IX-XII. YÜZYILLARDA FERGANA'DA YERLE~MI~~ TÜRK
BOYLARI
GeLN~SA AYNAKULOVA*
Fergana Vadisinde çok eski zamanlardan beri çe~itli ~rldara mensup birçok kavmin ya~ad~~~~ bilinmektedir. Ara~t~rmalardan Fergana bölgesinde ya~ayan etnik gruplar~n aras~nda Türk unsurunun daha Usunlar devrinden itibaren etnik kimli~ini koruyarak gittikçe daha geni~~ topraklara yay~ld~~~~ anla~~lmaktad~r. Bu etnik süreç IX-XII. yüzy~llarda, özellikle Karahanhlar döneminde daha yo~un bir ~ekle gelerek bölgenin Türlde~mesi ve Türk dilinin galebe çalmas~yla sonuçlanm~~t~r.
IX-XII. yüzy~llardaki Fergana Vadisinin etnik durumuna gelince vak~a ~u ki, bölge ahalisinin bir k~sm~~ Fars kökenli etnik gruplardan meydana gelmi~tir. Fakat bu etnik gruplar da saf ~ranl~lar olmay~p, ço~u uzun tarihi dönem içerisinde birbirini takip ederek bu topraklarda meydana gelen Türk hâkimiyetleri dönemlerinde yer-le~mi~~ ve sonralar~~ islamiyeti kabul etmi~~ olan ~ehirli ve köylü yerle~ik Müslüman Türlderden olu~maktayd~. Burada hemen ~unu belirtelim ki, Ortaça~~ ~slam müellif-leri ~ehirli veya vadi halk~n~~ genel olarak ~slam sanca~~~ alt~nda, ~slam dini ve kültürü çevresi içinde bulunduklar~~ için sadece Müslümanlar olarak adland~nyorlard~. Türk kelimesi bu dönemde daha çok gayrimiislim, gayrimedeni anlam~nda yani yerle~ik Maveraünnehir kültürüne uygun ya~amayanlar anlam~nda kullan~lmaktayd~. Dola-y~s~yla ad~~ geçen bu iki kültür çevresini, yani Maveraünnehir ile Bozk~r Türk kültü-rünü etnik aç~dan tamam~yla birbirinden farkl~~ bir dünya boyutunda kar~~lamak çok yanl~~~ bir yalda~~m olacakt~r. Öte yandan bu eski tar~m bölgesi, etrafinda bulunan Alay, Türkistan, Çatkal (Cidgil) vs. s~ rada~lann~n eteklerinde ya~ayan yar~~ göçebe-yan yerle~ik Türk boylanyla çevrili olup bu göçebe-yan göçebe Türk boylan ile yerle~ik ahali aras~nda as~rlar boyunca devam edip gelen s~k~~ kültürel ili~kiler mevcuttu. Fergana bölgesini fethederken Karahanl~lar herhalde pek ciddi mukavemetle kar~~-la~mam~~lard~r. Çünkü X. yüzy~lda sadece baz~~ ~ehirler de~il, genel olarak bütün
Doç. Dr., Siirt Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölii~nü, Slirt/TÜRK~YE, gaynakulova@gmail.com
834 G~.LN~SA AYNAKULOVA
Fergana bölgesi belli süreler içinde müstakil olarak varl~~~n~~ sürdürmü~lerdir2. Bu durum Karahanh hükümdarlanmn Fergana'y~~ ve Samano~ullann~n di~er vilayede-rini fethetmelevilayede-rini daha da kolayla~t~rm~~t~r. ~slam müelliflevilayede-rinin verdi~i bilgilere göre, O~, özkent ve Fergana'mn di~er ~ehirlerinde kalabal~k say~da Türk boylan ya~amaktayd~. Bu durum Fergana'nm Do~u'dan gelen istilac~lar taraf~ndan fethini hem h~zland~rm~~, hem kolayla~t~rm~~t~r.
~stahri ve ibn Havkal Maveraünnehr hakk~nda verdilderi bilgilerde; ...Taraz'dan itibaren bat~ya do~ru Farab, Sütkend, Su~d, Semerkand ve Buhara taraflanndan Harezm'e ve Harezm gölüne kadar uzanan yay halindeki çizgi üze-rinde O~uzlar ve Karluklar, kuzeyinde Fergana'mn do~u ucundan Taraz'a kadar uzanan do~ru çizgi üzerinde Karluk Türkleri bulunur...3 Maveraünnehir halk~n~n yedilderi et O~uzlardan, Karluldardan ve etrafindaki di~er ülkelerden getirilen hayvanlar~n etidir. Oraya, etraf~nda bulunan Türlderden ihtiyaçtan fazla köle getiri-lir4 demektedir.
~slam müelliflerinin zikretti~i bu Karluk boylar~~ ne zaman ve nas~l bir ~ekilde Bat~~ Tanr~~ Da~lar~~ bölgesine ve bilhassa Fergana Vadisine kadar ula~abilmi~lerdir? Bu soruya cevap verebilmek için yar~m as~r öncesi Türk tarihine geri dönmemiz icap etmektedir.
a) Karluklar
745 y~l~nda Uygurlar Karluklann, K~rg~zlann ve Basrmllann yard~m~yla do~u Türk Ka~anl~~~na son vermi~~ ve k~sa bir müddet sonra eski müttefiklerini itaat alt~na almaya ba~lam~~lard~r. 755'te eski müttefiklerinin bask~lar~na kar~~~ koyamayan Kar-luklar gittikçe güneye do~ru ilerleyerek ve bölgedeki elveri~li siyasi durumdan istifa-de eistifa-derek 766'da ba~kenti Suyab olan Türge~~ topraklar~n~~ ele geçirmi~lerdir. Kar-luklarm bu göçleri hakk~nda ilk bilgiler Uygur Hakan~~ Moyun Çur'un ad~na yaz~lan kitabede zikredilmektedirs. Bununla birlikte Karluklann bir Insm~mn daha Gök- 2 N. N. Negmatov, Gosudarstvo Samanidov (Maverannahr i Horasan v IX-X vv.), Du~anbe, 1977; B.G. Gafurov, Istoria Tadjikskogo Naroda e Kratkom hlojenii (S Drevnmih Vremen do Vel~koy 010>abrskoy Sotsialistiçeskoy Revolyutsii 1917 g.), Pod Red. ~. Braginskogo, T. I, Gosudarstvennoe ~zdatelstvo Politiçeskoy Literatur~, Moskva, 1949, s. 206; Ye. A. Davidoviç, Numizmatigskiye Materiah Dlya Istorii Razvitiya Feodalmh Otno~eMy v Srednty Azii Pri Samanidah, Trud~~ ~nstituta ~storii, Arheologii i Etnograf~i AN Tadjilcskoi SSR, 1954, T. XXVII, s. 99-117.
3 Istahri, Surat al-Ard (View Regnorum), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavortun apud E. J. Briil, 1967. BGA, I, s. 286-287; Havkal, Surat al-Ard (Opus Geographieum), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967, BGA, 11, s. 387; R. ~e~en, Islam Co~raftact-lanna Göre Türkler ve Türk ülkeleri, Ankara, 1985, s. 207, 161, 171.
4 Havkal, a.g.e., s. 464; Istahri, a.g.e., s. 288; ~e~en, a.g.e., s. 161, 208. 5 S. G. Klya~tom~y, Terhinskaya Nadpis, ST, 1980, III, s. 94.
IX-XII. YCZYILLARDA FERGANA'DA YERLE~MI~~ TÜRK BOYLARI 835 türlder zaman~nda Türge~~ topraldarma s~zd~klan bilinmektedir. Karluldar, 751'deki Talas sava~~nda Araplar tarafim tutarak Çinlilerin a~~r yenilgiye u~ramas~n~~ sa~la-m~~lard~r. Tarihi bilgilere göre VIII. yüzy~l~n üçüncü çeyre~inde Karluldar Ka~garya'y~~ sonra Fergana'y~~ zapt etmi~ler ve daha sonra S~r Derya topraklanna kadar yay~lm~~lard~r6. Halife Harunü'r-Re~id devrinde (786-809) Araplar tekrar Fergana'ya sefer düzenlemek zorunda kalm~~lard~r. Çünkü buras~~ art~k Karluk Yab-gusu'nun hâkimiyeti alt~nda bulunmaktaych. Bundan dolay~~ vali Gitrif (791-793) Karluk Yabgusu'nun ordusunu geri püskürtmek için Amr b. Cemil'i Fergana'ya göndermi~tir°. Hudildu'l-Âlem'de ~öyle bilgilere rasthyoruz: Küh-Yâ1 (Kök-Yol), Atlâhg (Otlahg), Lûlug (Ulug); Bunlar Babarakuk (Bara-Kûh) da~~n~n yamac~nda yerle~mi~~ bulunan çok güzel, refah seviyeleri yüksek olan üç köydür. Dihkanlan Yabgu'nun karde~leridir8. Uz-Kas ve Milcikas; Bara-Kuh da~~n~n yamac~nda bulu-nan iki köydür. Refah seviyeleri yüksek ve çok güzel olan bu köyler Yabgu hüküm-darl~~~na ba~l~d~r8. Di~er ~slam kaynaldann~n verdi~i bilgilerde sözü geçen bu Bara-Kuh da~~mn O~~ ~ehri yak~n~nda bulundu~u bilinmektedir'''.
~nceledi~imiz yüzy~llarda Karluk boylann~n Fergana bölgesinde ya~ad~~~m gös-teren di~er bilgiler ise yer, su da~, köy adlanyla ilgilidir. Ayn~~ kaynaklar Halluh Da~~n~n arkas~ndan ç~kan Uzgend ve Parak nehirlerinden söz etmektedir". Hatlam (Haylam?) nehri ise Man(i)sa da~~nda, Halluh ve Hatlam ~ehrinde, Ya~ma (da~) etelderi aras~ndaki s~n~rda olan uçtan gkarch12. Bu da~, ~ehir, köy veya nehir adlan ~üphesiz bu yörelerde ya~ayan veya belli bir dönem içerisinde bu topraklarda bulu-nan kavimlerin tarihi izlerini yans~tmaktad~r.
Yaz~l~~ kaynaklar D(-X. yüzy~llarda Tann Da~lar~nda ve ona yak~n bölgelerde ya~ayan Karluldar'dan söz etmektedir'3. Bu bilgilere göre do~rudan do~ruya Karluk 6 O. Karayev, ~stwiya Karahanidskogo Kaganata (X-naçalo XII m~.), Frunze, ilim, 1983, s. 60.
7 V. V. Bartold, Mo~ol Istilas~na Kadar Türkistan, Haz~rlayan H. D. Y~ld~z, Ankara, TTK, 1990, s. 218.
8 Hudüd al-Alam. 77ze Regions of the World, A Persian Geography 372 A.H. - 982 A.D. Translated and Explained by V. Minorsky with the Preface by V. V. Barthold, Translated from the Russian, London, 1937, (p. 18a); ~e~en, a.g.e., s. 65.
9 Hudüd, (p. 18a); ~e~en, a.g.e., s. 65.
10 Material~~ po ~stoni Kirgizov i K~rgizi4 Otv. Red. V. A. Romodin, V~p. 1, Moskva, Nauka, 1973, s. 266; Babur-Name (Zapiski Babura), Red. Azimcanova S. A., Institut Vostokovedeniya AN Respubliki Uzbekistan, Ta~kent, 1993, s. 34.
~~ Hudad, (p. 9b).
12 Hudüd, (p. 9b).
13 Havkal, a.g.e., s. 464; Istahri, a.g.e., s. 286-287, 288; Mukaddasi, Ahsan al-Takdsim fi
Marifat (Descriptio imperii Moslemici), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Bi-ili, 1967, BGA, III, s. 273, 275; Hudüd (p. 9b).
836 GULN~SA AYNAKULOVA
ad~n~~ ta~~yan toplulu~un yurdu Taraz, Kulan'dan ba~lay~p Is~k Göl'ün güneydo~u-sundaki Uç ~ehrine kadar uzanmaktad~r". Talas vadisinin do~usunda Karluklann çad~rlan bulunmakta, Kasra-Bas'ta lu~l~k obalan bulunmaktad~r. Barshan ~ehri onlann s~n~rlan içinde bulunmakta olup, Fergana'run Do~u s~n~rlar~na kadar ula~-mak için Karluk topraldan üzerinden otuz gün yürümek gerekiyordui5.
b) K~rg~zlar
LX-XII. yüzy~llarda Fergana Bölgesi'nde varh~~m sürdüren di~er bir Türk bo-yu da K~rg~zlard~r. Kaynaklardan bilindi~i üzere K~rg~zlar eski zamanlardan beri (VI-XIV. yy.) Yenisey Irma~~'n~n orta bölgelerindeki vadiden güney Sibirya'ya uzanan topraklarda ya~amaktayddar". VI. yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan VIII, yüzy~l~n ortas~na kadar Yenisey K~rg~zlan Birinci ve ikinci Gök Türk ka~anl~klan tarafindan hâlrimiyetleri alt~na al~nm~~lard~r. Fakat onlar ka~anh~a ancak baz~~ zamanlarda ba~l~~ kalm~~lar ve ço~u zaman kendi siyasederini yürütmü~lerdir17. ~kinci Gök Türk Ka~anl~~ma kar~~~ mücadele özellikle Ka~an Bars Beg zaman~nda çok yo~unla~m~~-t~r. 711 y~l~nda Kül Tegin'in ordusu K~rg~z Ka~an~n~~ öldürmü~~ ve ba~kentini y~k-m~~t~r. Yalda~~k 758 senesinde K~rg~zlar geçici olarak Uygur Ka~anl~~~m tan~m~~lar, fakat özgürlükleri için sava~a devam etmi~lerdir". Bu özgürlük sava~lar~~ bilhassa DC. yüzy~l~n yirrnili-otuzlu y~llar~nda çok ~iddedenmi~tir. 840'ta K~rg~z ordusu Uygur ka~anli~~m bozguna u~ratm~~~ ve Orhun'daki ba~kentleri Ordu-Bal~k'~~ ele geçirmi~-lerdir. 840-844 y~llar~~ aras~nda bütün Merkezi Asya'daki siyasi iktidar Yenisey K~r-g~zlar~mn eline geçmi~tir. K~rg~zlar Güneydo~u'ya (Hangay, Edzin-Göl), Güneyba-t~'ya (Mo~ol Altay~, Tann Da~lar~~ yöresi), BaGüneyba-t~'ya (Irti~) do~ru birkaç sefer yapm~~-lard~r. K~rg~zlann bir kolu, Mo~olistan'dan Do~u Tann Da~lar~na sürülmü~~ olan Uygurlann bir lusm~mn pe~ini takip ederek 843'te Kuça, Be~bahk, Pençul (üç Tur-fan) Ka~gar ~ehirlerine kadar ula~m~~lard~r. Ayn~~ zamanlarda Yenisey K~rg~zlar~mn baz~~ gruplar~~ Is~k Göl, Talas ve her halde Fergana bölgelerine kadar göç etmi~ler-
14 F. Sümer, OChtzlar, ~stanbul, Türk Dünyas~~ Ara~t~rma Vakf~, 1992, s. 35.
15 Bartold, Oçerk Istorii Sernireçya / Bartold, Soçineniya, T II, (1), Moskva, ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun,1963, s. 36, 38, 39; Bartold, IstonYa Turkistana / Bartold, SoçinOya, T II, (1), Moskva, izdatelstvo Vostoçnoy Literatun, 1963, s. 125; Bartold, Oçerk Kulturr~oy jizni Turkistana / Bartold V. V., Soçinen~,a, T H, (~), Moskva, ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun,
1963, s. 242, 243.
16 Jean-Paul, Roux, Orta Aya, Tarih ve Uygarl~k, Çev. Lale Arslan, ~stanbul, 2001, s. 206.
17 Bartold, Kirgiz~. Istoriçeskiy Oçerk / Bartold, Soçinen~,a, T II, (1), Moskva, ~zdatelstvo
Vostoçnoy Literatun, 1963, s. 484.
IX-XII. YOZYILLARDA FERGANA'DA YERLE~MI~~ TÜRK BOYLARI 837 di19. Tanr~~ Da~lar~~ ve Fergana'ya kadar gelen bu K~rg~zlann bir daha geri dönme-yerek, buralan yurt edindikleri yaz~l~~ kaynaldardan anla~~lmaktad~r.
~slam co~rafyac~lanndan Istahri ve ~bn Havkal haberlerinde Yenisey havzas~n-da ya~ayan K~rg~zlarhavzas~n-dan bahsettikleri gibi, Fergana, tak ve ~a~'a biti~ik havzas~n-da~lan havzas~n-da "K~rg~z Da~lar~" diye adland~rm~~lard~r20. "Bu da~lar -der el-Istahri, Mavera-ünnehir'den ba~lay~p Türklerin iç bölgelerine kadar ~lak (~imdiki Angren), ~a~~ (Ta~-kent) ve K~rg~zlara kadar ula~~r. Bu da~larda, ba~tan sonuna kadar gümü~~ ve alt~n madenleri bulunur; bunlardan en zengini K~rg~z ülkesinin yak~n~nda bulunur"21. Burada ~lak ile ~a~'a yalan yerler olarak büyük ihtimalle Talas, Çatkal vadileri veya Tanr~~ Da~lan'mn uzantllan dü~ünülmelidir. Muhammed b. Necib Bekran'~n Ci-han-Name adl~~ eserinde, müellif aym da~lardan bahsederken Fergana'dan do~uya do~ru uzanan da~lar~n ve bu da~lar~n etrafinda yer alan göllerin Usru~ana'dan ba~lay~p, Fergana boyunca K~rg~z topraklar~na kadar uzand~~~m kaydetmektedir22.
Hucit~du'l-Alem'de K~rg~zlar hakk~nda çok ilginç bilgiler yer almaktad~r. Bu bilgilere göre K~rg~zlar To~uzguzlar'~n kuzey kom~ulan olarak gösterildi~i gibi bat~~ kom~ular~~ olarak da gösterilmektedir. To~uzguzlar'~n do~usunda Çin ülkesi, güney-de Tibet ve Halluh ülkesinin baz~~ k~s~mlar~, bat~s~nda K~rg~zlann bir k~sm~n~n bu-lundu~u belirtilirken To~uzguzlar'~n kuzeyi boyunca boydan boya yine K~rg~z ülkesi ile kom~u olduklan23 belirtilmektedir. Ayr~ca "Pençul Halluh ülkesinde bulunmak-tad~r (Bartold'a göre Pençul ~imdiki Üç Turfan'cl~r24). Fakat daha önceleri buran~n hâkimi To~ruzguzlar ad~na hükmederdi. ~imdi K~rg~zlar taraf~ndan ele geçirilmi~-tir"25 denmektedir. Daha sonra ayn~~ müellif Yedisu halldan olan Çi~li ve Tuhsllann ülkelerini tasvir ederken K~rg~zlan da onlar~n kom~ular~~ olarak göstermektedir26. Bu s~ralarda Çi~iller'in Is~k Göl'ün kuzeyinde, Tuhs~lar'~n da Çu vadisinde ya~adildan bellidir27.
19 B. U. Urstanbekov ve T. K. Çoroyev, K~rg~z Tar~k (K~skaça EntsiklopeOyahk Sözdük), Fr~~nze, 1990, s. 205.
20 Istahri, a.g.e., s. 281; Havkal, a.g.e., s. 488; ~e~en, a.g.e., s. 224; Z. V. Togan, Bugünkü Türkili, Bat~~ ve ruzg Türkistan, ~stanbul, 1942, I, s. 69.
21 Materiah, s. 17; ~e~en, a.g.e., s. 171. 22 materifih, s. 48.
23 Hudad, (p. 16b)
24 Bartold, Kirgiz~. Istoriçesk~:y Oçerk / Bartold, Soçinen~,a, T II, (I), Moskva, ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, 1963, s. 492
25 Hud« (p. 18a). 26 Hudig (p. 18a) 27 Bartold, a.g.e., s. 492.
838 GCLN~SA AYNAKULOVA
XVI. yüzy~lda Molla Seyfii'd-Din Aksikendi tarafindan yaz~lan Mecmaü't-Tevarih adl~~ eserde Selçuklu Sultam Sancar'~n hâkimiyet döneminde Hocend da~-lar~nda K~rk O~uzdan meydana gelen K~rg~z halk~~ hakk~nda bir efsane bulunmak-tachr28. ~ecerelerde Kara H~taylar'~n istilas~~ ve 1127'de Fergana ile Tanr~~ Da~la-n'nda Kara H~taylara kar~~~ yap~lan mücadelelerin ba~~nda Imam Ibrahim'in bulun-du~u belirtilmektedir. Bu manevi öndere Ofi (Sa~) Kanat ve Sol Kanat olmak üzere K~rg~z kabileler birli~ini kurdu~u isnat edilmektedir. Ad~~ geçen efsane hakk~nda V. A. Romodin ~öyle bir tespitte bulunmu~tur: "Bu bilgiyi ve 1127 tarihini tam olarak kabul etmek do~ru de~ildir. Bilgilerin di~er kaynaklar tarafindan da do~rulanmas~~ gerekmektedir. Fakat K~rg~zlan daha Mo~ollardan önceki devirlerde Fergana ve Tanr~~ Da~lar~~ ile ba~layan bir efsanenin bulundu~u valnas~m tarihçiler ~imdiden kabul etmeleri gerekmektedir"29.
Bildi~imiz gibi Selç~~klular Karahanhlan hâlcimiyederi alt~na ald~ktan sonra Tanr~~ Da~lar~n~n halklanyla siyasi ve ekonomik ili~kilerde bulunmu~lard~r. E~er K~rg~zlar söz konusu dönemlerde Tanr~~ Da~lan'ndan çok uzaldarda ya~am~~~ olsa-lard~~ böyle bir efsanenin ortaya ç~kmas~~ imkans~z& Bundan dolay~~ biz de Romodin'in iddias~n~n do~ru oldu~u kanaatindeyiz. Aksikendrnin bu efsanesi K~r-g~zlar'~n bir k~sm~mn eskiden beri Tann Da~lan'nda ya~ad~~~m do~rulamaktad~r.
Tanr~~ Da~lar~'na kadar ilerleyen K~rg~zlar Müslüman Karahanlilar'm toprak-lannda ve onlar~n Kuzeydo~u hududannda yerle~mi~lerdir. Karahanli Türklerinin medeni ve etnik kan~~ndanyla geli~en ortak kültürün tesiri alt~nda IX-XI. yüzy~llar-da K~rg~zlann gelenelderi, örf ve adederi de giderek de~i~meye ba~lam~~t~r. XI. yüzy~l Fars müellifi Gerdizi, Zeynül-Ahbar adl~~ eserinde VIII, yüzy~la ait Abdullah b. El-Mulcaffa'mn K~rg~zlar hakk~ndaki bilgilerine yer vermi~tir. Bu bilgilere göre K~rg~zlar Hindular gibi ölülerini yakarlar, ate~in nesnelerin en temizi oldu~una, ate~e dü~en her ~eyin temizlenece~ine, ate~in ölüyü pislik ve günahlardan temizleye-ce~ine inamrlarm~~m. VIII, yüzy~l müellifinden farkl~~ olarak XII. yüzy~l müellifi Tahir Mervezi, 1120'de yazd~~~~ Tabâyiül-Hayavan adl~~ eserinde K~rg~zlardan söz ederken K~rg~zlann ya~ad~klar~~ bölgeyi tespit ettikten sonra K~rg~zlann "ülkelerinin yazlik olan do~u ülkesi ile kuzey ülkesi aras~nda oldu~unu, kuzeylerinde Kimaklann, bat~larmda Ya~ma ile 1<arluldann bulundu~unu, Kuça ve Erklerin ise k~~lak olan bat~~ ile güney aras~nda bulundu~unu" belirtmi~~ ve K~rg~zlann baz~~ adederi hakk~n-da bilgiler aktarm~~t~r. Buna göre "K~rg~zlarm adederinden biri ölülerini yakmalan-
28 Materiah, s. 205; Bartold, a.g.e., s. 513. 28 Materiah, s. 202.
38 Bartold, koleçeniya iz Soçineniya Gardizi "tayn al-Ahbar" / Bartold, Soçineniya, T. VIII. Moskva, ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, 1973, s. 48.
1X-XII. YOZYILLARDA FERGANA'DA YERLE~MI~~ TÜRK BOYLAR1 839 d~r. K~rg~zlar ate~in ölüleri temizledi~ini ve günahlardan antt~~~m samrlar. Bu yak-ma âdeti onlar arasmda eskiden beri varm~~. Fakat Müslüyak-manlarla kom~u olduktan sonra ölülerini gömmeye ba~lam~~lar"" Elbette Mervezrnin burada zikretti~i K~r-g~zlar Karahanhlara kom~u ya~ayan Tann Da~h K~rgular~ndan ba~kalar~~ de~ildir. Bu bilgilerden de anla~~ld~~~~ üzere, K~rg~zlarm bir bölü~ü X. yüzrldan itibaren
~slami çevreye girmeye, hatta eski geleneklerini de~i~tirmeye ba~lam~~lard~r.
Mervezrnin bu bilgileri K~rg~zlarm bir k~sm~n~n islam dinini Mo~ol istilas~ndan önce kabul etti~ini aç~kça ortaya koymaktad~r.
Ka~garh Mahmud eserinde K~rg~zlann oturdu~u bölgeyi göstermemi~tir. Fakat o Türk, Türkmen, O~uz, Çi~li, Ya~ma, K~rg~z boylann~n ~arlarnu, çöllerini ba~tan-ba~a dola~t~~~n~, dillerini, kafiyelerini ö~rendi~ini yazm~~tar32. Bu Türk boylar~= hepsi K~rg~zlar haricinde XI. yüzy~l~n ilk yar~s~nda günümüzdeki Orta Asya (Maveraünnehir), Yedisu, Güney Kazakistan ve Türkmenistan'~n güneybat~~ tarafta-rmda ya~amaktayd~. Ka~garh'mn bu bölgeleri gezdi~i ~üphesizdir. Çünkü K~rg~zlar ad~~ geçen boylann aras~nda, üstelik Çi~li ve Ya~ma boylarnun yan~nda kom~u ola-rak gösterilmektedir. Yenisey taraflannda bulunmad~~~~ anla~~lan Mahmud Ka~gari Zeki V. Togan'm dedi~i gibi K~rg~z lehçesini i~te bu Tanr~~ Da~l~~ K~rgular~ndan ö~renmi~~ olmahd~r33.
c) Ezgi~ler
Söz konusu yüzy~llarda Fergana vadisinde ya~ayan Türk boylarmdan biri de Ezgi~lerdir. Ka~garl~~ Mahmud'un bilgilerine göre Ezgi~ler XI. yüzy~lda ozkent
~ehrinde ya~~yorlard~" Ezgi~~ ad~na ibn Hurdadbih'in ad~~ geçen eserinde de
rast-lanmaktad~r. Fakat müellif onlar hakk~nda fazla bilgi vermemi~, sadece Türk boyla-nm sayarken Ezgi~lerden de söz enni~tir35. özkent ~ehrinin d~~~ndaki Ezgi~ler hak-k~nda daha geni~~ bilgiyi El-idrisrnin co~rafya eserinden almak mümkündür. Ona göre "Ezgi~lerin ülkesinin bat~s~nda O~uzlann ve onlar~n obalarm~n ülkeleri yer al~r, do~usunda Ye'cûc ve Me'cûc ülkeleri bulunurdu. Ezgi~lerin dola~t~~~~ kalelerin ve
31 V. Minorskiy, Sharaf al-Zaman Marvazi on China, the Turks and imha, Transl. and comment. by Minorsky, London, 1942, IX, p. 30; R. ~e~en, ~bn Fazlan Seyahat — Namesi, Is- tanbul, 1995, s. 102-103.
32 Ka~garh Mahmud, Divanu Lu~ati't-Türk, Çev. Besim Atalay, Ankara, TDK, 1939, I, s. 4, 30.
33 Togan, a.g.e., s. 69.
34 Ka~garh Mahmud-Besim Atalay, a.g.e., 1939, I, s. 96.
35 H~~rdadbih, latab al-Masalik va-I-Ma:nah*, M. M. J. Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967, BGA, VI, Edito - 1889, s. 31; Sümer, a.g.e., s. 22.
840 GOLNISA AYNAKULOVA
yurtlann bulundu~u ülkeler mümbit, bol hayvan~n yeti~ti~i yerlerdi..."36. özkent ~ehrinde zikredilen Ezgi~lerin bir k~sm~mn sadece adlar~n~n kaydedilmi~~ olmas~, Re~at Genç'in çok do~ru olarak belirtti~i gibi onlar~n Karahanh devletinde pek varlik göstermedi~ine i~aret etmektedir37. Herhalde bu Ezgi~ler ancak Karahanli topraklar~na göç etmi~~ veya göç ettirilmi~~ Ezgi~lerin bir kolu olmal~d~r.
Yabak~dar
Yaz~l~~ belgelerde XI. yüzy~ldan önceki Yabakular hakk~nda bilgilere rasdan-mamaktad~r. Gardizi'nin eserinden Yabakulann men~ei hakk~nda ~unlar~~ ö~ren-mekteyiz: "Halluh'un bir hizmetçisi To~uzguz ülkesine kaçm~~. Onu sert bozk~rda iki parça keçenin alt~nda iken bulmu~lar ve ona Yabagu ad~m vermi~ler38. Toguzgnzlar'~n halcam kendi topraldanndaki Halluklan toplam~§ ve sonra bu ya- banc~p onlar~n reisi olarak tayin etmi~tir. Hakan ona Yabaku-Halluh ad~m vermi~-tir".
Yazar~n burada Yabakular'~n men~eini Karluldar'a ba~lacli~~~ görülmektedir. Ka~garli Mal~mud'a göre Yabakular'm ana kütlesi Yedisu'nun kuzeydo~usunda bulunmaktayd~. Aym yazar Yabaku bozk~nndan da söz etmektedir; burada Yamar-Suw~~ (suyu) akarnu~". Ka~garlin~n verdi~i di~er bir malumat çok büyük önem ta ~~-maktad~r. Ona göre Yabaku-Suw~~ nehirdir. Ka~gar da~lanndan ç~karak Fergana ile özkent'e akarnu~41. I. Umnyakov'a göre bu nehir Kara Derya'd~r". Yabaku Suw~~ hakk~ndaki bilgiler Minorskiy'e göre, Yabakulann baz~~ k~sm~n~n Bat~ya do~ru göç etti~ini do~rulamaktad~r".
Yin~elder
Ka~garli'n~n verdi~i bilgiler aras~nda en ilginç konu da müellifin Yimek kavmi-nin baz~~ lus~mlann~~ özkent ~ehrikavmi-nin dolaylarmda yerle~tirmesidir. Bunu müellif ad~~ geçen eserinde Irti~~ nehri hakk~nda bilgi verirken "Irti~~ Yimek k~rlannda bulunan
36 ~e~en, ~slam Co~rabac~lan... s. 115-117.
37 R. Genç, Ka~garh Mahmud'a Göre XI rügi~lda Türk Dünyas~, Ankara, Türk Kültürünü Ara~t~rma Enstitüsü Yay~nlan, 1997, s. 36.
38 Ka~garhn
~n eserinde de Yabaku sözü ayn~~ zamanda yün ve yapa~~~ yoluntusu anlam~-na gelmektedir. Ka~garl~~ Mahmud-Besim Atalay, a.g.e., 1941, III, s. 36.
39 Bartold, izvkçenya... s. 42-43; ~e~en, a.g.e., s. 72.
44) Ka.~garl~~ Mahmud, a.g.e., 1941, III, s. 28.
41 Ka~garh Mahmud, a.g.e., 1943, III, s. 36.
42 ~. I. Umnyakoy, Sa~naya Staraya Turetskaya Karta Mira (X119 / Trud~~ Samakand. Ped. inst.
im A. M Gorkogo, 1940,1, s. 113-114.
IX-XII. YCZYILLARDA FERGANA'DA YERLE~MI~~ TÜRK BOYLARI 841 bir ~rma~~n ad~d~r" diyerek onlar~n XI. yüzy~lda nerede ya~achldann~~ da aç~kça göstermektedir".
Yimekler XI. yüzy~l~n ortalar~nda Irt~~'tan güneye do~ru göç etmeye devam ediyorlard~. Ö. Karayev'e göre Yimelder bu dönemlerde art~k Ala Göl ile Balha~~ göllerine ula~m~~~ olmal~d~r". Karahanhlar kuzeyde di~er Türk boylanyla yapt~~~~ gibi Yimek boylanyla da sava~lar yaprm~lard~r. Ozkent ~ehrinin etrafinda bulundu-~u zikredilen Yimelder büyük ihtimalle sava~~ s~ras~nda Karahanhlar tarafindan devlet s~n~rlar~~ içine göçürülmü~~ Yimeklerin bir k~sm~~ olmal~d~r.
f) Ya~malar
~nceledi~imiz dönemler için birçok tarihçinin ilgisini çeken konulardan biri de "To~uzguz" terimi olmu~tur. ~slam müelliflerinin eserlerinde To~uzguz terimi ço~u zaman Merkezi Tanr~~ Da~lan'n~n do~usunda ya~ayan Türklerin ortak ad~~ olarak verilmektedir. IX. ve XIII. yüzy~llarda Merkezi Asya'daki etnik durum üzerine ara~t~rmalar yapan tarihçilerden T. K. Çorotegin'in bu konuda yapt~~~~ aç~klamalar çok büyük önem arz etmektedir". Bu konuyla ilgili Tabari'nin (839-923) verdi~i bilgiler esas olarak ahnmaktad~r. Ona göre 820'den sonra Usru~ana'y~~ (Fergana'mn güneybat~~ s~n~nd~r) To~uzguzlar istilâ etmi~lerdir. Taberi, 820-821 olaylar~n~~ tasvir ederken arada ~öyle bir bilgi geçmektedir: "O sene... To~uzguzlar Usru~ana'ya sald~rd~lar"47. Vaktiyle V. Bartold bu bilgiye dayanarak ~slam topraklar~na kom~u bulunan di~er kavirrilerin de ayn~~ dönemlerde To~uzguz olarak adland~r~ld~~~~ sonu-cuna varm~~t~r". To~uzguzlar'~n bu gruplar~~ ~üphesiz o zamanlarda ba~l~ca olarak Mo~olistan'da ya~ayan Uygurlar de~ildir.
Di~er bir ~slam müellifi olan Mes'udi, To~uzguz ülkesini Horasan ve as-Sin aras~nda yerle~tirmektedir". T. Çorotegin'e göre e~er burada Maveraünnehr'in Horasan ile birlikte bir idari bölgeye birle~tirildi~i dönemden söz ediliyor olsa bile, To~uzguz ülkesi olarak IX-X. yüzy~llarda Uygurlar dahil çe~itli kavinderin ya~ad~~~~ geni~~ bir bölge kabul edilmektedir.
44 Ka~garh Mahmud, a.g.e., 1939, I, s. 97. 45 Karayev, a.g.e., s. 106.
46 T.K. Çorotegin, Etniçeskiye Situatsii v Tyurkslcih Regionah Tsentralnoy Azii Domongolskogo Vre~neni. Bi~kek, Fond Sorosa, 1995, s. 22.
47 Çorotegin, a.y.
48 V.V. Bartold, Orta Asya Türk Tarihi Hakk~nda Dersler, Haz. Kopraman K. Y., Alta A. ~., Ankara, 1975, s. 69.
842 GCLN1SA AYNAKULOVA
To~uzguz adnun evvelce Uygurlara de~il, ~a-To Türklerine verildi~inin en aç~k göstergesi, IX. yüzy~lda Çin'de ortaya ç~kan bir ayaklanmay~~ Çin imparatoru-nun Mes'udi'nin rivayetine göre To~uzguzlann yard~m~yla, Çin kaynaklanna göre ~a-To Türklerinin yard~m~~ ile baslarm~~~ oldu~u vakad~r. Hem Çin kaynaklannda hem de Arap kaynaklar~nda bahsedilmesi itibariyle ender say~lan bu olay~~ Çinliler ~a-To Türlderine atfederek bilgi verdikleri halde, Araplar To~uzguzlara atfen ver-r~d~lerdir.
Cahiz'in verdi~i bilgilere göre, Uygurlar'~n Do~u Türkistan'a göçlerinden önce oralarda Toguzguzlar ya~amaktayd~. Uygurlar'~n Do~u Türldstan'a göçleri
ölümünden üç y~l önce oldu~u halde, Cahiz di~er Araplar~n söyledi~i gibi, Toguzguzlar'~n burada pek çok ya~ad~klanm ve bat~~ kom~ular~~ olan Karluldarla çok sava~~ yapt~klar~ndan söz etmektedir". Cahiz'in verdi~i bu malumat önceki bilgiler ile birlikte ara~t~rmac~lar için To~uzguzlann bat~~ k~sm~n~~ Uygurlar'dan da, Karluk-lar'dan da ayr~~ dü~ünmesi gerekti~i fikrini ortaya atm~~t~r.
Islam kaynaklarmda Orhon ve Turfan Uygurlanmn bat~s~nda ya~ayan To~uzguz gruplar~n~n etnik kadrosu hakk~nda daha aç~k bilgi verebilecek parça parça bilgiler bulunmaktad~r-5i. Bu eserleri ve özellikle Gardizi'nin verdi~i bilgileri Çin kaynaldar~~ ile ~ine-Usu Uygur kitabesindeki materyallerle kar~~la~trarak ara~-t~rmac~lar, Uygurlar'~n riyaseti alt~nda canland~nlmakta olan ka~anlikta Karluldar d~~~nda daha iki tane merkezkaç güçlerin bulundu~unu kaydetmektedirler. Bunlar To~uz O~-'uzlardan Bay~rku kabilesi ve Ya~malar idis2. Bu eski To~uzguz konfede-rasyonundan ayr~lm~~~ bölükler ile birlikte Ya~malar Orta Asya'n~n bat~~ taraflanna, yani Bat~~ Türk Ka~anli~~'m (Türge~lerin) do~u topraklar~na göç etmi~lerdir. Burada VIII, yüzy~l~n altm~~li, yetmi~li y~llar~nda üstünlük tamamen Karluklar'~n eline, bat~~ k~sm~~ ise O~uzlann, Kuzey tarafi Kimelderin eline geçmi~tir.
Yukanda gördü~ümüz gibi 766'dan X. yüzy~la kadar Yedisu ve Tanr~~ Da~lar~-n~n Kuzey yar~s~nda Karluldar hâkim durumda idi. Is~k Göl vadisi DC. yüzy~lda Çi~illerin elindeydi. Ya~malar esas olarak Tanr~~ Da~lann~n bat~~ ve güneybat~~ k~s~m-lannda ya~~yorlard~. Bu bilgilerden dolay~~ yukar~da sözü edilen yakla~~k 820'deld Usru~ana'ya yap~lan hücumun, büyük ihtimalle Tanr~~ Da~l~~ Türklerin esas kuvvet-leri olan sava~ç~~ Ya~malann oldu~u ikuvvet-leri sürülmektedir53. Çorotegin'e göre Taberi, To~uzguz kelimesini Çi~iller ve Karluldar'dan farkl~~ olarak Tanr~~ Da~lan'mn bat~~
Bartold, a.g.e., s. 68-71.
51Bartold, a.y., S.G. A~acanov, Oçerk Istorü Offl~zov i Turkmen Sredruy Azü v IX-X111 vv. A~habad, 1969, s. 127.
52 Çorotegin, a.g.e., s. 25. 53 Çorotegin, a.g.e., s. 26.
IX-XII. YUZYILLARDA FERGANA'DA YERLE~MI~~ TÜRK BOYLARI 843
k~sm~nda ya~ayan Ya~ma kavmi için kullanm~~t~r. Çünkü Uygur ordusunun Merke-zi Asya'n~n derinlerinden ç~k~p çok k~sa süren bu sava~~ için buraya kadar geldi~ini kabul etmek zordur. Ayr~ca, bu dönemlerde Uygur Ka~anl~~~~ Orta Asya topraklar~~ için sava~~ yapacak durumda de~ildi".
Bu cümleden olarak ~unu söyleyebiliriz ki, Tanr~~ Da~lan'n~n Bat~~ ve Güneybat~~ k~s~mlannda ya~ayan Ya~malar Alay Da~lan'mn etekleri ve Usru~ana'ya (yani Gü-ney Fergana'ya) kadarki topraklar~~ da nüfuzlar~~ alt~nda tutmu~lar ve icab~nda vadi-nin iç bölgelerine kadar seferler düzenlemi~lerdir.
g) Çi~iller
Çi~iller'in (veya Cikiller'in) asl~nda Karluk boylanndan biri oldu~u yukar~da görülmü~tür. X. yüzy~lda bu akrabal~k bilinmekle beraber Çi~iller art~k müstakil bir kavim say~lmaktayd~". Hudü'du'l-Âlem'de verilen bilgilere göre Çi~iller'in büyük k~sm~~ Is~k Göl'ün kuzeyinde, Taraz'da", sonralar~~ Kuya~~ ve Ka~gar yörelerinde ya~am~~lard~r. ~bnü'l-Esir'e göre XI. yüzy~lda Çi~iller Maveraünnehir'deki Karahanh ordusunun çekirde~ini te~kil ediyorlard~57. Nizamü'l-Mülk Sultan Melik~ah'~n 1089-1090'da yapt~~~~ Semerkant ve Ozkent seferlerini anlat~rken Çi~il-ler ile Maveraünnehir halk~ndan yerli halk olarak zikretmi~tir. Buradan anla~~l~yor ki, XI. yüzy~l~n ikinci yar~s~nda Çi~iller'den bir grup art~k Maveraünnehir toprakla-r~nda da ya~amakta olup Karahanl~~ Devletinin bünyesinde çok önemli bir yer tut-maktayd~. O~uzlar Ceyhun'dan Çin'e kadar uzanan yerlerdeki Türklerin hepsine Çi~li dediklerine58 göre Çi~iller XI. yüzy~lda çok önemli bir te~ekkül haline gelmi~-lerdir. Fakat durumun böyle olmas~na ra~men ne Ka~garh Mahmud, ne de di~er ~slam müellifleri, bize Fergana'da ya~ayan Çi~iller hakk~nda hiçbir bilgi b~ rakma-m~~lard~r. Çi~illerin bir dönemlerde bu bölgede bulundu~una i~aret eden tek ~ey günümüze kadar ula~an "Çatkal" yer ve nehir ad~d~ r. Orta as~ rlarda Çidgil küresi olarak zikredilen topraklar~n o zaman Fergana içinde kabul edilen Çatkal vadisine tekabül etti~i aç~kt~r". Ayr~ca ~slam müelliflerinin ~imdiki Nann nehrine de Cidgil
54 Yu. S. Hudyakov, Voorujene Tsentralnoaziatskih Koçevnikov v Epohu Rannego i Razvitogo
Srednevekovya, Novosibirsk, 1991, s. 155-157; A. Baytur, K~rg~z Tanlun~n Lektsalan, Bi~kek,
1992, I, s. 90-91.
55 Sümer, a.g.e., s. 36; Bartold, Oçerk ~storii Se~nireçya / Bartold, Soçineniya, T II, (1), Moskva, ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, 1963, s. 37.
56 Hud~2d, a.y. 57 Material~, s. 62.
58 Ka~garh Mahmud, a.g.e., 1939, I, s. 393-394.
844 GOLN~SA AYNAKULOVA
(Cikil) dedikleri bellidir6° (Haritaya bak~m). Bu yer ve nehir ad~~ fikrimizce bir za-manlarda Fergana etrafinda ya~ayan kalabal~k ve kuvvetli bir Türk boyunun tarihi izleri ve varh~~n~~ yans~tmaktad~r. XII. yüzy~ldan itibaren hiçbir kaynakta Çigil ad~~ geçmemektedir. Bu durum, onlar~n ezici ço~unlu~unun yerle~ik hayata geçerek Maveraünnehir halk~yla kan~t~~~m göstermektedir.
h) ~lâklar
Di~er bir Türk boyunun ya~ad~~~~ bölgeyi gösteren ba~ka bir co~rafya ad~~ da ilak'fir61. Bu bölgenin daha Xl. yüzy~lda Türkle~ti~i anla~~lmaktad~r62. ll'âk Türkleri ~imdiki Ta~kent civannda ya~ayan ahalinin do~rudan do~ruya atalar~~ olmu~tur. Ilâldar da Barsgan ve Çi~iller'le beraber Türk grubunun ba~l~ca kabilelerinden say~lm~~lard~r. tak küresi Fergana Vilayeti'nin s~n~rlar~~ içinde de~ildir. Fakat Fergana vadisini Açl~k Stepleri'yle ba~layan tek geçit üzerinde bulunmaktayd~. Ya-ni, buraya yak~n bir mesafede bulunmas~yla Fergana halk~yla en eski zamanlardan beri çok s~k~~ siyasi, etnik, kültürel ve ekonomik münasebetlerde bulunarak bölünmez bir bütünlük te~kil etmi~tir. Ilâk olarak ~imdiki Angren nehri vadisi (Ortaça~larda ilâk nehri) kabul edilmektedir63.
Elde etti~imiz bilgilerden anla~~lan ~u ki, bu bölgedeki K~rg~z, Yimek, Ezgi~, Yabaku, Ya~ma, Çigil, ilâk boylar~~ di~er Fars kökenli etnik gruplar ile birlikte Fergana ahalisini etnik terkibini olu~turmu~lard~r. Fakat Fergana'daki siyasi hkimi-yet, etnik ve kültürel üstünlük Karluldar'~n elinde bulunmaktaych. Görüldü~ü gibi Maveraünnehr'in her tarafinda, bilhassa bölgenin do~u k~sm~n~~ olu~turan Fergana, ~a~, Ilâk ve Usrû~ana'da Türkler Iran men~eli kavimlerle kar~~~k durumda ve ço-~unlukta idi. Bu durum do~al olarak bölgenin Kara Hanhlar tarafindan fethini daha da kolayla~t~rm~~~ ve dil, kültür itibariyle tamamen Türlde~mesini sa~lam~~t~r.
613 Le Strange, The Lands of the &stern Caliphate, Cambridge, 1930, s. 476; Havkal, a.g.e., S.
512.
61 Le Strange, a.g.e., s. 477, 482, 483; Togan, a.g.e., s. 55.
62 Bartold, Oçerk ~storii Turlcmenskogo Naroda / Bartold, Soçinelnya, T. II, (1), ~zdatelstvo
Vostoçnoy Literatun, 1963, s. 579.
IX-XII. YOZYILLARDA FERGANA'DA YERLE~MI~~ TÜRK BOYLARI 845
KULLANILAN EDEBIYAT
A~acanov, S. G., Oçerk ~storii O~iuzov i Turkmen Sredney Aii v IX-XIII vv. A~habad, 1969.
Babur-Name (Zapiski Babura), Red. Azimcanova S. A., Institut Vostokovedeniya AN Respubliki Uzbekistan, Ta~kent, 1993.
Bartold, V. V., istonYa Turkistana / Bartold, V. V., Soçinenya, T II, (1), ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, Moskva, 1963.
Bartold, V. V., Kirgiz~. Istoriçeskiy Oçerk / Bartold V. V., Soçinenya, T II, (1), ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, Moskva, 1963.
Bartold, V. V., Mo~ol Istilas~na Kadar Türkistan, Haz~rlayan H. D. Y~ld~z, TTK, Anka-ra, 1990.
Bartold, V. V., Oçerk ~storii Semirega / Bartold, V. V., Soçinenya, T II, (1), ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, Moskva, 1963.
Bartold, V. V., Oçerk ~storii Turkmenskogo Naroda / Bartold, V. V., Soçinenya, T. II, (1), ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, Moskva, 1963.
Bartold, V. V., Oçerk Kulturnoy jizni Turkistana / Bartold, V. V., Soçinenya, T II, (1), ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, Moskva, 1963.
Bartold, V. V., Orta Ap,a Türk Tarihi Hakk~nda Dersler, Haz~rlayan Kopraman K. Y., Aka A. ~., Ankara, 1975.
Bartold, V. V., Izvleçenya iz Soçinenya Gardizi "Zayn al-Ahbar" / Bartold V. V., Soçinenya, T. VIII, ~zdatelstvo Vostoçnoy Literatun, Moskva, 1973.
Baytur, A., K~rg~z Tanl~m~n Lekt4yalan, T. I, Bi~kek, 1992.
Çorotegin, T. K., Etniçesk~Ye Situatsii v Tyurkskih Regionah Tsentralnoy Azii Domongolskogo Vremeni, Fond Sorosa, Bi~kek, 1995.
Davidoviç, Ye. A., Numiz~nahçesk-~:ye Materiah Dlya ~storii Razvi4ya Feodalmh Otrzo~enb) v Sredney Azii Pri Samanidah, Trud~~ ~nstituta ~storii, Arheologii i Etnograf~i AN Tadjikskoi SSR, T. XXVII, 1954.
El-Istahri Ebu ~shak el-Farisi, Surat al-Ard (Viae Regnorum), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967. BGA, I, 348 p.
El-Mukaddasi ~emseddin Ebu Abdallah, Alzsan al-Takds' im fi Manfat al-Akdlim (Descnptio ~mperii Moslemici), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967, BGA, III, 498 p.
846 GULN~~ SA AYNAKULOVA
Gafurov B. G., ~storia Tadjikskogo Naroda v Kraticom ~zlojenii (S Drevney~ih Vremen do Velikoy Okabrskoy Sotsialistiçeskoy Revo(yutsii 1917 g.), Pod Red. ~. Braginskogo, T. I, Gosudarstvennoe ~zdatelstvo Politiçeskoy Literatur~, Moskva, 1949. Genç, R., Ka~garh Mahmud'a Göre XI. Yüzy~lda Türk Dünyas~, Türk Kültürünü
Ara~-t~rma Enstitüsü Yar~nlan, Ankara, 1997.
Hudüd al-Alam. The Regions of the Worg A Persian Geography 372 A.H. - 982 A.D. Translated and Explained by V. Minorsky with the Preface by V. V. Barthold, Translated from the Russian, London, 1937.
Hudyakov, Yu. S., Voort~jeniye Tsentralnoaziatskih Koçevnikov v Epohu Rannego i Razvitogo Srednevekovya, Novosibirsk, Nauka, 1991.
Hurdadbih, Kitab al-Masalik val-Ma~nalik, Ed. M. J. Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967, BGA, VI, Edito-1889.
ibn Havkal Ebu'l-Kas~m el-Nasibi, Surat al-Ard (Opus Geographicum), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967, BGA, II, 528 p.
Karayev, O., ~storiya Karahanidskogo Kag~~nata (X-naçalo XII vv.), ~lim, Frunze, 1983. Ka~garh Mahmud, Divanu Lu~ati't-Türk, Çeviren Besim Atalay, Ankara, TDK, III,
1941
Ka~garh Mahmud, Divanu Lu~ati't-Türk, Çeviren Besim Atalay, Ankara, TDK, I, 1939.
Klya~tormy, S. G., Terhinskaya Nadpis, ST, III, 1980.
Le Strange, The Lands of the Eastern Cahphate, Cambridge, 1930.
Materiah po ~storii Kirgizov i ICirgizi~, Otv. Red. V. A. Romodin, V~p. 1, Nauka, Moskva, 1973.
MinorsIdy, V., Sharaf al-Zaman Ma~vazi on China, the Turks and India, Translated and comment. by Minorsky, London, 1942, DC.
Negmatov, N. N., Gos~~darstoo Samanidov (Maverannahr i Horasan v IX-X vv.), Du~anbe, 1977.
Roux, Jean-Paul, Orta Asya, Tarih ve Uygarl~k, Çeviren Lale Arslan, ~stanbul, 2001. Sümer, F., O~uzlar, Türk Dünyas~~ Ara~t~rma Vakfi, ~stanbul, 1992.
~e~en, R., ~hn Fazlan Seyahat-Namesi, ~stanbul, 1995.
~e~en, R., ~slam Co~r~~fiac~lanna Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, 1985. Togan, Z. V., Bugünkü Türkili, Bat~~ ve Kuzey Türkistan, I, ~stanbul, 1942.
IX-XII. YÜZYILLARDA FERGANA'DA YERLE~MI~~ TÜRK BOYLARI 847
Umnyakov, t. ~., Samaya Staraya Turetskaya Karta M ira (XIU / Trud~~ Samakandskogo Pedagogiçeskogo ~nstituta im A. M Gorkogo, I, 194 O.
Urstanbekov, B. U., Çoroyev, T. K., Kirg~z Tank~~ (K~skaça Entsikloperkyahk Sözdük), Frunze, 1990.
