SELÇUKLU MİMARİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

USAD, Bahar 2021; (14 ): 179-194 E-ISSN: 2548-0154

Öz

X. yüzyılın sonlarında ve XI. yüzyılların başlarında Oğuzlar önce eski Horasan bölgesine oradan da İran’ın merkezine doğru ilerlemişlerdir. Selçuklu Devleti’nin kurucusu olan Türkmenler, hâkim oldukları bölgelerde siyasi ve ekonomi açıdan güven ve başarı sağladıkları için İslam din, ilim, mimari, sanat gibi konularda zirveye ulaşmıştır.

Selçuklu Devleti döneminde camiler, medreseler, kütüphaneler, darü’ş-şifa ve kervansaraylar gibi çok sayıda mimari eser inşa edilmiştir. İslam öncesi İran sanatı ve İslam sanatının birleşmesiyle Selçuklu Devleti döneminde farklı özelliklere sahip bir mimari tarz ortaya çıkmıştır. Geniş bir coğrafyaya sahip olan Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu topraklarında da benzer mimari eserler ortaya koymuştur. Selçuklu Devleti döneminde var olan ve daha sonra da Osmanlı Devleti’ne geçen mimari yapılardan birisi eyvandır. Genelde avlu ve bina içinin dış kısmının yarı kapalı olarak görüldüğü yerler bu dönem özelliklerinden sayılmaktadır. İklim şartları doğrultusunda eyvan her zaman binanın dış kısmında bulunur ve avluya göre yılın farklı mevsimlerinde daha çok kullanışlıdır. Bu döneme ait bir diğer özellik ise dönemin mimari eserlerinde tıraş yapılan tuğlaların bulunmasıdır. Özellikle Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu Devletlerinin kurulduğu topraklar deprem alanları olduğu için yapılan mimari eserlerde kullanılan malzemeler ona göre ayarlanmıştır. Oğuzların, Horasan bölgelerine gelmeden önce yarı göçebe hayat tarzında yaşamalarından dolayı şekil ve iç mimari olarak çadır içerisinde kullanılan malzemelerden etkilendiğini söylemek

 _{Dr. Öğretim Üyesi, Aksaray Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Aksaray/ Türkiye,} Vahid.soofizadeh@gmail.com, https://orcid.org/0000-0001-8973-3144

Gönderim Tarihi: 05.02.2021 Kabul Tarihi: 24.05.2021

SELÇUKLU MİMARİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

AN ANALYSIS ABOUT THE SELJUK ARCHITECTURE

mümkündür. Selçuklu dönemi mimari eserlerinin bir diğer özelliği ise minare kullanımıdır. Selçuklu Devleti döneminde yapılan camilerde çok sayıda minare bulunmaktadır. Farklı mezhep çekişmelerine sahne olan bu dönemde cami ve medrese yapımı daha fazladır. Nedeni ise halk arasında diğer ideolojilere göre daha çok göze gelme çabasıdır. Selçuklu Devleti’nin yarattığı güven ortamı neticesinde ticari yolların daha güvenli hale gelmesi ve bunun neticesinde inşa edilen kervansaraylar, bu dönemin mimari eserlerinde ortaya çıkaran bir özelliktir.

•

Anahtar Kelimeler

Mimari, Selçuklular, Sanat, Kültür, İran •

Abstract

At the end of the X. century and the beginning of the XI. century, the Oghuzes first moved to the former Khorasan region and then to the center of Iran. Turkmens, who were the founders of the Seljuk dynasty, reached the pinnacle in subjects such as Islam, science, architecture, and art because they ensured political and economic confidence and success in the regions they dominated.

Many architectural works such as mosques, madrasas, libraries, cottage houses, and caravanserais were built during the Seljuk period. With the combination of pre-Islamic Iranian art and Islamic art, an architectural style with different features emerged during the Seljuk dynasty period. The Great Seljuk dynasty, which spread over a wide geography, had produced similar architectural works in Anatolian lands, too. Iwan is one of the architectural structures that existed during the Seljuk dynasty and later passed to the Ottoman dynasty. Generally, the courtyard and the places where the outer part of the building is seen as semi-closed are considered features of this period. Due to the climate conditions, the iwan is always located on the outside of the building and is more useful in different seasons of the year compared to the atrium.

Another feature of this period is the presence of buffed bricks in the architectural works of the period. Since the lands where the Great Seljuk and Anatolian Seljuk dynasty were established are earthquake areas, the materials used in the architectural works were adjusted accordingly. It is possible to say that Oghuzes were influenced by the materials used inside the tents in terms of shape and interior design since they lived in a semi-nomadic lifestyle before they came to the Khorasan regions. Another feature of the Seljuk period architectural works is the use of minarets. Many minarets were used in the architecture of mosques in the Seljuk dynasty period. In this period, which witnessed different sect conflicts, the construction of mosques and madrasas were more. The reason was the effort to come in contact with the people more than other ideologies. Commercial roads became safer as a result of the trust environment created by the Seljuk dynasty and the caravanserais built as a result of this are a feature that emerges in the architectural works of this period.

• Keywords



دوشیم هتخاس اجنآ رد راثآ ،اینریپ( 1387 ، ص 157 .) دنمزاین ،یقوجلس رصع رنه رتهب یسررب یارب ،نیا رب نوزفا یدلایم مهدزای و مهد نورق رد یملع نایرج دورف و زارف و یملاسا ندمت یگنهرف یاضف رب مکاح دنور زا هک مینآ د یملاسا ندمت یگنهرف و یملع تضهن یریگ جوا زا دعب هک میناد یم .میشاب علطم ،)ق.ه مجنپ و مراهچ( هن نورق ر م یاضف ،زیتس لقع یاهنایرج ات دش بجوم ،یبهذم رکفت یلایتسا و یئارگدرخ اب زیتس ،)ق.ه مراهچ و موس( مهد و ندیشک شلاچ هب هناهب هب یفسلف و ضحم مولع و دنربب شیپ بلصت و بصعت تمس هب ار ملاسا ناهج هنایارگ حماست وش وربور نویرشق و نابصعتم تفلاخم اب ،ینید نامیا .د مجنپ ( مهدزای نرق مهم لیاسم زا یکی ،ور نیمه زا ق.ه ،) یگنهرف یئاتسیا نیا یاه هنیمز هک تسا ییارگدرخ دوکر و قطنم و هفسلف هژیو هب یلقع مولع تکرح و دشر فقوت ،میلس( دوب هدش مهارف نایونزغ نامز زا 1383 ص ، 12 .) ( مهدزای و مهد نورق رد 5 و 6 ق.ه یلایتسا اب نراقم و ) :نوچ یللع ،ملاسا ناهج یلصا یحاون رب هقجلاس هجاوخ لثم یلاجر یراک هظفاحم ،لکوتم زا دعب یسابع یافلخ یتموکح تسایس ،هقجلاس یبهذم یاه یریگ تهج دجوم یلقع مولع و هفسلف اب نابیدا یتح و اهقف و املع تفلاخم ،یرعشا ملاک طلست ،هلزتعم بوکرس ،کلملا ماظن ترتف و دوکر دیدشت یناریا گنهرف قلاخ نایرج – نیا زا دیاب زین رنه ،عبتلاب .دش یملاسا نایرج پ یم ریثأت .تفریذ رد و هقجلاس نیتسخن هرود رد یتح ،یجنشتم یاضف نینچ دوجو اب هک نیا ،تسا هدش هجوت نادب رتمک هک یا هتکن اما دود ،مه زاب ،ناشتیمکاح تابث و رارقتسا یارب هیلوا نیطلاس شیوپ طئارش ملع و یرامعم و رنه هب یقوجلس نام هک دنا هتفایرد ناققحم ،یخیرات تادنتسم هعلاطم رثا رب هک نانچ .دنتشاد تیانع « ،ینارمکح زاغآ نارود رد هقجلاس هدس زاغآ و مجنپ نرق یاهتنا رد دجاسم و سرادم تخاس یئلاط رـصع زا شیپ یتح و دوخ یماظن تیهام فلاخرب هرهش رثکا رد ،ق.ـه مشش هــک دنا هدومن اپرب یدجاسم و سرادم صخلااب و ددعتم هینبا ،... ،قارع و ناریا مهم یا ینید نامیا صلاخا تابثا نینچمه و دیدج یتردق ندمآرب نلاعا و یقوجلس تیمکاح تیبثت رب یدنس ناونع هب دناوتیم نا و یعیبط یاهبیرخت رثارب ،راثآ نیا هدمع هک دنچره ؛دوش ریسفت...و هقجلاس هتفر نایم زا دعب یاه هرود رد یناس دنا » ،ناراکمه و ینامز( 1396 ص ، 240 .) لحاوس ات ،نایقوجلس تاحوتف رطاخ هب هکلب ،ناریا لخاد رد اهنت هن یرامعم و عیانص ،هقجلاس نارود رد ندش یقشمرس هک ،مور هقجلاس یرامعم یاه هنومن هلمجزا .دش هداد طسب اقیرفا لامش یتح و هنارتیدم نارامعم یارب د ،راکمه و گوه( ینامثع 1375 ص ، 88 -87 داجیا ،هجیتن رد .تشاد تفرشیپ زین اپورا یلاوح ات کبس نیا هعسوت و ) رصع نیا هک تسور نیا زا .دش اهرنه و نونف و ینید مولع ییافوکش ثعاب یسایس تدحو و هدرتسگ یروتارپما کی ا و کرت یرامعم قیفلت ناشخرد هرود ناوت یم ار دیسر لامک هجرد هب و دش افوکش یرامعم رنه اریز ،تسناد یناری .دندروآ دوجو هب یناوارف راثآ تسد هریچ نارامعم و نادنمرنه و هقجلاس دهع یرامعم یاهبلاق زا یرامش ییاهن رارقتسا رد رتشیب ،ناریا یرامعم رد نایقوجلس ریگمشچ مهس هک دسر یم رظن هب رد زین و یناریا یرامعم نهک هلمج زا .دنا هداد دهع نیا یرامعم هب یزیگنا لد عونت هک تسا ینادنمرنه یگتسیاش یارب یناساس دهع دبنگ زا سابتقا رد ار دوخ یهجو نیرتزراب هب هک یتراپ کبس و یناتساب یرامعم زا یریذپ ریثأت ن هئارا هصرع ِیروآ مهارف هب هجوت اب .تسا هداد زورب یقوجلس دهع دجاسم نداد هولج گنهرف و تاداقتعا نیدام و هرانم، دبنگ ،بارحم :ریظن ،دجسم رد هنارامعم رصانع طسوت یملاسا … کیلبمس و یرصب لاکشا زا مادک ره ، هیارآ ،رصانع و اهشخب نیا رانک رد .دنوش هتفرگ رظنرد ادخ هناخ یسدق تیوه هدننک نایب ناونع هب دناوت یم ،دجاسم ه دنور لیمکت یارب مه ینیئزت یاه رد هک یتقیقح .دنیآ یم دجاسم یدبلاک یازجا کمک هب ،یرگ هولج و یشخب تیو شزادرپ تهج زا ،یقوجلس دهع دجاسم نامأوت .دشاب یم لمات لباق اه هیارآ و ازجا .تسا قمعت لباق یجراخ بلاق و یلخاد یاضف ،هتسوپود دبنگ یریگراک هب رد یقوجلس دهع رنه ،لوا هاگن رد .دش یم ارجا یزیت کون ًاتبسن یضیب لکش هب ینوریب دبنگ یلو ،هدش هتخاس یا هرکمین یلخاد دبنگ چره یخرب دن

نارود نیا دجاسم زا یرامش قابطنا رب ینبم ار یا هیضرف ناسانشراک و هلبق دادتما رد و یناتساب یاه هدکشتآ اب ،رادگ( دنا هداد هئارا دحاو ناویا ای دبنگ کی زا بکرم 1367 ص ، 78 ،) ار هیضرف نیا هک دننآرب رگید یهورگ اما و نزواهگینتا( تسناد نایقوجلس هرود و ناتساب راگزور رد ناویا و دبنگ دربراک نایم دنویپ دوجو رب یلیلد ناوت یمن کمه ،را 1384 ص ، 80 .) سوق ،هراوشوگ ،بارحم ،هروصقم ،قاور ،ناویا ،هتسدلگ ،امن قاط و قاط ،دبنگ لماش یرامعم هدمع رصانع ،دندوب ...و .تسا نایامن یقوجلس رصع دجاسم رنه رد اهنآ زا یرایسب هک یرصانع هراوشوگ مرف زا هدافتسا رد اهنت هن دجاسم یارب دبنگ و ص ،یعوکر( 169 ) ؛ کلب نامز نآ ات هک هناویا ود یاج هب ،هناویا راهچ دجاسم هب درکیور رد ه یعون هب زین دنتفرگ ریثات نیمز ناریا ملاسا زا لبق یرامعم زا یقوجلس نارامعم هک هتکن نیا هشیدنا ،دوب موسرم عب هک دوب یتراپ کبس یاهانب هطوحم هدننک یعادت یقوجلس دجاسم رد ناویا زا هدافتسا .تسا قداص تخاس هب اهد ن ،دنواجرو( دوزفا انب هوکش رب و دش یهتنم راد دبنگ ناتسبش 1356 ص ، 16 نایقوجلس تنطلس راگزور رد ،سپ .) ،ناریا هناویا راهچ دجسم نیرت یمیدق .دش موسرم ناریا رد هناگراهچ یاه ناویا اب دجاسم نامتخاس کبس هک دوب هراوز عماج دجسم ینعی لاس رد 1135 ( 530 م )ق.ه ،رادگ( تسا نارود نیمه هب طوبر 1367 ص ، 117 مزلا .) دننام ؛دنتشاد هناویا راهچ هب لیدبت تلیباق هک دندش هتخاس هرود نیا رد مه هناویا ود دجاسم یخرب هک تسا رکذ هب ،عماج دجسم ینعی ،یتنس رهش یلصا هصخاش تفه ،عقاو رد ای ینامتخاس رصنع تفه هک ناتسدرا عماج دجسم ح ،هسردم ص ،یرگسع( دراد دوخ رد اجکی ار رابنا بآ و رازاب هتسار ،ارسناوراک ،هینیسح ،مام 54 -55 .) نارامعم ،اهتسکش هنارایشوه هدهاشم و هناروسج هبرجت اب ،دوخ یبرجت شناد هطساو هب ،یقوجلس « هچنآ ،یرجه مشش هدس رد ملع تفرشیپ اب هک ،دنتخاس لمع رد ،دناوخ هاوخلد دبنگ ناوتیم هک ار تخاس زین برغ رد مهدجیه نرق رد تایضایر دش نکمم نآ » ،رودورش( 1387 ص ، 1216 .) داجیا و ناتسبش یاهنوتس زا فیدر دنچ فذح اب یقوجلس نارامعم یدابع زکرم نیا بیترت نیدب .دندرک صخشم ار هلبق تهج ،داد یم ناشن زین ار بارحم تهج هک یراددبنگ یقاتراهچ آ یولج ناویا اب هارمه ،سرادم :نوچ اهیربراک ریاس رد اهدعب هک .دومن داجیا دجاسم رد ار یلماک هعومجم ن .تفرگ رارق هدافتسا دروم زین ...و اهارسناوراک همین ییاضف ناونع هب ار ناویا تسخن .درک یناریا یرامعم دراو ار یا هدنزرا یاهیگژیو ،یناویا راهچ حرط اب و لخاد هتسب یاضف نیب طساو دح و زاب زاب یاضف زا یسرتسد بتارم هلسلس لصا دش ثعاب هک داد رارق طایح ز فلتخم قطانم یمیلقا یاهیگژیو .دیدرگ هتسب و زاب یاضف هب یترارح دیدش لدابت زا عنام ًانمض ،دوش تیاعر هتسب هب تبسچلد ناویا رد راک و یگدنز لاس یاههام زا یرایسب هک دوب یا هنوگ هب نایقوجلس تلود هطلس تحت ضف زا ر یا بسانم لاس و زور فلتخم تاقوا یارب ار نآ دربراک طایح فلتخم بناوج رد ناویا یریگرارق .دشاب یم هتسب ای زاب یرامعم هشقن ساسا اهلاس یارب و دش زاسمه ناریا یمیلقا یاهیگژیو اب لیلد نیمه هب اهحرط زا یرایسب .دنک یم ،نیدتم( تفرگ رارق ناریا 1378 ص ، 87 .) هج زا یقوجلس هرود رد هک یناویا راهچ عون زا دجسم نیلوا یخیرات ت خیرات هب دجسم یانب لاس دجسم نیا هبیتک رد هک درب مان ناوتیم ار هراوز عماج دجسم دش انب 1135 ( 530 هرود )ق.ه .تسنادرجنس ناطلس ،نیدتم( 1378 ص ، 85 ( زیاد تسنرا هتبلا ) Diez رد راب نیلوا یمرف نینچ تسا دقتعم ) یو رظن هب .تسا یکرت نآ لصا هکلب دشاب هتشاد یناریا هشیر دناوت یمن ًاتیهام هسردم .دنک یم ادیپ روهظ هسردم .تسا هدوب یقوجلس یاهکرت سرادم دلقم وگلا نیا شریذپ رد یناریا دجسم ،نیدتم( 1378 ص ، 85 ) دربراک هلمج زا . هانب رد رجآ عیسو دجاسم ؛ریظن ئیاه هزاس رد شوقنم یاه یربچگ اب اهراوید ندناشوپ ،ناهفصا عماج دجسم نوچ ییا رثأتم یگمه هک ،نیوزق عماج دجسم دبنگ :نوچ ییاه هناخدبنگ رب جردنم شوقن زین و هراوز و نیئان ،ناتسدرا عماج ،هتبلا .دنا هدوب یناساس و یناکشا نارود یرامعم یدنب هیارآ زا مهلم و نیا ،رصاعم ناسانشراک یخرب ،تایئزج رد هک دنا هدرک حرطم مه ار هیضرف هدروآ یزکرم ناریا هب یقوجلس هرود رد هدیچیپ یاه ینیچرجآ دیآ یم رظن هب ،ردورش( .دنشاب 1387 ص ، 1244 .) تروص هب ،هدروخ شارت یاهرجآ دربراک نیرتشیب هک دیآ یم رظن هب هنوگ نیا

ارحم رد یرجآ یزاس هرگ ،یرهُم یاهرجآ دربراک نیرتشیب ،هک نانچ مه .تسا هدوب یقوجلس دهع یاه هرانم و اهب ،ناراکمه و هتفکش( دنراد دوجو ،یسدنه هرگ شوقن دننام ینیئزت حرط کی رد ًاررکم لکش دنچ هک تسا ییاهحرط رد 1394 ص ، 88 .) یرهنلا نیب رنه ریثأت تحت رجآ اب انب تخاس شور ،موس نرق طساوا زا هدیسر دوخ جوا هب ارماس و دادغب رد ین هدرک ذخا نوفسیت رصق ًاصوصخ ،نانآ یاهرصق یرامعم و نایناساس زا ار تنس نیا هک ،یسابع دهع نارامعم و دوب ماو یقوجلس نارامعم هب ار کبس نیا ،دنتشاد لیبنزاغچ تاروگیز لثم ،رت یمیدق یراثآ زا مه یتاماهلا دیاش و دندوب دنچ ره .دنداد ،هقطنم زیخ هلزلز یایفارغج لیلد هب ناریا رد رجآ زا هدافتسا هک تشاد تیانع زین هتکن نیا هب دیاب ، یراگزاس ،اه هزرل ربارب رد مواقم و یسدنهم یاه سوق و یرجآ ریذپ فاطعنا یاه هزاس اریز تشاد ترورض تفای اج همه رد بسانم کاخ ،نیا رب نوزفا .دنتشاد ناریا میلقا اب یرتشیب نازرا تمیق ،گنس اب سایق رد و دش یم ه .تفر یم رامش هب تیحجرا کی یرجآ یاهانب تحار یریگ لکش و رجآ کبس و لبق یاه هرود یرامعم قایس و کبس هدنهد همادا دیاب مه ار یقوجلس یرامعم ،یملع نایرج ِدننامه یریاشع ننس یاه هصخاش یخرب هک دسر یم رظن هب ،لاح نیا اب .تسناد یزار یرامعم رد نابز کرت نایقوجلس یاههاگارچ و عتارم ناونع هب اهنآ لحم شنیزگ هک ناقرخ یاه جرب ،هلمج زا .تسا هتفای باتزاب و دومن دهع نیا ،راشفا( هتفریم رامش هب کرت لیابق هجوت دروم هاگودرا یاه نیمز ناونع هب یلاع 1397 ص ، 145 راک هب ،زین و ) اس رد هدش هیهت حلاصم یریگ نیدمن فقس یاه هبوچراچ هب تهابش هک اه جرب یراکرجآ تانیئزت یتح و انب تخ ،ناراکمه و هداز راطع( دراد یناریا یرامعم رد یقوجلس یاه نمکرت گنهرف یریذپ ریثأت زا ناشن ،دراد نانیشنرداچ 1394 ص ، 6993 .) هک ناقرخ یاهجرب هک تسا رکذ نایاش ران هتسسگ یاهدبنگ یاه هنومن نیلوا رثا رب ،دندوب ، اینریپ( دوب سوباق دبنگ نآ هنومن نیرتزراب هک یمرف .دندمآ دیدپ ناریا یلامش قطانم زا هتسسگ دبنگ مرف لاقتنا 1387 ص ، 159 -160 .) ناهفصا ،ناغماد اهنت هن .دروآ باسح هب هرانم ثادحا رد ناشخرد هرود ناوت یم ار یقوجلس نارود ،نینچ مه رود نیا زا نانمس و ،دابیات ،تلاک ،راوزبس :رد درفنم یاه هرانم یاه هنومن هکلب ،دنراد دوخ رد ییاهبنارگ راثآ ،نا هلمج زا .دنا هدهاشم لباق گرزب یاه هبصق و اهرهش زا یرایسب و ماطسب ،ناگیاپلگ ،نیئان ،نامرک ،ناشاک ،هواس ،مق خیرات هب هواس خرس دجسم هرانم 1061 ( 453 رانم نیرت نهک هک )ق.ه یلع دجسم هرانم و دشاب یم روشک راد خیرات ه ،راکمه و هدازلام( ... و نانمس عماج دجسم هرانم ،ناهفصا نابراس هرانم ،ناهفصا 1378 .) دومن نیرتزراب دیاش اما نارود اریز .دید ناوتب دجاسم و سرادم تخاس ددعت رد ار نایقوجلس یندمت ماظن زا رصع نیا یرامعم یریذپ ریثأت ،یقوجلس .تسا یداقتعا و یا هقرف تاعزانم دیدشت مهم راودا زا یکی هرود یبهذم ًادیدش یاضف ریثأت رثا رب دیاش :هدش هتفگ هک دشاب یقوجلس « دسر یم رظنب هک تسا دوهشم بیرغ نیدت یا هنوگ ناریا یقوجلس یبهذم یاهانب رد دشاب یبهذم یرصع هنیآ » ردورش( 1387 ص ، 1250 .) ات دنتشاد شلات هورگ و هقرف ره ناوریپ ،نارود نیا رد هب .دننک لیصحت شیوخ یارب یتازاتیما و هدرک زیامتم بیقر قرف زا ار دوخ ،شیوخ هژیو هسردم و دجسم تخاس اب زا ینابیتشپ اب یسوت کلملا ماظن هجاوخ رگا .دندز یم نماد اه شنت نیا هب مه یقوجلس نادرمتلود هک صوصخ نایعفاش ،اه هرجح :نوچ یدبلاک فلتخم یاهشخب اب ددعتم یاه هسردم ،درک یمن یزیر هیاپ ار هیماظن سرادم ، لرغط هرود رد یتلود ریغ یسرادم زین کلملا ماظن زا لبق دنچ ره .دش یمن هتخاس ...و خبطم ،مامح ،هناخباتک ا هب شناد ناقاتشم میظع لابقتسا اب تهج نیمه هب .دوب هدش هتخاس یقوجلس هعسوت ،بلاط زا یئاریذپ موزل ،سرادم نی ،یئاسک( درک یم ریذپان بانتجا ار هسردم یاضف 1363 ص ، 112 .) اهارسناوراک میمرت و سیسأت ثعاب ،گرزب نایقوجلس رادتقا هیاس رد لااک لدابت تینما نیمضت و اه هار هعسوت و اهارسناوراک ات دندش ببس یراجت عراوش و مشیربا هداج قنور .دش اهلاچخی ،اهرابنا بآ ،دننام ،نآ هب هتسباو یاهانب ،دنتشاد هتشذگ یاه هرود رد هشیر هک اهارسناوراک نیا تخاس .دنریگ رارق تموکح هجوت دروم هعفنملا ماع یاهانب و

رصع نیا رد هیاریپ یب و هداس یلکش هب و یزکرم زاب طایح رود ات رود رد ناویا راهچ اب ییاه هطوحم تروص هب ا مه نارگادوس و نارفاسم یاریذپ ،نآ یاهشخب ریاس و اهرابنا بآ ،اه لبطصا ،اه هرجح ،اه جرب اب هارمه و تفای هماد ،تقیقح رد .دش ،یعامتجا و یسایس تابث ظفح موزل رب یرلااسناوید دیکأت و یقوجلس تموکح یاه هنحش رارقتسا ؤم و اهانب داجیا ،هجیتن رد و یطابترا طوطخ هعسوت هب رجنم رد رازاب ماظن شرتسگ و تینما ،یناسر تامدخ تاسس ،رف یفسوی( دش ناریا روانهپ ورملق 1390 ص ، 60 .) عاونا رد یقوجلس رصع بلاغ یاهکبس زا یناویاراهچ کبس هک هنوگ نامه :تفگ دیاب اهارسناوراک دروم رد ینثتسم هدعاق نیا زا زین اهارسناوراک ،دوب هتفای دومن اهانب زا ینوگانوگ یدرگ یم اپ رب کبس نیدب ًارثکاو هدوبن .دند درکراک هناگدنچ ای هناگود تیصوصخ نویدم زین رما نیا .دش یم هتسب راک هب زین یرگید هقرفتم یاهکبس هاگ ،دنچره ینایک( دندرک یم هولج یتموکح یاهدرکراک رد ،مه یهاگ و یعافد و یماظن یاه شقن رد یهاگ هک دوب اهارسناوراک ،راکمه و 1362 مسجت دربراکرپ رایسب تانیئزت و نلاپ عون رد هک ،اهارسناوراک نیا زا یخرب صخاش یاهیگژیو .) لیدب یب نانچمه ،دعب راودا رد هوکشاب یاه هنومن تخاس دوجو اب و دنام یقاب هرود نیا ِصاخ هشیمه یارب ،دنا هتفای اوت یم یقوجلس نارود هتسجرب یاهارسناوراک نایم زا .دنا هدنام :تشاد هراشا اهنیا هب ن 1 -فرش طابر تشاد رارق رهنلاءاروام هب ناسارخ نهک هارهاش رس رب و ینونک دهشم ای سوت یقرش لامش رد : هدش لیکشت یناویاراهچ طایحود زا یرجآ یابیز یانب نیا .دوب یقوجلس رجنس ناطلس ریزو یمق رهاطوبا ،نآ یناب و یاهردرس یاراد اه طایح زا مادکره هک هتشاد دوجو ییاهقاور طایح ود رود ات رود .دنشاب یم راکرپ ینیئزت یدورو عقاو یلامش گرزب ناویا نیفرط رد رت صخاش و یلصا یاهنامتخاس .دنا هتفرگ رارق ییاهرلااتو اهقاتا ،نآ تشپ ردو ،وریس( تسا هدش هتخاس رادنوتس رلاات ود و راد دبنگ رلاات ود نآ هشوگ راهچ ردو هدش 1349 ، 97 و 193 .) ،یقیفلتو یربچگ ،یراکرجآ یاهحرط عاونا لیدب یب بیکرت و تانیئزت یگنوگچو عون ظاحل زا فرش یارسناوراک .دیآ یم رامش هب یملاسا ناریا یاهانب نیرتابیز زا و یقوجلس هرود راثآ نیرت صخاش زا یکی هرمز رد 2 -هینارفعز طابر ین تمس هب ریسم رد و راوزبس یقرش تمس رد : نآ زا یرثا هزورما اما ،هتشاد رارق روباش ییاهانب هارمه ،زین .دوب یرامش یب تانیئزت یارادو هدش لیکشت طایح ود زا ،فرش طابر دننام .تسا هدنامن یقاب مجح ،انب نوماریپ ددعتم تاسیسأت دوجو .داد یم لیکشت ار دننام یب ییا هعومجم ...و مامح ،دجسم ،رازاب :نوچ انیئزت هدرتسگ طابر ِدننام مه هینارفعز طابر هک هدرک داجیا ار لامتحا نیا ،ارسناوراک نلاپ عون و عیسو داعباو ت .تسا هتشاد یلومعم ارسناوراک کی زا رتارف یدرکراک ،فرش 3 -یهام طابر .دشاب یم ورم هب روباشین هار تاسیسأت زا و هتشاد رارق دهشم قرش رد روکذم یارسناوراک : یا یاهشخب رثکا هک هدش صخشم ،یکیفارگ یاه یزاسزاب و تاعلاطم ساسا رب اما .تسا هتخیر ورف ارسناوراک ن رد ییاه هرجح ،انب علض راهچ رد ناویا راهچ ،یدورو زارف رب ینیشن هاش رب لمتشم یهام طابر یرامعم یاضف ،ناراکمه و یکیناخ فابل( تسا هدوب اه هرجح تشپ رد ییاه لبطصا و یزکرم طایح فارطا 1392 ص ، 283 .) یلع یگنس طابر ،جاکرید طابر ،ناوریشونا طابر :نوچ یرگید یناوراک یاه هعومجم ،اهطابر نیا رب هولاع اهارسناوراک نیا تیمها .دنا هجوت و رکذ لباق یراجت عراوش ریسم رد و ناریا یزکرم قطانم زا یئاهشخب رد ...و دابآ یرگشدرگ هبذاج زا زونه هک تسا تهج نآ زا .دنتسه اراد ار یتسیروت فادها یارب یربراک رییغت و هنارامعم یاه هیارآ و تانیئزت یلصا یگژیو یاراد ًابلاغ ناریا رنه هک تسین یدیدرت ینیئزت ؛تسا هدوب ییگژیو رتشیب ،یرامعم رد هک دوخ حوطس هب هقلاع مه اج نیا رد ،سپ .دهد یم ناشن ار ینیئزت رد تانیئزت و هدوب ربارب ینامتخاس لاكشا هب هقلاع اب زت لصا رب ناریا یرامعم و رنه یسانش ییابیز ،هولاع هب .دندش یم هتخاس لك اب ءازجا طابترا ﯸ ن ،تسا راوتسا یملاسا یرامعم ،دندقتعم ناسانشراک هک تسور نیازا « مرف یرامعم » بلاق رد رتشیب نآ یاه هیامنورد و تسین تانیئزت ،یهاشورسخ یسیردا( دوش یم حرطم 1386 ص ، 44 .) یقوجلس یاهانب رد دوجوم یروآون نیرتگرزب

نیئزت گنراگنر یاه یشاک زا هدافتسا زاغآ رس ناوت یم ار هرود نیا ،عقاو رد .دشاب یم یراکیشاک و حول اب اهراوید یدعب یاه هرود رد تانییزت هتفرشیپ و قنور یارب یا هنیمز و یرامعم رد یرامعم رنه نارظن بحاص و دناوخ رد هک نآ زا شیب یقوجلس یرامعم جوا ؛دندقتعم تانیئزت درک ادیپ دومن اهنامتخاس لکش و بسانت رد ،دوش رهاظ ،یملح( 1383 ص ، 187 .) نشور هیاس ،نآ یاکتا هطقن اهنت و دوب گنر کت نایقوجلس راگزور ات تانیئزت ماظن نیا هک تسا رکذ نایاش شان یاه شوقن و تفای جاور راد باعل یاهرجآ زا هدافتسا ،جیردت هب .دوب انب یامن یدنلب و یتسپ رب باتفآ شبات زا ی هیاس و دیشروخ شبات هب ییامندوخ یارب رگید ،شوقن و دش تخاونکی و حطسم هینبا یامن ،هجیتن رد .دندمآ دیدپ یگنر قن ،یباعل یاهرجآ رد .دندوبن اه یگتسجرب زا لصاح نشور و یهجو دنچ و شوگراهچ یاه مرف هب ابیز یاه هیام ش تخت حوطس مامت رد هایس و یبآ باعل .دندمآ دیدپ ینیئزت هیشاح و نتم رد هتسویپ و هدیبات مه هب یاه هکبش و یا هراتس ،ناراکمه و هتفکش( درک اهر گنر کت یاهرجآ راصح زا ار یرامعم و تفر راک هب رعقم و 1394 ، ص 99 .) یاهجرب یور رب ینزبداب ای یریصح یراکرجآ لثم ،ناریا یرامعم یراکرجآ یاهراکهاش نیرتگرزب زا یخرب ص ،یرگسع( ناقرخ 45 رنه هوکش هاوگ ،ناهفصا عماج دجسم مکحتسم و زیگنا تفگش یاهیراک رجآ زین و ) .دنتسه یقوجلس هرود یرامعم رد یراکرجآ .دوب ارجام عورش هزات نیا اما شرتسگ نیگنر رصانع ،یقوجلس یرامعم لوحت دنور رد هک تشذگن یکدنا .دندش رهاظ زین یعازتنا راتشون رب ینتبم یاه هیارآ رد هکلب ،اهناویا نوماریپ گرزب یاه باق رد اهنت هن و دنتفای نیا رد زین ینآرق تایآ یلو ؛دندوب یلع و دمحم ،الله یاهمان زا یمسجت ادتبا رد اهراتشون نیا یور و هدش رهاظ مرف یهجو هک ،دندوب یتنیز شقن اهنت هن ،اه هتشون نیا .دنتسب شقن اه هرانم هنت و ناویا نوماریپ و یتنیز یاهباق و اهراوید .دنتخاس یم لدب ینید رهاظم زا هدنکآ یهاگشیامن هب یدابع ًافرص ناکم کی زا ار نآ و دندیشخب یم دجسم هب نیدامن و نآرق تیمها لیلد هب یاهراتشون هتشر ،ناملسم یاههورگ همه دزن رد نآرق تیلوبقم و یبهذم رکفت یلایتسا مه دیاش و دنتشاد یتنیز شقن مه هک ینوتم .دندش رهاظ یقوجلس هرود یاهانب یاه هبیتک و اهسوق هبل رب یفوک طخ هب ینآرق یتاعلاطا ،تاقوا یهاگ ،دنچره .دندش یم رکذتم نینمؤم هب ار یهلا مایپ مه اب ناطلس مان و انب ییاپرب خیرات لیبق زا .دش یم جرد اه هبیتک نیا رد زین رثا یامرفراک لکش یبلاق ای و یتسد تروص هب ای اه یربچگ رد هتفر راک هب شوقن هتفرگرب اه یربچگ هک تسا رکذ هب مزلا اما .دروخ یم مشچ هب نیئان دجسم رد هچ نآ هباشم ینیئزت شوقن .تفرگ یم شقن زا .دنتسه ناتسب قاط ریظن ،یناساس یاه هنومن زا مهلم ،زین نآ و ارماس یاهانب یاه هیام :دنرارق نیدب یقوجلس یرامعم تانیئزت هدمع یاه هصخاش ،ناگدنسیون یخرب هاگدید زا ،عومجم رد -نامتخاس کبس و حلاصم نایم یعقاو تدحو داجیا و ینیئزت لاکشا و انب نیب طابترا ظفح رد یعس اس ز .ی -.فلتخم یاهلکش و شور هب یجراخ و یلخاد یاضف رد تانیئزت یریگراکب -هرهب .دوخ نامز یونعم لوصا زا یدنم -هبیتک و یرجآ یاهزینرق داجیا و نامدیچ ؛نوگ ظاحل زا یرجآ تانیئزت رد عونت و تراهم .ابیز یاه اهرجآ نیب ینیئزت یاهرهم عادبا « یرجآ هت یچگ یپوت » ناونعب .هرود نیا صاخ نیئزت .)...و هتسجرب ،یلاخوت و رپوت ،حطسم یربچگ( اهانب یلخاد یاهامن نیئزت رد یربچگ عونتم یاهشور دربراک -هرانم یاهراوید ،اهقاط و ینامتخاس یامن یور یربچگ تانیئزت یریگراکب .اه نحص و اه -.سنرقم تانیئزت و ینورد یاضف رد چگ زا هدرتسگ یریگراکب -راک هیام شقن درب هنلا شوقن و ییا هبیتک ،هتوب و لگ و یمیلسا ،یسدنه شوقن ،یربچگ تانیئزت رد فلتخم یاه .یروبنز )زمرق و یدوخن دیفس یدروجلا گنر( یربچگ تانیئزت رد گنر زا هدافتسا ،روپ یلع( هینبا ینوریب تانیئزت رد یشاک یریگراکب 1394 ص ، 131 .)

فایب زین ار هتکن نیا هیام شقن زا ،ینوریب یاه هیارآ رد هچ و یدبلاک راتخاس رد هچ یقوجلس یرامعم هک مییاز هبنج ،تنس لها تادقتعم ساسا رب هک یشوقن هلمج زا .دوب نامز طئارش اب بسانتم هک درک هدافتسا یحلاصم و اه ب ،دوب یشاک زا رت نازرا هک ،گنس و جوراس و چگ زا ای و تشادن یناویح ای یناسنا .تفرگ هره هجیتن : ( مهدزای هدس تسخن یاه ههد رد هک یا هدیدع تلاکشم دوجو اب هک تسا تیمها زئاح 5 دورو نامز رد )ق.ه ،دنا هدرک دای یزاتکرت و تنحم نارود ناونع هب نآ زا یخیرات عبانم و دومن خر ناریا و ناسارخ هب هقجلاس و اهزغُا نیمأت هب نایقوجلس هک یدهعت لیلد هب اما یعامتجا یاههورگ همه تیاضر بلج و دوخ سیسأت هزات یورملق تینما و یرورپرنه زین و ینادابآ و نارمع یارب طئارش ،دندرک ساسحا یبهذم و یسایس نامأوت تیعورشم بسک یارب مه و یرادنید زاربا تهج هب مه ،یقوجلس ناریما و ناریزو ،یا هقرف یاهشنت دوجو اب یتح .دش ایهم زاس و تخاس .دندرک تردابم نهک راثآ تمرم و دجاسم و سرادم نوچ ییاه هینبا ثادحا هب ،فلتخم یاه هلحن رظن بلج یارب هدوب رادروخرب یصاخ ییابیز و ماکحتسا زا نایقوجلس دهع یرامعم هک دیمهف ناوت یم مه هیلوا یسررب کی اب اهنامدای اما ،درذگ یم نارود نیا زا لاس رازه کی دودح هچرگ .تسا و تراهم هدنهد ناشن ،دهع نآ هدنامیقاب ی قوذ و رنه ینیرفآ شقن رب هولاع .تسا یرامعم نوگانوگ یاه هویش زا نانآ یهاگآ و ناراکداتسا و نادنمرنه یداتسا ( مهدزاود و مهدزای نورق یرامعم و رنه ییافوکش هک درک ناعذا دیاب ،نایقوجلس 5 و 6 تابث و شمارآ نویدم ،)ق .ه رد یسایس مهارف نادنمرنه یتسدرت یارب ار یونعم و یلام تیامح و دعاسم یاضف هک تسا هدوب مه نایقوجلس ورملق اه هرهب نیشیپ یاهکبس و بتاکم یگنهرف و یرنه ثاریم روخشبآ زا یرامعم و رنه نیا هک تسین دیدرت زین .دروآ ملاسا زا لبق ناریا رنه روطت و لوحت ریس طخ دادتما رد و تسا هتفرگ .تسا هتشادرب ماگ یملاسا هرود و تهج زا یاه هیارآ جرد تهج زا هک روط نامه .تسناد یراکرجآ رنه جوا ناوت یم ار یقوجلس هرود ،یرامعم تلاوحت هرود یاهکبس زا ماهلا اب یقوجلس یرامعم .تسا صخاش هرود نیا ،اهرجآ و اه هرانم یور رب یسدنه و لیکش دز تسد ییاهیروآون هب ،هتشذگ مهد و متفه نورق ات یجیردت لماکت تمس هب ینیئزت یاهکینکت و شوقن ات دش ثعاب و .دنور شیپ هبنج رتشیب هک اه هزاس نیا .دنا هدنام یاجرب یقوجلس هرود یاهانب زا یدایز رامش هک تسا یتقوشوخ یسب یاج شاب یم اهارسناوراک و اه هرانم ،اه هربقم ،دجاسم لماش ًارثکا و دنراد یبهذم هدنام نمیا دنزگ زا تلع نیدب ًارهاظ ؛دن هب .دنا هتشاد نودم یاه همانفقو و ینایناب و دندمآ یم رد فقو تروص هب لاومعم ای و هتشاد هعفنملا ماع هبنج هک دنا .دنا هدنام ناما رد راگزور دنزگ زا تلع نیا هرود اب ملاسا زا لبق یناریا یرامعم ،دندقتعم ناسانشراک هک هنوگ نامه یاهمرف یزاسهب هب هکلب ،دوبن دیدج یاهمرف اب یزومآ هبرجت ریگرد ،ریذپان یگتسخ روط هب و تدم مامت یملاسا .تشامگ یم تمه رتشیب یاه هیارآ لیمکت و دوجوم هجیتن رد و یناهگان یقوجلس یرامعم ششخرد و ندمآرب ، سا زا لبق یناریا رنه زیخاتسر یلجت زا یقیفلت هکلب ،دوبن یفداصت ب نایقوجلس نامز رد هک دوب یملاسا هرود و ملا ه ( مهدزاود نرق رد یلاع یرنه راثآ تخاس دنور همادا دوجو اب ،هناتخبروش و .دیسر جوا 6 یطاطحنا راچد )ق.ه .دناماو تیقلاخ زا ،تابث شرتسگ و تینما نیمأت راگزور ات و تخیر ورف هرابکی هب نلاوغم ندمآ اب ،دش سردوز EXTENDED SUMMARY

At the end of the X. century and the beginning of the XI. century, the Oghuzes first moved to the former Khorasan region and then to the center of Iran. Turkmens, who were the founders of the Seljuk dynasty, reached the pinnacle in subjects such as Islam, science, architecture, and art because they ensured political and economic confidence and success in the regions they dominated.

Many architectural works such as mosques, madrasas, libraries, cottage houses, and caravanserais were built during the Seljuk period. With the combination of pre-Islamic Iranian art and Islamic art, an architectural style with different features emerged during the Seljuk dynasty period. The Great Seljuk dynasty, which spread over a wide geography, had produced similar architectural works in Anatolian lands, too. Iwan is one of the architectural structures that existed during the Seljuk dynasty and later passed to the Ottoman dynasty. Generally, the courtyard and the places where the outer part of the building is seen as semi-closed are considered features of this period. Due to the climate conditions, the iwan is always located on the outside of the building and is more useful in different seasons of the year compared to the atrium.

The Seljuk period is one of the brilliant periods of Turkish-Islamic and Iranian art. The formation of the Great Seljuk and Anatolian Seljuk dynasty by the Turkmen led to the creation of almost similar architectures in the geography of the two governments. Many architectural works such as mosques, madrasas, libraries, cottage houses, and caravanserais were built during the Seljuk period. With the combination of pre-Islamic Iranian art and Islamic art, an architectural style with different features emerged during the Seljuk dynasty period. The Great Seljuk dynasty, which spread over a wide geography, had produced similar architectural works in Anatolian lands, too. Iwan is one of the architectural structures that

existed during the Seljuk dynasty and later passed to the Ottoman dynasty.

Generally, the courtyard and the places where the outer part of the building is seen as semi-closed are considered features of this period. Due to the climate conditions, the iwan is always located on the outside of the building and is more useful in different seasons of the year compared to the atrium. Four-iwan mosques became popular during the Seljuk period. Zavareh Mosque is the first mosque with four-iwan, which according to the inscription of the mosque itself was built in 1135, during the reign of Sultan Sanjar. Another feature of this period is the presence of buffed bricks in the architectural works of the period. Glazed stones, especially with special colors, were used in the Seljuk period. Since the lands where the Great

Seljuk and Anatolian Seljuk dynasty were established are earthquake areas, the

materials used in the architectural works were adjusted accordingly. It is possible to say that Oghuzes were influenced by the materials used inside the tents in terms of shape and interior design since they lived in a semi-nomadic lifestyle before they came to the Khorasan regions. Another feature of the Seljuk period architectural works is the use of minarets. Many minarets were used in the architecture of mosques in the Seljuk dynasty period. In this period, which witnessed different

sect conflicts, the construction of mosques and madrasas were more. The reason was the effort to come in contact with the people more than other ideologies. Commercial roads became safer as a result of the trust environment created by the Seljuk dynasty and the caravanserais built as a result of this are a feature That emerges in the architectural works of this period. The rise of the Silk Road and commercial streets caused caravanserais and related buildings, such as water reservoirs, glaciers, and public utilities were considered by the government. Among the prominent caravanserais of the Seljuk period, we can name the caravanserais of Robat Sharaf, Robat Zafaranieh and Robat Mahi.

KAYNAKÇA

Afşar, H. (2018). Sahtarhaye ictima’ı, mühimterin amil şeklgiri borchaye Harakan. Pejüheşhaye bastanşinasi İran, 18, 141-156.

Âlipur, M. (1395). Şivehaye ecraye arayehaye taz’ini mimari İran der devreye Selcuki. Feslnameye mutaliat-i İranşinasi, 4, 109-135.

Asğeri, N. (t.y.). Cozvehye mimari İran ve cahan beraye karşenasi erşed. Tahran: Danişkedeye Hünerhaye Ziba Yayınevi.

Attarzadeh, K. (1394). Harkan Borcha, Adil, G. H., Danişnamehye cahan-ı İslam (C. 15). Tahran: Bunyad-ı Dyıretul Muaref İslami Yayınevi.

Edrisi Hosrevşahi, N. (1386). Hikmet-ı tez’iynat der hüner ve mimari İslami. Neşriye-yi mimari ve shtiman, 14, 43-46.

Ettinghausen, R–Grabar, O, (1384). Hüner ve mimari İslami (Ajeng, Y. Çev.). Tahran: Semt Yayınevi.

Godard, A. (1367). Asar-ı İran (C. IV) (Servkadmukaddam A. Çev.). Meşhed: Bunyad-ı Pejuheşhaye İslami Yayınevi.

Hambis, L., Margarita C. (1383). Hüner-ı Selcuki ve Harezmi (Ajand, Y. Çev.). Tahran: Moli Yayınevi.

Haniki, R. (1392). Karvansarahaye Horasan. Tahran: Pejuheşgah Miras-ı Ferhengi Yayınevi.

Hilmi, A. (1383). Devlet-i Selcukiyan (Tahiri A. N. Çev.). Tahran: Pejuheşgah-ı Hoze ve Danişgah Yayınevi.

Hoag, Henry, M. (1375). Sebkşinasi hüner-ı mimari der serzeminhaye İslami (Vercavend, P. Çev.). Tahran: İlmi ve Ferhengi Yayınevi.

Kesayi, N. (1363). Medarıs-ı Nizamiye ve tesirat-ı ilmi ve ictimayi anha. Tahran: Emir Kebir Yayınevi.

Kiyani, M. Y., Kalis V. (1362). Fihresti karvanserahaye İran. Tahran: Sazman-ı Hifazet-i Asar-ı TarHifazet-ihHifazet-i İran YayınevHifazet-i.

Maxime, S. (1349). Karvanserahaye İran sahtimanhaye küçek-ı miane rahha (Behnam İ. Çev.). Tahran: Saziman-ı Milli Hefazet az Asar-ı Bastani İran Yayınevi. Mazenderani, G. (1394). Mimari müstehkem-ı Selcuki. Domahnameye tefekkür

mimari, 42, 82-95.

Mollazadeh, K. (1378). Mescid-i kırmız-ı saveh. Dairetul muarif binahaye tarihi İran der doran-ı İslami, Pejuheşgah-ı Ferheng ve Hüner-ı İslami, Tahran .

Motadeyyen, H. (1378). Mescid Çahar İvani. Mecelleye hünerhaye ziba, (C. 6), 84-89. Pirniya, M. (1384). Sebkşinasi mimari İrani. Tahran: Suruş-ı Daniş Yayınevi.

Ruku’i, İ. (t.y.), Serzemin-ı ma (murur-i be tarih ve mimari İran). Tahran: Keyvan Yayınevi.

Schroeder, E. (1387). Devrey-ı Selcuki, çev: Bakır Ayetullahzadeh şirazi, Der: Arthur Pope ve Ackerman Phılıs, Seyri Der Hüner-i İran Ez Devran-ı Piş Ez

İslam ta Emrooz, çev: Mustafa Zakiri-Sadık Melek Şehmirzadı, Zirenezer-ı Siroos-e Perham, C. 3, Tahran: İlmi ve Ferhengi Yayınevi.

Şekofte, A., Ahmedi, H. & Udbaşi, Ü. (1394). Tezinat-ı acorkari Selcukiyan ve tedavom-ı an der teziynat-ı doran-ı Harezmşahi ve İlhani. Feslnamehye pejuheşhaye mimari İslami, 6, 84-104.

Selim, G. (1383). Mahmud-ı Gaznevi serağaz-ı vapesgerayi der İran. Tahran: Belh Yayınevi.

Vercavend, P. (1356). İstimrar-ı hüner-ı mimari ve şehirsazi İran pesez İslam der devran-ı İslami. Mahname hüner ve mardom, 180, 2-19.

Yusefifar, Ş. (1390). Cestarhayı der munasebat-ı şehr-o şehrneşini der devreye Selcukiyan. Pejuheşgah-ı ulum insani ve motaleat-ı ferhengi, Tahran.

Zamani, Y. & Abkenari, A. (1396). Vakavi asar-ı mimari ve ikdamat-ı umrani nohostin hükümranan-ı Selcuki ber asas-ı menabe’ mektub ez sal-ı 429 ta 465 H.k. Feslnamehye pejuheşhaye bastanşinasi İran, 12, 227-244.

EKLER:

)اینریپ:یناریا یرامعم یسانش کبس باتک زا ( یقوجلس هرود دجسم نلاپ اب یناکشا هرود خاک نلاپ هسیاقم

)نارگید و هتفکش :نایقوجلس یراکرجآ تانیئزت هلاقم زا هتفرگرب(

ریواصت )تنرتنیا زا(فرش طابر یارسناوراک