ona çalışırlar. O kitabın bazı sayfalarının en rakîk çizgilerini nazar-ı dikkatten dûr tutmaz!”
(Tef. 3) Arabaya bindikten sonra uşak genç hanımın kızı kucaklayarak kendi yanına oturtmasını yadırgamıştır, fakat “hanımın fevkalade hâllerine alışmış” oldu-ğundan sesini çıkartmaz. Uşak da hanımını “harikulade” bulur, o herkeste hürmet uyandırmaktadır. “Haydi bir çift parlak kara gözün dikkatle teftiş ettiği bu yeni şahsı biz de tetkik edelim.” derken Halide Edib’in ifadesi Ahmet Mithat’ı hatırlatır: “Evvela çehresinden başlayalım. Siyah peçeyi kaldırmış intizamlı kaşları alnının bir kısmını örtmüştü. Diğer kısmı yüzünün öteki parçalarından daha beyaz daha parlaktı. Derin yeşil gözlerini uzun kirpikleri nîm örttüğü vakit baygın ve güzel olabilirdi. Fakat bu hanımın gözleri daima açık, daima bir yere ma’tuf olduğundan ihtimal pek çok adamlar bir kadının gözlerinde mevcut olması lazım gelen o yumuşaklık yerine bu vakar ve ciddiyetin kaim olmasına itiraz ederler. Burnu mükemmel ağzı da büyücekti. Fakat kırmızı iri dudaklarının büküntüleri sahibinin hiddetlendiği vakit istihzaya yakın mütekebbirane bir acılıkla şaşaası herkes için değilse de bazıları için pek yaman bir güzellik demektir. Kıvrık çene solgun fakat dolgun yanaklarındaki metanet pek azm-i kavî sahibi bir kadın olduğunu ima ediyordu. Ya kımıldanmasındaki başkalık...” Bu kadının güzel mi çirkin mi olduğuna karar vermek zordur. Halide Edib’in Handan başta olmak üzere kadın roman kahramanlarını tasvirde hep bu arada kalışı belirttiği hatırlanmalıdır.
(Tef. 4) Bu çehre kolay unutulamayacak bir çehredir. Araba bir saat sonra “Kadıköyü’nde bir konak önünde” durur. Yüksek duvarlarla çevrili bu konak ve bah-çesinin demir kapısı açılır. Kapıcı da uşak gibi küçük dilenciyi görünce şaşırır fakat küçük hanım “büyük gözlerini kendine çevirince” derince bir nefes alarak başını önüne eğer. Bahçeden geçerken “yeni misafirin gözleri fal taşı gibi” açılır. “Gıcırdayan sadef gibi beyaz dişlerini göstererek ağaçlara doğru” yürüyünce “hanım armut kopararak küçüğe” verir. Konağa girer ve kendisini karşılayan ihtiyar bir Çerkez, vakarlı hanı-mı şefkatle kolları arasına alarak beyaz elini öper. Bu ihtiyar, genç kadının dadısıdır. “Dadıcığım! Kuzum bunu yıkayınız giydiriniz de bana köşke yollayınız. Az daha unutacaktım evvela karnını doyurunuz” der.
(Tef. 5) Bu kısımda Güzide tanıtılır: “Düz kestane rengindeki saçları biçimli başını sıkıca toplanmış fakat açık alnına yavaşça kayması mermer gibi soğuk olan çehreye bir sevim veriyordu. Sıkı kara esvapları güzel bir endam gösteriyor ve çehresine de fazla bir beyazlık bahşediyordu. Eğer renksizler yarı hasta gibi görünmek istemezlerse siyah giysinler çünkü gözlerin etrafına birer halka yapması tabiidir. Fakat kirpiklerle esvabın ittihadından husule gelen gölge dostumuzun yeşil gözlerindeki durgunluğu bir derece izale ediyordu.”
Güzide, arkasında dadısıyla “çifte merdivenlerden” çıkar, “kalın siyah perdeli bir oda önünde” durur. Eli kapı tokmağında olduğu hâlde “Rıfkı odasında mı?” diye sorar. Evet, cevabını alınca da önce onu göreceğini söyler ve dadısına son talimatını verir: “Sen aşağı git dadı rica ederim getirdiğim o küçüğe iyi baksınlar. Çingene’dir diye halam istemezse her neyse Rıfkı’yı ikna etmeli.”
“Dadı da ihtimal Çingene’yi evde bulundurmamaktan yana hala hanım ile hemfi-kir” olsa da “büyüttüğü genç kıza olan muhabbeti onun her kelimesini ihtiyar Çerkez’e bir kanun hükmüne” soktuğundan “sütkızına bir daha muhabbetle bakarak” çekilir.
(Tef. 6) “Genç kız üçüncü kata” çıkar, “büyük sofanın orta yerinde sulu boya resimli kemerin pembe perdelerini kaldırarak bir kadın dairesi gibi muattar açık renk kumaşlarla döşenmiş bir daireye” girer: “Bu daire bir sigara odası, bir yatak, bir tuvalet bir de yazı odasına benzer diğer bir odadan ibaretti. Yatak odasıyla tuvalet odasına bu sofaya kapısı açılan koridor vasıtasıyla girilir, diğer odalar bu sofa üzerinde olup kapıları da açıktı. Sigara odasında kalın bir ses ‘Çeşm-i mahmurun sebeptir nâle vü feryadıma’, diye mırıldanıyordu. Genç kız kapıdan içeri baktı. Yeğeni kadın olma-lıydı. Beyaz pantolona siyah kadife ceket giymişti. Enli omuzlarına dökülen altın rengindeki bukleleri, uzun sarı bıyıkları, hafif mavi gözleri pek cazibeliydi. Biçimli beyaz parmakları arasında sigarasını eziyordu. Yirmi sekiz yaşlarında olan bu gencin harikulade taraveti ancak yirmi dört yaşlarında gösteriyordu. Mamafih hareketindeki sadelik dünyayı iyice görmüş olduğunu ima ediyordu. Başını çevirip de odada diğer bir şahıs olduğunu görünce gülerek dedi ki:
– Vay yeğen ne kadar erken döndün. Nasıl sokaklar eğlenceli mi?
– Hayır, hem İstanbul’a gitmedim... Ne kadar yoruldum biliyor musun? Seninle ciddi konuşmak istiyorum, vaktin var mı?” dedikten sonra (Tef. 7) o gün bir “çocukluk” edip bir Çingene çocuğunu eve getirdiğini söyler ve ekler: “Acaba halam yanımda bulundurmama müsaade eder mi?”
Rıfkı her şeyin alayındadır: “Anneme söyleme eğlenir dururuz” derse de Güzide halasını aldatamayacağını söyler. “Hem ben onu eğlence için almadım, terbiye edip adam etmek için.” demesine Rıfkı önyargısını gösteren bir cevap verir: “Benim aklım Çingene’nin adam olacağını kesmiyor.”
