II. Abdülhamid Döneminde KÖrkkilise (KÖrklareli)
SancaøÖnda Eøitim ve Öøretim
The Education and Training in Kirkkilise (Kirklareli) in
The Period of Abdulhamid II
Hümmet KANAL Özet
II. Abdülhamid devrinde KÖrklareli (KÖrkkilise), Edirne vilayetine baølÖ altÖ sancaktan biriydi. Bu dönemde KÖrkkilise, Lüleburgaz, Babaeski, Vize, Ahtapoli, TÖrnova ve Midye kazalarÖ ile birlikte birinci sÖnÖf bir sancaøÖn merkeziydi. II. Abdülhamid devrinde bütün OsmanlÖ ülkesinde baûlatÖlan eøitim seferberliøi, KÖrkkilise ve kazalarÖnda da kendini göstermiûtir. OsmanlÖ klasik dönem eøitim kurumlarÖ olan sÖbyan mektepleri ve medreseler burada faaliyetteydi. Bununla birlikte, ibtidâi, rüûdiye ve idadi derecesindeki modern eøitim kurumlarÖ da sancakta açÖlmaya baûladÖ. II. Abdülhamid’in saltanatÖnÖn son yÖllarÖna gelindiøinde, sancakta 1 idadi, ùslam nüfusa ait 5 rüûdiye ve hemen hemen bütün köylerde ibtidâi mektebi bulunuyordu. Buna ek olarak, sancaktaki Rum, Bulgar ve Musevi cemaatin de rüûdiye ve ibtidâi derecesinde okullarÖ faaliyetteydi. Bu çalÖûmada II. Abdülhamid devrinde KÖrkkilise sancaøÖndaki eøitim ve öøretim faaliyetleri ilmi bir disiplin içerisinde analiz edilmiûtir.
Anahtar Kelimeler: OsmanlÖ Devleti, II. Abdülhamid, KÖrklareli,
Eøitim.
Abstract
In the age of Abdulhamid II Kirklareli (Kirkkilise), was one of the Six Sanjaks of Edirne province. During this period the Kirkkilise, was the center of a first class standard Sanjak with Luleburgaz, Babaeski, Visa, Ahtapol of Veliko Tarnovo towns. In the time of Abdulhamid II, the educational campaign, launched in the whole territory of the Ottoman era, was also manifested itself in Kirkkilise and its towns. Ottoman classical period of primary school educational institutions and madrasas were operating here. However, the primitive, middle school and maintenance degree in modern
educational institutions also began opening in Sanjak. At the point of the last year of the reign of Abdulhamid II, there were one maintenance, 5 Middle School and almost primitive schools in all villages belonging to the Islamic population. In addition, in Sanjak, in the Shire Greek, Bulgarian and Jewish community, the school activities in the elementary grades were also in business. In this study. Education and training activities in Kirkkilise in the period of Abdulhamid II, were analyzed in a scientific discipline.
Keywords: Ottoman Empire, Abdulhamid II, Kirklareli, Education.
Giriû
Salnâmelerde “Nefs-i KÖrkkilise” ya da “KÖrkkilise KasabasÖ” olarak anÖlan KÖrklareli, Edirne’nin 55 km. doøusunda, Istranca DaølarÖ eteklerinde, havasÖ latif, mamur ve hoû bir yer olarak tarif edilmektedir1. Tarihi seyir içerisinde
KÖrklareli, pek az bilimsel çalÖûmaya konu olmuû bir ûehirdir. Bilimsel kaynaklara dayanarak, KÖrklareli eøitimi hakkÖnda birkaç çalÖûma bulunmaktadÖr. Bunlardan, Mesut Ayar, KÖrkkilise idadi mektebini, Nuri Güçtekin ise merkezdeki Rum mektebini konu alan birer makale kaleme almÖûlardÖr2. AyrÖca iki adet yüksek
lisans tezinde KÖrkkilise’deki gayrimüslimlere ait okullardan bir kÖsmÖnÖn fiziki durumlarÖ irdelenmiûtir3. BunlarÖn dÖûÖnda özellikle, OsmanlÖ eøitiminde
modernleûmenin üst düzeylere geldiøi II. Abdülhamid devri KÖrklareli sancaøÖ eøitimi hakkÖnda kapsamlÖ bir çalÖûmanÖn olmadÖøÖ tespit edilmiûtir. Oysa OsmanlÖ arûivleri, Maârif Nezâreti salnâmeleri ve Edirne vilayet salnâmeleri bu konuda zengin bir literatür oluûturmaktadÖr. II. Abdülhamid dönemi KÖrklareli sancaøÖnda eøitimin bilimsel verilerle ortaya konulmasÖ neden önemlidir? Çünkü bu dönemde KÖrklareli, gayrimüslim unsurlarÖn yoøun olarak yaûadÖøÖ ender OsmanlÖ kentlerinden biriydi. Rum ve BulgarlarÖn çoøunlukta; ùslam ve Musevi nüfusun azÖnlÖkta olduøu ûehirde, bu cemaatlere ait birçok okul da faaliyetteydi. ÇalÖûmamÖzÖn temel konusunu teûkil eden KÖrkkilise’deki eøitim ve öøretim, sancaøÖn nüfus yapÖsÖndaki bu çeûitlilik ile oldukça zengin hale gelmiûtir. AyrÖca II. Abdülhamid’in bazÖ vilayetlerde, bizzat kendi arazilerine inûa ettirdiøi emlâk-Ö hümâyun okullarÖ burada da açÖlmÖûtÖ. KÖrkkilise’deki eøitim kurumlarÖnÖn tespitinde, II. Abdülhamid dönemi maarif nazÖrlarÖndan Ahmet Zühtü Paûa’nÖn
1 1319 Edirne Vilayet Salnâmesi (Bundan sonra EVS), s. 1008.
2 Mesut Ayar, “KÖrklareli (KÖrkkilise) Mekteb-i ùdadisi”, History Studes, ùnternational
Journal Of History, Volume 2/3 (2010), s. 39-59; Nuri Güçtekin, “KÖrklareli (KÖrkkilise) Rum Mektebinden Vali Faik Üstün ùlkokuluna Bir Eøitim BinasÖnÖn Hikâyesi (1905-2005)”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17 (2015), s. 171-192.
3 Murat Demirli, KÖrklareli Rum Okulu Restorasyon Projesi, BasÖlmamÖû Yüksek Lisans Tezi,
ùstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, ùstanbul 2010; BarÖû Toptaû, KÖrklareli Merkez ùlçe ve Köylerindeki Gayrimüslim Eserleri, BasÖlmamÖû Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2012.
1894 tarihli raporu, OsmanlÖ arûiv belgeleri, Maârif Nezâreti salnâmeleri ve Edirne vilayet salnâmeleri referans olarak kullanÖlmÖûtÖr.
KÖrklareli, OsmanlÖ padiûahÖ Murat Hüdavendigâr zamanÖnda fethedilmiûtir4.
Bizans hâkimiyeti yÖllarÖnda “Saranta Ekklesies” (KÖrkkilise) olarak anÖlan kentin adÖ, OsmanlÖlar zamanÖnda Türkçe anlamÖ olan KÖrkkilise kullanÖlmaya devam edilmiû ve 1924 yÖlÖnda çÖkarÖlan kanunla KÖrklareli olarak deøiûtirilmiûtir5.
1877/1878 OsmanlÖ-Rus SavaûÖ’nda RuslarÖn egemenliøine geçen ûehir, bu savaûÖn ardÖndan 1878’de imzalanan Ayastefanos AntlaûmasÖ ile Bulgaristan Prensliøine bÖrakÖlsa da hemen akabinde imzalanan Berlin AntlaûmasÖ ile yeniden OsmanlÖ hâkimiyetine girmiûtir6.
Sultan II. Abdülhamid döneminde KÖrkkilise; Edirne vilayetine baølÖ TekfurdaøÖ, Gümülcine, Dedeaøaç, Gelibolu ve Edirne merkez sancaklarÖyla birlikte 6 sancaktan birisidir7. 1893 yÖlÖ itibariyle sancak 138.678 nüfusla;
KÖrkkilise, Lülebergos (Lüleburgaz), Baba-i Atik (Babaeski), Midye, Ahtapoli, Vize, TÖrnova isimlerindeki 7 kaza, 22 nahiye, 241 köy ve 29.529 haneden müteûekkil iken8, yaklaûÖk on yÖl sonra bu rakamlarda deøiûimler olmuûtur. 1902
yÖlÖnda sancaøÖn nüfusu 175.065’e yükselmiû, nahiye sayÖsÖ 21’e ve köy sayÖsÖ 235’e düûmüûtür9. 1905/1906 OsmanlÖ genel nüfus sayÖmlarÖnda, ùslam nüfus
78.338’e, gayrimüslim nüfus 102.866’e yükselmiû olup genel toplamda nüfus, 181. 204’e ulaûmÖûtÖr10. 20. yüzyÖl baûlarÖnda, KÖrkkilise sancaøÖndaki kazalarÖn
nüfus yoøunluøu ise ûöyleydi: KÖrkkilise merkez kaza 68. 473, Vize kazasÖ 28. 847, Lüleburgaz kazasÖ 21. 932, TÖrnova kazasÖ 18.100, Babaeski kazasÖ 17.257, Ahtapoli kazasÖ 12. 656 ve Midye kazasÖ 7.800 nüfusa sahipti11. Nüfus
daøÖlÖmÖndaki bu yoøunluk, kazalardaki okul ve öørenci sayÖlarÖna da yansÖmÖûtÖr. II. Abdülhamid devrinde KÖrkkilise’deki eøitim ve öøretime geçmeden önce OsmanlÖ’da eøitimin modernleûme süreci hakkÖnda genel bir çerçeve çizilmesi gerektiøi kanaatindeyiz.
4 1310 EVS, s. 492; 1317 EVS, s. 398; 1319 EVS, s. 1009; Metin Tuncel, “KÖrklareli”,
Türkiye Diyanet VakfÖ ùslam Ansiklopedisi, C. XXV (2002), s. 479; “KÖrklareli”, Yurt Ansiklopedisi, C. VII (1982), s. 4793-4894.
5 Veysi AkÖn, “KÖrklareli AdÖnÖn Tarihçesi”, Pamukkale Üniversitesi Eøitim Fakültesi
Dergisi, 2 (1997), s. 9-11; A. RÖza Dursunkaya, KÖrklareli Vilayetinin Tarih, Coørafya, Kültür ve Eski Eserler Yönünden Tetkik, Yeûilyurt, KÖrklareli 1948, s. 55.
6 KÖrklareli ùl YÖllÖøÖ, KÖrklareli 1967, s. 182.
7 Hümmet Kanal, “Salnâmelere Göre 19. YüzyÖl SonlarÖnda KÖrkkilise (KÖrklareli)
SancaøÖ”, Tarih Okulu Dergisi, XXVI (2016), s. 148-157.
8 1310 EVS, s. 493. 9 1319 EVS, s. 1008.
10 Kemal Karpat, OsmanlÖ Nüfusu 1830-1914, Timaû, ùstanbul 2010, s. 346-347. 11 Geniû bilgi için bkz. 1319 EVS, s. 1008-1033.
OsmanlÖ Devleti’nde Eøitimin Modernleûme Sürecine Genel BakÖû OsmanlÖ eøitim sisteminin modernleûmesi II. Mahmut ve Tanzimat devirlerinde baûlayÖp, II. Abdülhamid dönemi ile zirveye ulaûmÖûtÖr. II. Mahmut’la birlikte, batÖnÖn her alanda üstünlüøü kabul edilerek, devletin bütün müesseselerinde Öslahat yapma ihtiyacÖ hissedilmiûti. Eøitim alanÖnda ilk olarak, 1824 yÖlÖnda II. Mahmut’un yayÖnladÖøÖ fermanla sÖbyan mekteplerine devam zorunluluøu getirilmiûti12. Her ne kadar bu ferman eøitim ve öøretim alanÖnda
köklü deøiûiklikler getirmese de, ilköøretimin mecburiyeti adÖna atÖlan ilk adÖm olmasÖ açÖsÖndan önemlidir. Fermandaki hükümlerin sadece ùstanbul için geçerli olmasÖ ve taûradaki sÖbyan mekteplerini kapsamamasÖ, sadece erkek çocuklarÖna devam zorunluluøu getirmesi ve kÖz çocuklarÖyla ilgili bir hükmün olmamasÖ fermanÖn kapsamlÖ bir belge olmadÖøÖnÖ göstermektedir13.
OsmanlÖ eøitim sisteminde modernleûme sancÖlarÖ, 1838 ve 1847 tarihli belgelerle belirli bir çerçeveye oturtulmak istenmiûti. Bu minvalde, 1838’de Meclis-i Umûr-Ö Nâfia tarafÖndan kaleme alÖnan layiha, OsmanlÖ eøitim sisteminin modernleûtirilmesini amaçlayan ilk resmi belgedir. Burada yer alan hükümlere göre; okullarda sÖnÖf düzeni ihdas edilecek, her sÖnÖfta ayrÖ dersler okutulacak, hocalarÖn denetlenecek ve eøitimin erkek çocuklarÖ için zorunlu kÖlÖnacak olmasÖ gibi hususlar layihanÖn, eøitim sistemine getirdiøi yenilikçi yaklaûÖmlardÖ14. 1847
tarihli Etfâlin Talim ve Tedris ve Terbiyelerini Ne Vecihle LazÖm Geleceøine Dair SÖbyan
Mekâtib-i Hâceleri Efendilerine ùtâ Olunacak Talimât ise, Tanzimat döneminde
eøitimin modernleûtirilmesi için atÖlan adÖmlardan bir diøeridir. Talimatta, öøretimin nasÖl yapÖlacaøÖ, öørenim süresi, ders programlarÖ, ders araç ve gereçleri, disiplin kurallarÖ ve devam mecburiyeti gibi hususlar düzenlenmiûti. Lakin hocasÖzlÖk ve parasÖzlÖk yüzünden bu talimattan istenilen düzeyde istifade edilememiû ve eski sistemde eøitim öøretime devam edilmiûtir15.
1857’de Maârif-i Umûmiye Nezâreti’nin kurulmasÖ ve 1869 tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi Türk eøitim tarihinde yeni bir dönemin baûlangÖcÖ olmuûtur. Sultan Abdülaziz devri maarif nazÖrlarÖndan Saffet Paûa’nÖn direktifleri doørultusunda úûrâ-yÖ Devlet’e baølÖ maârif dairesinde hazÖrlanan bu nizamname, eøitim müesseselerinin batÖlÖlaûmasÖ istikametinde resmi devlet politikasÖ olarak hazÖrlanmÖû ilk kapsamlÖ belgedir16. Öøretimin düzenlenmesi ve
12 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eøitim Sistemi, TTK, Ankara1991, s. 1-3. 13 Yasemin Erdem Tümer,. II. Meûrutiyet’ten Cumhuriyet’e KÖzlarÖn Eøitimi, TTK, Ankara
2013, s. 87.
14 Selçuk Akûin Somel, OsmanlÖ’da Eøitimin Modernleûmesi (1839-1908), ùletiûim, ùstanbul
2010, s. 54-55; Erdem, a.g.e., s. 87-88.
15 Yahya Akyüz, “ùlköøretimin Yenileûme Tarihinde Bir AdÖm: Nisan 1847 TalimatÖ”,
Ankara Üniversitesi OsmanlÖ AraûtÖrmalarÖ Merkezi Dergisi , 5 (1994), s. 89; Erdem, a.g.e., s. 89.
16 Ekmeleddin ùhsanoølu, “OsmanlÖ Eøitim ve Bilim KurumlarÖ”, OsmanlÖ Medeniyeti
zorunlu hale getirilmesi, bütün OsmanlÖ vilayetlerinde maarif meclislerinin oluûturulmasÖ, öøretim kadrosunun bilgisinin ve saygÖnlÖøÖnÖn arttÖrÖlmasÖ, okullarÖn derecelendirilmesi, üç kÖsma ayrÖlan okullarÖn nerelerde ve ne ûartlarda açÖlacaøÖnÖn belirtilmesi, hayat ûartlarÖnÖn iyileûtirilmesi, öørenciyi teûvik edici sÖnav kurallarÖnÖn konmasÖ ve diploma usulünün kabul edilmesi, ilmi kuruluûlarÖn tamamlanmasÖ, çoøaltÖlmasÖ ve yaygÖnlaûtÖrÖlmasÖ bu nizamnamenin çÖkarÖlÖû sebepleri arasÖndaydÖ17.
FransÖz eøitim sistemi örnek alÖnarak hazÖrlanan Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ile OsmanlÖ Devleti’ndeki bütün okullar, verdiøi tahsile göre sÖnÖflandÖrÖlmÖû ve her tahsil derecesinde uyulmasÖ ve yapÖlmasÖ gereken hususlar maddeler halinde tertip edilmiûtir18. 198 maddeden19 ibaret olan nizamnamenin,
birinci maddesinde mektepler “Mekâtib-i Umûmiye” ve “Mekâtib-i Husûsiye” olarak ikiye ayrÖlmÖûtÖ. Mekâtib-i umûmiyelerin teftiûi, emir ve idaresi devlete aitti. Mekâtib-i hususiyelerin ise, teftiûi devlete, tesis ve idaresi kiûilere ya da cemaatlere ait olacaktÖ20. Mekâtib-i umûmiye statüsündeki okullar ûöyleydi:
SÖbyan Mektepleri, Rüûdiye Mektepleri, ùdadi Mektepleri, Sultaniler, Mekâtib-i Âliye, Darülmuallimât, Dârülmuallimîn ve DarülfünunlardÖr. Mekâtib-i husûsiyeler ise, Müslim ve gayrimüslim tebaanÖn açtÖøÖ okullar ile yabancÖlarÖn OsmanlÖ topraklarÖnda açtÖøÖ okullarÖ kapsamaktaydÖ21.
Sultan Abdülaziz devrinde yayÖmlanan bu nizamnamenin gerçek manada uygulanmasÖ II. Abdülhamid döneminde olmuûtur. Zira bu dönemde sadece ùstanbul’da deøil, bütün yurtta ilköøretimden ortaöøretime kadar eøitim veren ibtidâi ve idadi mekteplerinin açÖlÖûÖ gerçekleûtirilmiûti22.
Sonuç olarak II. Abdülhamid devri, Tanzimat devrinde baûlatÖlan eøitimde modernleûme çabalarÖnÖn üst seviyelere getirildiøi bir dönemdir. AynÖ zamanda, ilk ve ortaöøretim alanlarÖnda Tanzimat devrinde yapÖlan kanunlarÖn uygulandÖøÖ ve eksikliklerin tamamlandÖøÖ bir devir olma özelliøini taûÖr. BunlarÖn yanÖnda modern manada ilk merkezi ve taûra maarif teûkilatÖ kurulmuû ve Maârif Nezâreti bünyesinde her öøretim derecesi için müdürlükler tesis edilmiûtir. Kurulan bu teûkilatlar sayesinde taûraya ilk ve ortaöøretim okullarÖ götürülerek23
TanzimatçÖlarÖn ùstanbul’u hedef alan eøitim anlayÖûÖ terk edilmiûtir24.
17 ùlknur Polat Haydaroølu, OsmanlÖ ùmparatorluøu’nda YabancÖ Okullar, Ocak, Ankara
1993, s. 23.
18 Kodaman, a.g.e., s. 24.
19 1869 tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nin tam metni için bkz. BOA, Y.EE.
112/6; Düstur, I. Tertip, C.2, 1869 M.U.N, s.184-219.
20 Düstur, I. Tertip, C.2, 1869 M.U.N, s.184. 21 Kodaman, a.g.e., s. 24-25.
22 François Georgeon, Sultan Abdülhamid, ùletiûim, ùstanbul 2012, s. 347-348.
23 II. Abdülhamid devrinde ülke genelindeki eøitim seferberliøiyle ilgili FransÖz yazar
Buraya kadar verilen bilgilerden hareketle, KÖrkkikilise sancaøÖnda açÖlan ibtidâi, rüûdiye ve idadi gibi modern eøitim kurumlarÖ, II. Abdülhamid devri eøitim reformlarÖnÖn taûradaki yansÖmalarÖ olarak kabul edilebilir. Nüfusu ùslam, Rum, Bulgar, Musevi unsurlardan oluûan KÖrkkilise sancaøÖnda Müslim ve gayrimüslimlere ait birçok okul açÖlmÖûtÖr. Mektep inûa faaliyetleri baûlÖøÖnda da etraflÖca deøinileceøi üzere sancaktaki maarif ve cemaat meclisleri, eøitim kurumlarÖnÖn finanse edilmesinde oldukça faal durumdaydÖlar.
Bu dönemde sancaktaki eøitim öøretim kurumlarÖnÖ medreseler, ibtidâi, rüûdiye, idadi ve gayrimüslimlerin açtÖøÖ okullar olarak sÖnÖflandÖrÖlabilir.
1. Medreseler
OsmanlÖ Devleti’nde medreseler, günümüzün ilköøretim okullarÖ seviyesindeki sÖbyan mekteplerinden sonra, ileri düzeyde tahsilin yapÖldÖøÖ orta ve yüksek dereceli eøitim kurumlarÖydÖ25.
19. yüzyÖl sonlarÖnda Edirne vilayeti genelinde 49 medrese faaliyet göstermekteydi. Bu medreselerden 24’ü Edirne, 21’i Gümülcine, 2’si KÖrkkilise, 1’i Gelibolu ve 1’i de TekfurdaøÖ sancaklarÖnda bulunuyordu26. KÖrkkilise
sancaøÖndaki medreselerin biri merkez, diøeri ise Vize kazasÖnda olup, bu medreselere iliûkin bilgiler aûaøÖdaki gibidir.
Tablo 1: KÖrkkilise SancaøÖndaki Medreselere Dair Bilgiler
Liva Kaza Medresenin
ismi Mahalli Müderrisi Talebe Adedi Medresenin banisi
KÖrkkilise KÖrkkilise Kubad Paûa Cami
Havalisi HafÖz Ahmet Efendi 14 Kubad Paûa KÖrkkilise Vize Selçuk Köhne Kale
Mahallesi HacÖ Mehmet Efendi 14 Selçuk Köhne
Kaynak: 1319 MNS, s. 322; 1321 MNS, s. 293-294.
KÖrkkilise merkez kazadaki Kubad Paûa Medresesi, bugünkü HÖzÖr Bey Camisi’nin avlusundaydÖ27. Vize kazasÖndaki Selçuk Köhne VakfÖ Medresesi28
“Maârifperver” ve camiden çok okul yaptÖran padiûah olarak nitelemiûtir. Bkz. Georgeon, a.g.e., s. 349.
24 Kodaman, a.g.e., s. 164.
25 Nebi Bozkurt, “Medrese”, Türkiye Diyanet VakfÖ ùslam Ansiklopedisi, C. XXVIII
(2003), s. 323-324.
26 1316 Maârif Nezâreti Salnâmesi (Bundan sonra MNS), s. 790; 1317 MNS, s. 882; 1319
MNS, s. 320-321; 1321 MNS, s. 293-294.
27 1317 EVS, s. 398; 1319 MNS, s. 322; Nazif Karaçam, Efsaneden Gerçeøe KÖrklareli,
Belediye, KÖrklareli 1995, s. 336.
ise, Kale Mahallesi’nde olup, her iki medresenin de yapÖlÖû tarihleri belli deøildir29. Bunlardan baûka, Lüleburgaz kazasÖnda da Sokullu Medresesi adÖnda
bir medresenin varlÖøÖ bilinmektedir30. OsmanlÖ klasik devrinde faaliyet gösteren
bu medresenin II. Abdülhamid devrinde faal olmadÖøÖ anlaûÖlmaktadÖr. AdÖ geçen medrese Sokullu Mehmet Paûa Camii’nin avlusunda 17 odalÖ olup, bir kÖsmÖ rüûdiye mektebine diøer bir kÖsmÖ ise topçu zabitlerinin ikametine tahsis edilmiûti. Burada bulunan imaret ise, zaman içerisinde harap olduøundan H.1296 (1878/1879) yÖlÖnda ikinci katÖna koøuûlar inûa edilerek kÖûla olarak kullanÖlmÖûtÖr31.
2. ùbtidâi Mektepleri
OsmanlÖ Devleti’nde ilköøretim seviyesinde eøitim veren kurumlar sÖbyan mektepleriydi. Geleneksel eøitim sistemi içerisinde bu mektepler, 5-6 yaû aralÖøÖndaki çocuklara okuma-yazma, temel dini bilgiler ve basit matematik bilgisinin verildiøi kurumlardÖ32. SÖbyan mektepleri, OsmanlÖ klasik döneminin en
yaygÖn eøitim kurumlarÖ olup, neredeyse her mahallede bulunduøu için “mahalle mektebi”; taûtan inûa edildikleri için de “taû mektep” olarak adlandÖrÖlmÖûlardÖ33.
Tanzimat süreci ile baûlayan eøitimde reform çalÖûmalarÖ, bu kurumlarÖ da kapsamÖûtÖ. Zira OsmanlÖ eøitim sistemine TanzimatçÖlarÖn getirdiøi önemli bir yenilik olan rüûdiyelere bu kurumlardan mezun olanlar kayÖt olabiliyordu. Bu bakÖmdan sÖbyan mektepleri daha modern hale getirilmeliydi. Bu minvalde, 1824, 1838, 1845 ve daha sonraki yÖllarda sÖbyan mekteplerini Öslah etmek için teûebbüslerde bulunulmuûtu. Zira sÖbyan mekteplerinde verilen geleneksel eøitim, rüûdiyelere hazÖrlÖk anlamÖnda yeterli görülmüyordu34. TanzimatçÖlarÖn eskiye
dokunmadan yenisini yapmak siyaseti gereøi 1863’lerde sÖbyan okullarÖnÖn seviyesinde ibtidâi adÖyla yeni okullarÖn açÖlmasÖ fikri ortaya atÖlmÖû ancak bu fikir, 1872 yÖlÖnda açÖlan “ibtidâi numûne mektebi” ile hayata geçirilebilmiûti35.
Diøer modern eøitim kurumlarÖnda olduøu gibi ibtidâilerin esas manada inkiûafÖ II. Abdülhamid devrinde olmuûtur. Zira II. Abdülhamid’in saltanatÖnÖn daha ilk yÖllarÖnda Kanûn-Ö Esâsi’deki “OsmanlÖ fertlerinin bütününe maârif tahsilinin
birinci mertebesi mecbûri olacak ve bunun dereceleri ve teferruatÖ nizâm-Ö mahsûs ile tayin
29 1317 EVS, s. 407, 408; 1319 EVS, s. 1019.
30 Tarihi kayÖtlarda bu medresenin ismi tespit edilemedi. Ancak KÖrklareli yerel tarih
araûtÖrmacÖsÖ Nazif Karaçam, medresenin isminin Sokullu Medresesi olduøunu yazmaktadÖr. Bkz. Karaçam, a.g.e., s. 336.
31 1317 EVS, s. 412, 408; 1319 EVS, s. 1024.
32 Cahit BaltacÖ, “OsmanlÖ Devleti'nde Eøitim ve Öøretim” Türkler, C. XI (2002), s. 455. 33 Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Tarihi, C.I-II, ùstanbul 1977, s. 82.
34 Kodaman, a.g.e., s. 66.
kÖlÖnacaktÖr”36 maddesi ile ilköøretimin zorunluluøu anayasada yer almÖûtÖ37. Bu
dönemde, ilköøretim “mekâtib-i sÖbyâniye” ve “mekâtib-i ibtidâiye” olarak iki kÖsma ayrÖlmÖûtÖ. SÖbyan mekteplerinde “usûl-i atik”, ibtidâi mekteplerinde “usûl-i cedîd” üzere eøitim verilmekteydi38.
II. Abdülhamid döneminde, sÖbyan mekteplerine nazaran, ibtidâilere daha çok aøÖrlÖk verilmiû ve köylere varÖncaya kadar ibtidâiler açÖlmÖûtÖ. KÖrkkilise sancaøÖnda da örneklerine sÖkça rastladÖøÖmÖz bu eøitim kurumlarÖ, neredeyse bütün kaza ve köylerde faaliyetteydi. II. Abdülhamid’in saltanatÖnÖn son yÖllarÖna ait bir belge, bu dönemdeki eøitim seferberliøiyle ilgili güzel bir örnektir. KÖrkkilise sancaøÖna baølÖ Mandariçe köyü muhtarÖ Mehmet Efendi, 1907 yÖlÖnda Maârif Nezâreti’ne gönderdiøi dilekçesinde memleketin en ücra köûelerine kadar açÖlan mekteplerin kendi köyünde de açÖlmasÖnÖ istemiûti39.
KÖrkkilise sancaøÖndaki ibtidâiler hakkÖnda genel bir istatistiki deøerlendirme yapÖlacak olursa, 1893 yÖlÖ itibariyle faal olan Müslim ve gayrimüslimlere ait ibtidâi mektepleri ve öørenci sayÖlarÖ ûöyleydi:
Tablo 2: KÖrkkilise SancaøÖndaki ùbtidâiler ve Öørenci SayÖlarÖ (1892-1893).
Müslim/Gayrimüslim ùbtidai SayÖsÖ Erkek (Zükûr) KÖz (ùnâs) Öørenci SayÖsÖ
Müslim 113 3.212 1.542
Gayrimüslim 85 4.581 1.513
Toplam 198 KÖz ve erkek toplam: 10.848 7.793 3.055
Kaynak: 1310 EVS, s. 499.
36 1876 Kanûn-Ö Esâsi’nin 114. maddesinde yer alan bu hüküm için geniû bilgi ve
Kanûn-Ö Esâsi’nin tam metni için bkz. Düstur, 1.Tertip, Cilt 4, s. 4-20.
37 II. Abdülhamid devri maarif seferberliøi hakkÖnda bir fikir vermesi açÖsÖndan ûunu da
ifade etmek gerekir ki, bu tarihlerde ilköøretimin zorunlu olmasÖ Avrupa devletlerinin anayasalarÖna da daha yeni yeni giriyordu. Bkz. Kodaman, a.g.e., s. 67.
38 Usûl-i Cedîd (Yeni usül): Geleneksel eøitim veren sÖbyan mekteplerinin yanÖnda,
1869’dan itibaren “Usûl-i Cedîde Mektebi” ya da “ùbtidâi Mektebi” adÖ altÖnda yeni ilkokullar açÖlmÖûtÖ. Yeni açÖlan ibtidâilerde usûl-i cedîd ile eøitim verilmeye baûlandÖ ve bu sistemde, okuma ve yazmada geleneksel uzun heceleme yerine kelimeyi doørudan okuma metodu benimsendi. AyrÖca öørenci sÖrasÖ, öøretmen kürsüsü, kara tahta, tebeûir, harita gibi ders ve araç gereçleri kullanÖlmaya baûlandÖ. Bkz. Yahya Akyüz, Türk Eøitim Tarihi M. Ö. 1000-M.S.2012, Pegem Akademi, Ankara 2012, s. 207-209; II. Abdülhamid devrinin sonlarÖna doøru ibtidâi mektebi kavramÖ oldukça yaygÖnlaûmÖû ve geleneksel mahalle mektepleri dahi ibtidâi mektebi diye adlandÖrÖlÖr olmuûtu. Bu meyanda, eski tarz okullarla devlet okullarÖnÖ birbirinden ayÖrt edebilmek için mahalle mekteplerine “geleneksel yöntemlerin uygulandÖøÖ ibtidâi mektepler”, devlet okullarÖna da “usûl-i cedîde uygulayan ibtidâi mektepler” tabiri kullanÖlmaya baûlandÖ. Bkz. Somel, a.g.e., s. 146.
39 “ … Cenâb-Ö hilâfetpenâhi-i a’zamîde memâlik-i mahrûse-i ûahânenin en ücrâ köûelerine varÖnca
mektepler küûâd ve ta’mim-i maârif emr-i ehemmine her vakitten ziyâde i’tina edilegelmekte olduøu…” BOA. MF. MKT. 1028/1 lef 2, (30 Temmuz 1323/12 Aøustos 1907).
1893 yÖlÖ itibariyle sancak, 138.678 nüfusla KÖrkkilise, Lülebergos, Babaeski, Midye, Ahtapoli, Vize ve TÖrnova isimlerindeki 7 kaza, 22 nahiye, 241 köy 29.529 haneden müteûekkildi40. Kaza, nahiye ve köy sayÖlarÖ ile ibtidâi sayÖsÖ
oranlandÖøÖnda bu dönemde ibtidâilerin hayli çoøaldÖøÖ görülmektedir41.
ùbtidâilerdeki öørenci sayÖsÖnÖn nüfusa oranÖ %7,8’ dir. Bu durumda sancaktaki nüfusun %7.8’i ibtidâi mekteplerinde okumaktadÖr42. KÖrkkilise merkez kazadaki
ibtidâi mektepleri ve öørenci sayÖlarÖ ûöyleydi43:
Tablo 3: KÖrkkilise Merkez Kazadaki ùslam ùbtidâi Mektepleri (1892-1893)44. Mektebin Bulunduøu
Mahalle Eøitim Kadrosu Öørenci Adedi
Cami-i Kebir Mahallesi’nde
Erkek ùbtidâi Mektebi Muallim-i Evvel HacÖ Ahmet Efendi Muallim-i Evvel HafÖz Mehmet Efendi 180 Karaca ùbrahim Mahallesi’nde
Erkek ùbtidâi Mektebi Muallim-i Evvel Muhammed Efendi 40 HacÖ Zekeriya Mahallesi’nde
KÖz ùbtidâi Mektebi Muallim-i Evvel Süleyman Efendi Muallim-i Sani Halil Efendi 190
Kaynak: 1310 EVS, s. 489.
TÖrnova, Ahtapoli, Lüleburgaz, Babaeski, Vize ve Midye kazalarÖndaki ibtidâi mektepleri ve öørenci sayÖlarÖ ise ûöyleydi:
TÖrnova kaza merkezinde 15 erkek ve 10 kÖz öørencinin eøitim gördüøü 1 ùslam ibtidâi mektebi bulunuyordu. AyrÖca TÖrnova’da 1 Bulgar Ortodoks erkek, 1’de kÖz mektebi olup, 180 erkek ve 49 kÖz öørencisi vardÖ. Kazada 150 erkek ve 50 kÖzdan ibaret olan 1 Bulgar Katolik erkek ve 1’de kÖz mektebi faaliyetteydi. Bunlar Edirne’deki Katolik Cemaati tarafÖndan idare olunmaktaydÖ. KazanÖn köyleri olan Dere-i Cedide’de 46, Garamet’te 35, Göktepe’de 34, Yayla’da 35,
40 1310 EVS, s. 493.
41 Sancaktaki 7 kaza + 22 nahiye + 241 köy = 270 yerleûim yerine karûÖlÖk gelmektedir.
Genel ibtidâi sayÖsÖ ise, 198’dir. Kaza merkezlerinde 2-3 ibtidâi bulunduøu düûünülürse, bu dönemde köylerin yaklaûÖk 2/3’ünde ibtidâi bulunduøu görülmektedir.
42 Oranlama yapÖlÖrken okuyan öørenci adedi x 100 / genel nüfus ûeklinde iûlem
yapÖlmÖûtÖr. (10.848x100) ÷ 138.678 = % 7.8.
43 Sancaktaki ibtidâiler hakkÖnda en kapsamlÖ bilgiler Edirne vilayet salnâmelerinde
bulunmaktadÖr. Bunun yanÖnda Maârif Salnâmeleri ve OsmanlÖ arûivinde de malumat vardÖr ancak bu bilgiler, genel bir deøerlendirme yapacak kadar istatistikî veriler içermediøinden bu konuda vilayet salnâmelerinden faydalanÖlmÖûtÖr.
44 KÖrkkilise merkez kazayla ilgili 1310 Edirne vilayet salnâmesinden derlediøimiz
1892-1893 yÖllarÖna ait bu bilgiler ile 1900-1902 yÖllarÖna ait Edirne vilayet salnâmelerindeki bilgiler bir farkla örtüûmektedir. Bu baølamda, merkez kazada HacÖ Zekeriya Mahallesi’nde bulunan kÖz ibtidâi mektebine ilave olarak daha sonraki yÖllarda bir de erkek ibtidâi mektebinin inûa edildiøi görülmektedir. Bkz. 1317 EVS, s. 187; 1319 EVS, s. 753-754.
AhlâtlÖ köyündeki ùslam mektebinde 35, Evranos’ta 25, Kara Abalar’da 25, Kara Viran’da 20 öørenci vardÖ45.
Lüleburgaz kazasÖ dâhilinde 33 mektep olup, bunlarÖn 24’ü ùslam, 8’i Rum ve 1’i Musevi mektebidir. Bu mekteplerin 6’sÖ kaza merkezinde, 27’si köylerdedir. Toplamda 532 öørencisi vardÖr46. Vize kazasÖnda 16 erkek ve 6 kÖz
mektebi mevcuttur. Bu mekteplerde 377 erkek, 126 kÖz öørenci eski ve yeni usul üzerine üzere eøitim görmekteydi47. Ahtapoli kazasÖnda Eski ve Yeni
Vasilkozlarda birer ibtidâi, Ahtapoli’de 3 Hristiyan ibtidâi ve diøer köylerde 1‘er ibtidâi mektebi vardÖ. Bunlardan Vasilkozlardaki ibtidâi mekteplerinde 85 erkek ve 10 kÖz, diøer köylerde 154 erkek ve 33 kÖz öørenci mevcuttu48. Midye
kazasÖnda 3’ü ùslam ve 5’i Hristiyan mektebi olmak üzere, bu mekteplerde 271’i erkek ve 95’i kÖz öørenci eøitim görmekteydi49 Babaeski kaza merkezinde 78
öørencili bir erkek ibtidâi mektebi ile 60 öørencili 1 kÖz ibtidâi mektebi bulunmaktaydÖ. Bunlardan baûka kazaya baølÖ köylerden, Hamidiye’de 91, SinanlÖ’da 31, MandÖra’da 121, Kameriler’de 71, Sofu Halil’de 41, Taû Havlu’da 32, Kara Mesutlu’da 9, KadÖ’da 28, Oruçlu’da 28, KuzuçardaøÖ’nda 18, Guraba’da 16, Kofalca’da 21, Aøa-i Cedit’te 50, Taûköprü’de 64, Çengerli’de 13, KolalÖ’da 42, Minnetler’de 41, Karacaoølan’da 28, Katranca’da 57 öørencili birer ibtidâi mektebi faal durumdaydÖ50.
3. Rüûdiye Mektepleri
OsmanlÖ Devleti’nde rüûdiyeler, eøitimde modernleûmenin baûladÖøÖ Tanzimat sürecinin ürünü olan eøitim kurumlarÖydÖ. II. Mahmut devrinde temelleri atÖlÖp, Tanzimat süreci ile inkiûaf ederek, II. Abdülhamid devrinde zirveye ulaûmÖûlardÖ. Rüûdiyeler ilk olarak 1839 yÖlÖnda açÖlmaya baûlanmÖû, ancak esas manada kurumsallaûmasÖ 1847 yÖlÖnda olmuûtu. Bu yÖlda Mekâtib-i Umûmiye Müdürlüøü’ne getirilen Kemal Efendi döneminde rüûdiyelerin geliûtirilmesi, çoøaltÖlmasÖ ve yeni sistemde eøitime geçilmesi konularÖnda somut adÖmlar atÖlmÖûtÖ. Bu baølamda 1847’de ùstanbul’da ilk örneklerine rastladÖøÖmÖz rüûdiyeler, Davud Paûa, Bâyezid, Üsküdar, Tophane ve BâbÖâlî civarÖnda 5 adet açÖlmÖûlardÖ51. Tanzimat döneminde bu okullarÖn yaygÖnlaûtÖrma çabalarÖna
devam edilmiû, ùstanbul’da bu sayÖ 1850’de 6’ya, 1852’de 10’a ulaûmÖûtÖ52.
45 1310 EVS, s. 512. 46 1310 EVS, s. 521 47 1310 EVS, s. 528. 48 1310 EVS, s. 534. 49 1310 EVS, s. 539. 50 1310 EVS, s. 542-546
51 Muammer Demirel, “Türk Eøitiminin Modernleûmesinde Rüûdiye Mektepleri”,
Türkler, C. XV (2002), s. 73-74.
ùstanbul’da olumlu sonuçlarÖ alÖnan rüûdiyeler, 1853 yÖlÖndaki kararla diøer OsmanlÖ vilayetlerinde de açÖlmasÖ planlanmÖûtÖ. Meclis-i Maârif-i Umûmiye’nin kararÖ üzerine 2 Haziran 1853 tarihinde Padiûah Abdülmecid’in iradesi ile 25 vilayette rüûdiyelerin açÖlmasÖ kararlaûtÖrÖlmÖûtÖ53.
Bu çalÖûmanÖn konusunu teûkil eden KÖrkkilise sancaøÖnÖn da içinde olduøu Rumeli topraklarÖnda rüûdiyelerin açÖlmasÖ, Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti Muavini Vehbi Efendi’nin çalÖûmalarÖyla olmuûtu. Nezâret tarafÖndan Rumeli’de rüûdiye açmakla görevlendirilen Vehbi Efendi’nin öncülüøünde, 1856’da ùûkodra, Yeniûehir, Yanya, Delvine ve ManastÖr vilayetlerinde; 1858 yÖlÖnda Edirne, Filibe, Sofya, Selanik, Drama, Gelibolu, Berat, Prezrin’de rüûdiyeler açÖlmÖûtÖr54. KÖrkkilise rüûdiyesinin açÖlÖû tarihi, tam olarak bilinmese de 1870’
lerde açÖldÖøÖ bilinmektedir55.
1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi, OsmanlÖ eøitim sisteminde önemli bir yere sahiptir. Zira bu nizamname ile ibtidâi, rüûdiye ve idadilerin durumu açÖklÖøa kavuûturulmuû ve nizamnamenin 18-32. maddelerinde, rüûdiyelerle ilgili hususlar detaylandÖrÖlmÖûtÖr. Buna göre, 500 haneyi geçen bir kasabanÖn halkÖ tamamen Müslüman ise ùslam rüûdiyesi, Hristiyan ise Hristiyan rüûdiyesi açÖlacaktÖr. ùslam ve Hristiyan halkÖn birlikte yaûadÖøÖ kasabalarda HristiyanlarÖn rüûdiye açabilmesi için 100 haneden fazla nüfusa sahip olmalarÖ gerekmektedir. Rüûdiyelerin her türlü inûa giderleri, öøretmen ve hademe maaûlarÖ vilayet maarif idaresi sandÖøÖndan karûÖlanacaktÖr. Rüûdiyelerin öørenim süresi 4 yÖl56 olup
ibtidâi mektebini bitiren ve ûahadetname alanlar bu okullara kayÖt olabilecektir57.
ùlk olarak Tanzimat devrinde ùstanbul’da açÖlan rüûdiyeler, II. Abdülhamid döneminde eøitimde modernleûme çabalarÖ sonucunda neredeyse bütün vilayet ve sancaklarda açÖlmÖûtÖ58. 19. yüzyÖl sonlarÖnda KÖrkkilise sancaøÖ dâhilinde
Müslümanlara ait59 1 kÖz rüûdiyesi ve 3 erkek rüûdiyesi bulunmaktaydÖ. KÖz
rüûdiyesi merkez kazada, erkek rüûdiyeleri ise Vize, Lüleburgaz ve Babaeski kazalarÖnda faaliyet göstermekteydi. II. Abdülhamid’in saltanatÖnÖn son yÖllarÖnda
53 Kodaman, a.g.e., s. 92. 54 Demirel, a.g.m., s. 77
55 BOA. MF. MKT. 4/16, (20 Cemaziyelahir 1289/ 25 Aøustos 1872).
56 Tarihi seyir içerisinde rüûdiyelerin eøitim-öøretim sürelerinde deøiûiklikler olmuûtur.
Eøitim süreleri baûlangÖçta 4 yÖl olduøu halde Darülmaarif açÖldÖktan sonra 6 yÖla çÖkarÖlmÖûtÖr. Ancak 1863’te 5 yÖl, 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ile 4 yÖl olmuûtu. II. Abdülhamid devrinde tüm okullarda olduøu gibi rüûdiyelerin programlarÖnda da deøiûikliøe gidilmiû, idadilerle birleûtirilen rüûdiyelerin eøitim süresi 1892’de 3 yÖla düûürülmüû ancak müstakil rüûdiyelerin eøitim süresi 4 yÖl olarak devam etmiûtir. Bkz. Kodaman, a.g.e., s. 92, 93,107; Düstur, I. Tertip, C.2, 1869 M.U.N, s.187; Demirel, a.g.m, s. 86.
57 Düstur, I. Tertip, C.2, 1869 M.U.N, s.187. 58 Kodaman, a.g.e., s. 103-104.
59 Sancakta gayrimüslimlerin açtÖøÖ rüûdiye derecesinde mektepler de bulunmaktadÖr.
Gayrimüslim rüûdiyeleri, gayrimüslimlere ait okullar baûlÖøÖ altÖnda incelendiøi için burada deøinilmemiûtir.
Midye kazasÖnda da bir rüûdiye mektebi açÖlmÖûtÖ60. Ancak, kazada yeterli
Müslüman nüfusun61 olmamasÖ, rüûdiyeye yeterli öørenci bulunamamasÖ ve
sadece 2-3 öørencinin devam etmesi, rüûdiyedeki muallimin görevine layÖkÖyla devam etmemesi gibi nedenlerden dolayÖ, Müslüman nüfusu daha fazla olan Saray nahiyesine nakledilmiûtir62.
KÖrkkilise rüûdiyesinin ne zaman açÖldÖøÖyla ilgili OsmanlÖ arûivleri, Maârif Nezâreti salnâmeleri ve Edirne vilayet salnâmelerinde herhangi bir bilgiye rastlanÖlmadÖ. Ancak 25 Aøustos 1872 (20 Cemaziyelahir 1289) tarihli bir belgede, KÖrkkilise Rüûdiye mektebi bevvâbÖ Hüseyin Aøa’nÖn istifa ettiøi ve yerine HacÖ Ziyaeddin’in tayin edildiøi belirtilmektedir63. Bu belgeden rüûdiyenin faaliyette
olduøu ve 1872 tarihinden önce açÖldÖøÖ anlaûÖlmaktadÖr. 1877-1878 OsmanlÖ Rus Harbi’nde Ruslar’Ön KÖrkkilise’yi iûgal etmeleriyle birlikte buradaki okullar da kapanmÖû ve diøer OsmanlÖ memurlarÖ gibi mektep muallimleri de ùstanbul’a kaçmÖûlardÖ64. KÖrkkilise, savaûtan sonra Ayastefanos AntlaûmasÖ’yla Bulgar
Prensliøine bÖrakÖlmÖûsa da, aynÖ yÖl imzalanan Berlin AntlaûmasÖ ile yeniden OsmanlÖ hâkimiyetine girmiûtir65. 1879 yÖlÖnda rüûdiyenin tekrar açÖlmasÖ gündeme
gelmiû ve KÖrkkilise MutasarrÖflÖøÖ’na gönderilen telgrafta, rüûdiye mektebinin ne halde olduøu ve tekrar açÖldÖøÖnda kaç talebesi olacaøÖnÖn bildirilmesi istenmiûtir66.
Rus istilasÖndan sonra tekrar açÖldÖøÖ anlaûÖlan KÖrkkilise rüûdiyesinde, öøretmensizlik nedeniyle sorunlar devam etmiûtir. 1897 yÖlÖnda KÖrkkilise’deki rüûdiye ve ibtidâi mektebi muallimlerinin görevi bÖrakmalarÖyla bir süre eøitim yapÖlamamÖûtÖr67. Sultan Abdülaziz döneminde açÖlan KÖrkkilise rüûdiyesi dÖûÖnda
sancaktaki diøer rüûdiyeler, II. Abdülhamid devrinin eøitimde reform çalÖûmalarÖnÖn ürünüdürler. Bu meyanda, Vize Rüûdiyesi H. 1309 (1891/1892) yÖlÖnda 4.700 kuruû ve Babaeski Rüûdiyesi H. 1314 (1896/1897) yÖlÖnda 20.647 kuruû harcanarak açÖlmÖûlardÖr68. Lüleburgaz Rüûdiyesi ise, Sokullu Mehmet Paûa Camisi’nin
60 BOA. MF. MKT. 1035/45, (14 Zilhicce 1325/ 18 Ocak 1908).
61 Elimizdeki bir belgeye göre, 1909 yÖlÖnda Nefs-i Saray KasabasÖnda 1.964 ùslam,
1308 Hristiyan ve Midye KasabasÖnda kadÖn ve erkek toplam 160 Müslim ve 2.175 gayrimüslim nüfus mevcuttu. Bkz. BOA. MF. MKT. 1134/44 lef 3, (13 Cumadelahir 1327/2 Temmuz 1909).
62 BOA. MF. MKT. 1134/44 lef 3, (13 Cumadelahir 1327/2 Temmuz 1909). 63 BOA. MF. MKT. 4/16, (20 Cemaziyelahir 1289/ 25 Aøustos 1872).
64 BOA. MF. MKT. 58/34, (26 Ramazan 1295/23 Eylül 1878); Ayar, a.g.m., s. 43. 65 KÖrklareli ùl YÖllÖøÖ 1967, s. 182.
66 BOA. MF. MKT. 62/141, (4 Cumadel evvel 1296/26 Nisan 1879).
67 Dâhiliye Nezâreti’nden Maârif Nezâreti’ne gönderilen yazÖda KÖrkkilise’deki rüûdiye ve
ibtidâi mektepleri muallim ve muallimelerinin görevi bÖraktÖklarÖ ve okullarÖn boûta kaldÖklarÖ, mekteplerdeki idarecilerin yolsuzluk yaptÖklarÖ ve bu durumun soruûturulduøu, KÖrkkilise kÖz rüûdiyesinin ihtiyacÖ olan öøretmenin henüz gönderilemediøi, istenilen muallimin biran önce gönderilmesi gerektiøi belirtilmiûti Bkz. BOA. DH. MKT. 2078/72, (29 Recep 1314/3 Ocak 1897).
avlusunda bulunuyordu. Buradaki 17 odasÖ bulunan medresenin bir kÖsmÖ rüûdiye mektebine diøer bir kÖsmÖ ise topçu zabitlerinin ikametine tahsis edilmiûti69.
II. Abdülhamid devrinde KÖrkkilise sancaøÖnda açÖlan rüûdiyelerdeki öørenci sayÖlarÖyla ilgili bütün yÖllara ait yeterli veri bulunmamaktadÖr. Ancak maarif ve vilayet salnâmelerinde yaptÖøÖmÖz araûtÖrmalarda sancaktaki 4 rüûdiyenin öørenci sayÖlarÖ 1898-1904 yÖllarÖ70 arasÖnda kapsamlÖ olarak yer
almaktadÖr. Öørenci sayÖlarÖndaki artmalar ve eksilmeler göze çarpmakla birlikte yÖllara göre rüûdiyelerdeki öørenci ve öøretmen sayÖlarÖ ûöyleydi:
Tablo 4: KÖrkkilise’deki Rüûdiyelerin Öørenci ve Öøretmen SayÖlarÖ (1898-1904).
Rüûdiyeler Öørenci SayÖlarÖ Öøretmen SayÖsÖ 1898 1899 1900 1901/1902 1903/1904 1898-1904
KÖrkkilise KÖz Rüûdiyesi ?71 ? ? 42 ? 1
Vize Erkek Rüûdiyesi 23 24 33 33 16 2
Babaeski Erkek Rüûdiyesi 27 18 25 23 17 2 Lüleburgaz Erkek Rüûdiyesi 44 40 39 25 25 2 Toplam 94 82 97 123 58 7 Kaynak: 1319 EVS, s. 754; 1316 MNS, s. 787; 1317 MNS, s. 880; 1318 MNS, s. 978; 1319 MNS, s. 309-310; 1321 MNS, s. 287.
II. Abdülhamid devrinde rüûdiyelere önem verilmiû ve bu kurumlardaki öørenci sayÖlarÖnÖn artÖrÖlmasÖnda üstün gayret gösteren personel de zaman zaman ödüllendirilmiûtir. Bu konuda elimizde iki örnek bulunmaktadÖr. ùlki 1879 yÖlÖna aittir ve KÖrkkilise rüûdiye mektebi muallim-i evveli Sultanyerli Osman Efendi hizmetlerinden dolayÖ ùstanbul Ruûs-Ö Hümâyûnu ile taltif edilmiûtir72. 1889 yÖlÖnda
ise rüûdiyenin muallim-i sânisi Bilal Efendi, altÖ yedi seneden beri bulunduøu
69 1317 EVS, s. 412; 1319 EVS, s. 1024.
70 1898 yÖlÖndan önceki öørenci bilgileri, bütün rüûdiyeleri kapsamamaktadÖr. Ancak bazÖ
salnâmelerde sancaktaki rüûdiyelerdeki öørenci mevcutlarÖ verilmiûtir. Örneøin, 1874 ve 1876 yÖlÖnda KÖrkkilise rüûdiyesinin öørenci sayÖsÖ 41, 1883’te 81, 1884’te 72, 1887’de 60, 1888’de 64 olduøu görülmektedir. Bkz. 1291 EVS, s. 111; 1293 EVS, s. 97; 1301 EVS, s. 121; 1302 EVS, s. 123; 1305 EVS, s. 134; 1306 EVS, s. 134; 1307 EVS, s. 134; 1308 EVS, s. 134; 1309 EVS, s. 138; 1310 EVS, s. 489. Babaeski, Vize, Lüleburgaz rüûdiyelerine ait bilgilere tam olarak ulaûÖlamasa da, Lüleburgaz rüûdiyesinin öørenci mevcudu 1882/1883 yÖlÖnda 36, 1896/1897 yÖlÖnda 44’tür. Bkz. 1300 EVS, s. 117; 1314 EVS, s. 173.
71 KÖrkkilise merkez kazada bulunan kÖz rüûdiyesinin öørenci sayÖlarÖna iliûkin OsmanlÖ arûivi
ve salnâmelerde yapÖlan araûtÖrmalarda herhangi bir bilgiye rastlanÖlmadÖ. AdÖ geçen rüûdiyedeki öørenci sayÖsÖna sadece 1319 Edirne vilayet salnâmesinde rastlanÖldÖ. 1901/1902 yÖllarÖnda 42 olan öørenci mevcudu, diøer rüûdiyelerdeki artmalar ve eksilmelerle kÖyaslandÖøÖnda bu rüûdiyedeki öørenci sayÖsÖnÖn da 35-45 arasÖnda olabileceøi düûünülebilir.
muallimlik vazifesini hakkÖyla ifa ederek, okulun baûarÖsÖnda üstün gayreti olduøu düûüncesiyle kendisine taûra ruûsunun verilmesi KÖrkkilise cemaat ve maarif meclislerinin ortaklaûa düzenlediøi mazbatadan anlaûÖlmaktadÖr73.
Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nin 21. maddesinde rüûdiyelerdeki personel durumuna deøinilmiûtir. Rüûdiyelerin öørenci sayÖsÖna göre birer veya ikiûer muallim-i evvel ve muallim-i sânisi bulunacak ve bunlardan baûka bir mubassÖr74, bir de bevvâb görev yapacaktÖ. Muallim-i evveller 800, muallim-i
sâniler 500, mubassÖrlar 250 ve bevvâblar 150’ûer kuruû maaû alacaklardÖ75.
KÖrkkilise’deki rüûdiyelerde ortalama ikiûer muallim görev yapmÖûtÖr. Muallime, muallim-i evvel ve hat muallimlerinden oluûan eøitim kadrosu ûöyleydi:
Tablo 5: KÖrkkilise, Vize, Lüleburgaz ve Babaeski Rüûdiyelerinin Eøitim Kadrosu
(1901-1904) 76.
Rüûdiyeler Eøitim Kadrosu
KÖrkkilise KÖz Rüûdiyesi Muallime Hatice HanÖm
Vize Erkek Rüûdiyesi Muallim-i evvel RÖfkÖ Efendi, Hat Muallimi Eûref Efendi Babaeski Erkek Rüûdiyesi Muallim-i evvel Abbas Efendi, Hat Muallimi Murtaza Efendi Lüleburgaz Erkek
Rüûdiyesi Muallim-i evvel Hasan Fehmi Efendi, Hat Muallimi Mehmet Efendi
Kaynak: 1319 EVS, s. 754; 1319 MNS, s. 309-310; 1321 MNS, s. 287.
73 BOA. MF. MKT. 112/152, (29 Muharrem 1307/25 Eylül 1889); II. Abdülhamid
devrinde rüûdiyelerde üstün hizmetleri görülen ve bu kurumlardaki öørenci sayÖlarÖnÖn artÖrÖlmasÖnda emek sarf eden muallimlerin teûvik amacÖyla ödüllendirildiøi bilinmektedir. Bu konuda bir baûka örnek ise, Hayrabolu rüûdiyesinde görülmektedir. 1902 yÖlÖnda Hayrabolu rüûdiye mektebi muallim-i evveli HafÖz ùbrahim Efendi’nin vazifesindeki baûarÖ ve gayretlerinden dolayÖ “ûâyeste-i takdir olan mesaisine mükâfaten” taltifi için Maârif-i Umûmiye Nezâreti’ne teklifi yapÖlmÖûtÖr. Bkz. BOA. MF. MKT. 611/12.
74 Bu dönemde okullarda öørencilerin fiil ve hareketlerini teftiû eden ve hüsn-i hallerine
nezaret eden memura verilen isimdir. Bkz. úemseddin Sami, Kâmûs-Ö Türkî, ùkdam MatbaasÖ, ùstanbul 1317, s. 1270.
75 Düstur, I. Tertip, C.2, 1869 M.U.N, s.187.
76 Edirne vilayet salnâmeleri ve Maârif Nezâreti salnâmelerinden derlediøimiz bu
bilgiler dÖûÖnda KÖrkkilise rüûdiyesine atanan muallimlere ait bilgiler OsmanlÖ arûivinde bulunmaktadÖr. Bu baølamda rüûdiyede 1 muallim görev yapmÖû olup, yÖllara göre görev yapan muallimler ûöyledir: 1879 yÖlÖnda Muallim-i evvel Sultanyerli Osman Efendi, bkz. BOA. MF. MKT. 59/64, (9 Muharrem 1296/3 Ocak 1879); 1894’te Osman Nuri Efendi, bkz. BOA. MF. MKT. 216/29, (27 Muharrem 1312/31 Temmuz 1894); 1900’de Muallime-i evvel Kevser HanÖm, bkz. BOA. MF. MKT. 532/7, (3 Recep 1318/ 27 Ekim 1900); 1901’de Muallime-i evvel Hatice Seher HanÖm, bkz. BOA. MF. MKT. 563/34, (25 Safer 1319/13 Haziran 1901); 1902’de muallime Hatice HanÖm, bkz. 1319 EVS 754; 1904’te muallime Sadiye HanÖm, bkz. BOA. MF. MKT. 817/40, (4 úevval 1322/12 AralÖk 1904); 1907’de Muallime Fatma Lütfiye HanÖm, bkz. BOA. MF. MKT. 1026/78, (3 Zilkade 1325/ 8 AralÖk 1907).
4. ùdadi Mektebi
1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nden önce pek çok okulun hazÖrlÖk sÖnÖflarÖna verilen isim olan idadi, bu nizamname ile birlikte ilk kez bir ortaöøretim kurumu olarak nitelendirilmiûlerdi77. ùdadilerin durumu, Maârif-i
Umûmiye Nizamnâmesi’nin 33-41. maddelerinde açÖklÖøa kavuûturulmuûtur. Buna göre, idadilere rüûdiyeyi bitirmiû olan Müslim ve gayrimüslim çocuklar kaydolabilecek ve bin haneyi geçmiû olan, hal ve mevkilerince lüzum görülen kasabalarda birer adet idadi açÖlacaktÖr. ùdadinin inûaat masraflarÖ, muallim ve hademesinin maaûlarÖ ve sair masraflarÖ vilayet maarif idaresi sandÖøÖndan karûÖlanacaktÖr. Her idadinin muavinleriyle beraber altÖûar muallimi olup bunlar Dersaadet’teki büyük Darulmuallimin ûahadetnamesi ve Maârif Nezâreti’nin görüûü ile seçilecek ve tayin edilecektir. AyrÖca her idadinin mubassÖr ve bevvâb gibi hademesi dahi olacaktÖr. ùdadilerin tahsil süresi 3 sene olup, tatil zamanlarÖ ve imtihanlarÖ rüûdiye mektepleri gibi olacak, farklÖ olarak idadideki Müslüman ve gayrimüslim öørencilerin ibadet günlerinde de tatil olacaktÖr. ùdadide tahsil müddetini tamamlamÖû olan talebelerden usulü üzerine imtihanlarda ruûs alanlar (ilmiye rütbesi) imtihan nizamnamesinde belirtilen haklardan faydalanacaklardÖr. ùmtihanda baûarÖsÖz olanlar isterlerse bir sene daha mektepte kalacaklardÖr78.
Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nin 34. maddesinde geçen “hal ve
mevkilerince lüzum görülen kasabalarda birer idadi mektebi açÖlacaktÖr” hükmü
gereøince KÖrkkilise’de de bir idadi açÖlmÖûtÖ. Merkez kazada 1892 yÖlÖnda açÖlan KÖrkkilise ùdadisi, üç sÖnÖfÖ bulunan eski rüûdiye binasÖnda eøitim öøretime baûlamÖûtÖ. Zaman içerisinde bu binanÖn mevcut öørencisine yetmemesi nedeniyle, 1894 yÖlÖ baûlarÖnda geniûletilmesi için bir keûif defteri hazÖrlanarak merkeze gönderilmiûti79.
77 Kodaman, a.g.e., s. 114.
78 Düstur, I. Tertip, C.2, 1869 M.U.N, s.190-191.
Kroki 1: KÖrkkilise’de ùdadi Mektebi Olarak KullanÖlan BinanÖn (Eski Rüûdiye BinasÖ)
Talebeye Yetmemesi Sebebiyle Geniûletilmesi PlanÖ (1894).
Kaynak: BOA. MF. MKT. 199/24 lef 1, (26 Ramazan 1311/2 Nisan 1894).
YukarÖdaki plan doørultusunda, mevcut binanÖn geniûletildiøiyle ilgili elimizde bir kayÖt bulunmamakla birlikte, 1895, 1900 ve 1905 yÖllarÖnda binanÖn onarÖmÖnÖn yapÖlarak eøitime devam edildiøi bilinmektedir. 1902 yÖlÖnda KÖrkkilise ùdadisi için yeni bir bina yapÖlmasÖ gündeme gelmiû ancak bir türlü inûaata baûlanÖlamamÖûtÖr. 1910 yÖlÖna gelindiøinde idadi, hala eski binasÖnda eøitim vermektedir. Sultan II. Abdülhamid döneminde nehârî (gündüzlü) ve leylî (yatÖlÖ) olarak açÖlan idadiler içerisinde KÖrkkilise ùdadisi, gündüz eøitim veren idadilerdendi80.
KÖrkkilise ùdadisi, Müslüman öørencilerin çoøunlukta, gayrimüslim öørencilerin azÖnlÖkta olduøu bir kurumdu. ùdadide, 1895-1900 yÖllarÖ arasÖnda her yÖl ortalama 102-122 arasÖ öørenci eøitim görmüû olup, yÖllara göre öørenci mevcudu ûöyleydi:
Tablo 6: YÖllara Göre KÖrkkilise ùdadisinin Öørenci Mevcudu (1895-1900).
Eøitim-Öøretim YÖlÖ Öørenci Mevcudu
Müslim Gayrimüslim Toplam
1895-1896 86 16 102 1896-1897 87 16 103 1897-1898 89 18 107 1898-1899 102 20 122 1899-1900 109 13 122 Kaynak: 1316 MNS, s. 781; 1317 MNS, s. 874; 1318 MNS, s. 972; 1319 MNS, s. 304; 1321 MNS, s. 282.
20. yüzyÖl baûlarÖnda KÖrkkilise ùdadisinde 1 müdür, 8 muallim, 1 mubassÖr ve 8 hademe görev yapÖyordu. Bu yÖllarda idadinin eøitim kadrosu ve okutulan dersler aûaøÖdaki gibidir.
Tablo 7: KÖrkkilise ùdadisinin Eøitim Kadrosu ve Okutulan Dersler (1900-1902).
Eøitim Kadrosu UnvanÖ Okuttuøu Ders
Osman Efendi Müdür Müdür, Ulûm-Ö Diniyye, Ahlâkiye, Arabi Muallimi
Osman Nuri Efendi Muallim Hesap, Malûmât-Ö SÖhhiye, Zirâiyye, Kitâbet Muallimi
Muhammed Ali Efendi Muallim Türkçe, Resim, ùlm-i Eûya Muallimi Cezmi Efendi Muallim Coørafya, Tarih, Cebir Muallimi Naili Efendi Muallim Usul Defteri, Türkçe Muallimi Mustafa Efendi Muallim Arabi ve Farisi Muallimi YüzbaûÖ HakkÖ Efendi Muallim Hendese Muallimi Latif Efendi Muallim Hüsn-i Hatt Muallimi Mahmut Kemal Efendi Muallim FransÖzca Muallimi Mehmet Ali Efendi MubassÖr -
Kaynak: 1321 MNS, s. 282; 1319 EVS, s. 753.
II. Abdülhamid döneminde idadilerdeki eøitim kadrosu, sadece eøitim-öøretim iûleriyle uøraûmÖyorlardÖ. AynÖ zamanda idadilerdeki müdür ve öøretmenlerin tatil zamanlarÖnda bulunduklarÖ mahaldeki köy ve kasaba mekteplerini teftiû etme gibi vazifeleri de vardÖ. Bu meyanda, KÖrkkilise ùdadisi müdür ve öøretmenleri, bu dönemde KÖrkkilise sancaøÖna baølÖ olan Lüleburgaz, Babaeski, Ahtapoli, Vize, Midye kazalarÖndaki mektepleri teftiû ediyorlardÖ. Maârif Nezâreti bu teftiû görevlerine oldukça önem vermiû, zamanÖnda teftiû görevini yerine getirmeyen idadi personelini cezalandÖrmÖûtÖr. 1903 yÖlÖnda
yaûanan bir örnek ilgi çekicidir. Tatil zamanÖnda kendilerine verilen teftiû görevini yerine getirmeyen KÖrkkilise ùdadisinden Osman Nuri Efendi, Dedeaøaç ùdadisi müdürü Abdülhalim Efendi ve muallim Arif Efendi tevbih (kÖnama) ile cezalandÖrÖlmÖûlardÖ81.
KÖrkkilise ùdadisinde, deøiûik zamanlarda vukuatlar da yaûanmÖûtÖ. 1893 yÖlÖnda idadinin Türkçe muallimi Bilal Efendi’nin 31 derse girmediøi tespit edilmiû ve kendisine maaû kesim cezasÖ uygulanmÖûtÖr82. Bir baûka vukuat ise idadinin
mubassÖrÖyla ilgilidir. 1894 yÖlÖ Nisan ayÖnda idadinin mubassÖrÖ Mahmut Efendi’nin öørenci ile devamlÖ münakaûa ettiøi, onlarÖ darp ettiøi ve teneffüslerde vazifesini yapmadÖøÖ, talebenin bazÖ yolsuz hareketlerine göz yumduøu tespit edilmiûti. OlayÖn Edirne Maârif Müdürü Mehmet Sait Efendi’ye intikal etmesi üzerine mubassÖr Mahmut Efendi’nin görev yeri Tekirdaø ùdadisi mubassÖrÖ Haûim Efendi ile karûÖlÖklÖ olarak deøiûtirilmiûtir83. KÖrkkilise ùdadisinin ilk yÖllarÖnda bu tür vakalarÖn yaûanmasÖ,
idadide disiplinin tam manasÖyla saølanamadÖøÖnÖ göstermektedir.
5. Sancaktaki Gayrimüslimlere Ait Mektepler
OsmanlÖ Devleti’nde gayrimüslimlere okul açma yetkisi Islahat FermanÖ ile verilmiûti. Fermana göre, bütün tebaanÖn çocuklarÖ OsmanlÖ sivil ve askerî okullarÖna eûit ûartlarda girebilecek ve resmî olarak tanÖnan bütün dinî cemaatler, devlet denetiminde olmasÖ koûuluyla, kendi okullarÖnÖ kurabileceklerdi84. 1869
Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ile dini cemaatlerin okul açma yetkileri belli ûartlara baølanmÖûtÖ. Nizamnamede “Mekâtib-i Husûsiye” olarak zikredilen bu okullarÖn, 129. maddede tanÖmÖ ûöyle yapÖlmÖûtÖ:
“ Mekâtib-i husûsiye bazÖ mahallerde cemaatler tarafÖndan veya gerek Devlet-i AlDevlet-iyye tebaasÖ ve gerek yabancÖ tebaadan olan ûahÖslardan bDevlet-irDevlet-i tarafÖndan ücretli veya ücretsiz olarak açÖlan mekteplerdir ki bunlarÖn masraflarÖ ya müesseseleri tarafÖndan veyahut baølÖ olduklarÖ vakÖflarÖ tarafÖndan idare olunur. OsmanlÖ ûehirlerinde bu çeûit mekteplerin açÖlÖûÖnda evvela muallimlerinin elinde Maârif Nezâreti tarafÖndan veyahut mahalli Maârif ùdaresi’nden ûehâdetnâme bulunmak ve ikinci olarak bu mekteplerde âdâba ve politikaya aykÖrÖ ders okutturulmamak için talim olunacak derslerin cetveli ve kitaplar Maârif Nezâreti’nden veyahut mahalli Maârif ùdaresi’nden tasdik edilmek üzere, taûrada ise Vilayet Maârif ùdaresi ile vilayet valisi tarafÖndan ve ùstanbul’da ise, Maârif Nezâreti tarafÖndan resmi ruhsat verilir. Bu üç ûart tamamen mevcut olmadÖkça mekâtib-i husûsiye açÖlÖûÖna ve devamÖna ruhsat verilmez ve aykÖrÖ hareket olmasÖ halinde bu mektepler kapatÖlÖr. Mekâtib-i husûsiye açanlarÖn tayin edecekleri hocalarÖn ellerinde ûehâdetnâme bulunduøu halde onu maarif idaresine tasdik ettirmeleri lazÖm gelecektir.”85.
81 BOA. MF. MKT. 683/20, (9 Zilkade 1320/7 úubat 1903). 82 BOA. MF. MKT. 189/86, (6 Rebiülevvel 1311/17 Eylül 1893). 83 BOA. MF. MKT. 201/34 lef 1, (15 ûevval 1311/21 Nisan 1894). 84 Somel, a.g.e., s. 66-67.
Görüldüøü üzere, OsmanlÖ Devleti, gayrimüslimlerin açacaøÖ okullarÖn masraflarÖna, öøretmen ve personel maaûlarÖna karÖûmamÖû ve bu tür giderlerin devlete herhangi bir yük getirmeden kendi vakÖf veya cemaatleri tarafÖndan karûÖlanmasÖnÖ ûart koûmuûtur. Ancak devlet tamamen kontrolü de elden bÖrakmamÖûtÖr. Zira bu okullarda görev yapacak öøretmenlerin Maârif Nezâreti veya mahalli Maârif ùdaresi’nden ûehâdetnâme almasÖ, OsmanlÖ aleyhine ders okutulmamasÖ, ders kitaplarÖnÖn devletçe tasdiki gibi hususlara dikkat çekilmiûtir. 1869 Nizamnâmesinde gayrimüslim tebaanÖn açtÖøÖ okullar “Mekâtib-i Gayrimüslime”, yabancÖ devletlerin OsmanlÖ topraklarÖnda açtÖøÖ okullar “Mekâtib-i Ecnebiye” olarak adlandÖrÖlmÖûtÖ. KÖrkkilise sancaøÖnda “Mekâtib-i Ecnebiye” denilen yabancÖ devletlerin açtÖøÖ misyoner okullarÖ bulunmuyordu86.
Ancak sancakta gayrimüslim halka ait çok sayÖda “Mekâtib-i Gayrimüslime” faaliyet göstermekteydi. Bu okullar hakkÖnda Maârif salnâmeleri ve Edirne vilayet salnâmeleri önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Ancak II. Abdülhamid devri maarif nazÖrlarÖndan Zühtü Paûa’nÖn imparatorluk içindeki gayrimüslim tebaanÖn ve yabancÖ devletlerin açtÖøÖ okullar hakkÖnda hazÖrladÖøÖ 1894 tarihli rapor87, bu konuda en kapsamlÖ kaynaktÖr. Rapor, taûradaki maarif
müdürlüklerinin gönderdikleri verilere göre hazÖrlandÖøÖ için güncel bilgiler içermekteydi88. Raporun ekinde yer alan tabloda gayrimüslimlerin ve
yabancÖlarÖn OsmanlÖ topraklarÖnda açtÖøÖ okullarÖn listesi bulunmaktadÖr. Zühtü Paûa’nÖn raporuna göre, Edirne vilayetinde gayrimüslim unsurlarÖn açtÖøÖ okullarÖn sayÖsÖ ûöyleydi:
86 Zühtü Paûa’nÖn raporuna göre, Edirne vilayetine baølÖ Edirne, TekfurdaøÖ, Gelibolu,
KÖrkkilise, Dedeaøaç ve Gümülcine sancaklarÖ içerisinde sadece Edirne sancaøÖnda “Mekâtib-i Ecnebiye (Misyoner Okulu)” bulunuyordu. Bu dönemde Edirne sancaøÖnda 2 Avusturya, 5 FransÖz olmak üzere 7 adet misyoner okulu faaliyet göstermekteydi. Bkz. BOA. Y.PRK. MF. 3/30; BOA. Y.PRK. MF. 3/31; Atilla Çetin, “Maarif NazÖrÖ Ahmet Zühdü Paûa’nÖn OsmanlÖ ùmparatorluøu’ndaki YabancÖ Okullar HakkÖnda Raporu”, Güneydoøu Avrupa AraûtÖrmalarÖ Dergisi, 10-11 (1982), s. 214.
87 Dönemin Maarif NazÖrÖ Ahmet Zühtü Paûa’nÖn Raporu için bkz. BOA. Y.PRK. MF.
3/30; BOA. Y.PRK. MF. 3/31. Bu raporun ek kÖsmÖnda OsmanlÖ ülkesinde gayrimüslim tebaanÖn açtÖøÖ okullar (bkz. BOA. Y.PRK. MF. 3/31) ile yabancÖ devletlerin açtÖøÖ okullar (bkz. BOA. Y.PRK. MF. 3/30), vilayet-sancak ve kaza ayrÖmÖna tabi tutularak liste halinde verilmiûtir. YabancÖ okullarÖn listesi için ayrÖca bkz. Çetin, a.g.m., s.189-220.
88 Erdoøan KeskinkÖlÖç, “OsmanlÖ Devletinde Gayrimüslim Okullar
Tablo 8: Maârif NâzÖrÖ Zühtü Paûa’nÖn Raporuna Göre Edirne Vilayetindeki
Gayrimüslimlerin AçtÖøÖ Okullar (1894).
Sancaklar Rum Ermeni Bulgar Katolik Musevi Protestan Toplam
Edirne 100 5 28 - 6 - 139 KÖrkkilise 63 - 40 2 1 - 106 Gelibolu 71 1 13 - 1 - 86 TekfurdaøÖ 46 7 5 1 2 2 63 Gümülcine 14 1 16 - 1 - 32 Dedeaøaç 19 1 9 - - - 29 Toplam 313 15 111 3 11 2 455
Kaynak: BOA. Y.PRK. MF. 3/31.
Tabloya göre 1894 yÖlÖ itibari ile gayrimüslim halkÖn Edirne vilayetinde açtÖøÖ okul sayÖsÖ 455’tir. KÖrkkilise sancaøÖnda 63 Rum, 40 Bulgar, 2 Katolik ve 1 Musevi mektebi olup, vilayette en çok Bulgar mektebinin faaliyette olduøu yer burasÖydÖ. Zühtü Paûa’nÖn raporunda bu okullarÖn dereceleri (ibtidâi-rüûdiye) belirtilmemiûtir. Ancak Maârif salnâmelerinden edindiøimiz bilgilere göre KÖrkkilise sancaøÖnda bu dönemde 7 adet gayrimüslim rüûdiyesi bulunuyordu. Bu durumda raporda verilen gayrimüslim okullarÖnÖn tamamÖna yakÖnÖnÖn ibtidâi derecesinde olduøunu söyleyebiliriz.
Zühtü Paûa’nÖn raporuna göre KÖrkkilise sancaøÖnÖn vilayetteki durumu aûaøÖdaki grafikte daha net ifade edilmiûtir.
Grafik 1: Edirne Vilayeti SancaklarÖndaki Gayrimüslim Okul OranlarÖ (1894).
KÖrkkilise sancaøÖ, gayrimüslimlerin açtÖøÖ okullar bakÖmÖndan %23’lük oranla vilayette ikinci sÖrada bulunmaktadÖr. KÖrkkilise’nin vilayetteki diøer sancaklar içerisindeki nüfus verilerinin ortaya konulmasÖ bu tabloyu daha da
7ZE ^E)/ ϯϭй </Z<<7>7^ ^E)/ Ϯϯй ' >7K>h ^E)/ ϭϵй d <&hZ)/ ^E)/ ϭϰй 'mDm>7E ^E)/ ϳй ) ^E)/ ϲй
netleûtirecektir. Bu cümleden olarak, 1881-1882/1893 OsmanlÖ genel nüfus sayÖmlarÖnda KÖrkkilise sancaøÖnda, gayrimüslim nüfus %71, Müslüman nüfus ise %29’luk bir oranÖ teûkil etmekteydi89. 1902 yÖlÖna gelindiøinde nüfus
oranlarÖnÖn Müslümanlar lehine deøiûtiøi görülmektedir. 1319 Edirne vilayet salnâmesine göre, KÖrkkilise sancaøÖndaki ùslam nüfusu %35’e yükselmiû, gayrimüslim nüfusu ise, %65’e düûmüûtü. KÖrkkilise’nin vilayetteki diøer sancaklara göre demografik durumu ûöyleydi:
Tablo 9: Edirne Vilayetine BaølÖ SancaklarÖn Cemaatlere Göre Nüfusu (1902).
Cemaatler Edirne KÖrkkilise Gümülcine Gelibolu Dedeaøaç TekfurdaøÖ Toplam
ùslam 138.141 51.497 205.228 30.868 40.262 54.360 520.356 Rum 85.258 55.989 15.050 61.859 22.765 41.653 282.574 Ermeni 4.021 104 362 1.228 486 11.252 17.453 Bulgar 36.684 37.145 21.609 1.807 15.296 3.998 116.539 Katolik 741 141 - - 40 603 1.525 Yahudi 10.075 1.007 765 1.876 77 1.707 15.507 Protestan 70 - - - - 131 201 Latin 4 - - - - - 4 YabancÖ - 191 230 60 - - 481 Toplam 274.993 146.074 243.244 97.698 78.926 113.704 954.640 Kaynak: 1319 EVS, s. 234, 237, 240, 243, 345, 347.
KÖrkkiliseli gayrimüslimler sancakta ibtidâi ve rüûdiye derecesinde birçok okul açmÖûlardÖ. Hemen hemen her gayrimüslim köyünde ibtidâi mektebi bulunmaktaydÖ. KÖrkkilise merkezde Bulgar, Rum ve Musevi cemaatlerine ait ibtidâi mektepleri vardÖ. Bu mekteplerin bulunduklarÖ mahalleler, eøitim kadrosu ve öørenci sayÖlarÖ ûöyleydi:
89 Kemal Karpat’a göre, bu yÖllarda KÖrkkilise’nin nüfusu 36. 327 ùslam, 89.002
gayrimüslim olmak üzere toplamda 125. 329 nüfustan ibaretti. Bkz. Karpat, a.g.e., s. 260-262. AynÖ yÖllara ait 1310 Edirne vilayet salnâmesindeki nüfus verilerinde ise sancaøÖn nüfusu 138.678 olarak gösterilmektedir. Bkz. 1310 EVS, s. 493. ùki kaynaøÖn ortak yanÖ ise, KÖrkkilise’de bu dönemde gayrimüslim nüfusun, ùslam nüfusuna göre fazla olduøudur. 1905/1906 OsmanlÖ genel nüfus sayÖmlarÖnda, sancaøÖn nüfusu oldukça artmÖû ve ùslam nüfus 78.338’e, gayrimüslim nüfus 102.866’e yükselmiû olup genel toplamda 181. 204’e ulaûmÖûtÖr. Bkz. Karpat, a.g.e., s. 346-347.
Tablo 10: KÖrkkilise Merkezdeki Rum Cemaati Mektepleri Mektebin Bulunduøu
Mahalle Eøitim Kadrosu Öørenci Adedi
Cami-i Kebir Mahallesi’nde
Rum Erkek Mektebi Muallim Kostandi Efendi Muallim Mihalaki Efendi 207 HacÖ Zekeriya Mahallesi’nde
Rum Erkek Mektebi
Muallim Dimitri Efendi Muallim Papadopulos Efendi
Muallim ùstilyanos Efendi 160 Karakaû Mahallesi’nde Rum
Erkek Mektebi Muallim Serpiyadi Efendi Muallim VarnalÖ Efendi 80 YapraklÖ Mahallesi’nde Rum
KÖz Mektebi Muallime Pokilani Miladinoû HanÖmMuallime Sofya HanÖm 85 Tellakzâde Mahallesi’nde Rum
KÖz Mektebi Muallime Milandinos HanÖm 85
HacÖ Zekeriya Mahallesi’nde
Rum KÖz Mektebi Muallime Esterpadi HanÖm 30
Karakaû Mahallesi’nde Rum
KÖz Mektebi Muallime Korina Yadmandi HanÖm Muallime Peraskoh HanÖm 75
Kaynak: 1310 EVS, s. 489.
Tablo 11: KÖrkkilise Merkezdeki Bulgar Cemaati Mektepleri
Mektebin Bulunduøu Mahalle Eøitim Kadrosu Öørenci Adedi
Tellakzâde Mahallesi’nde Bulgar Erkek
Mektebi Muallim Etnoû Manaf Efendi 89
Tellakzâde Mahallesi’nde Bulgar Erkek
Mektebi Muallim Mihail Covalekof Efendi 101 Hatice Hatun Mahallesi’nde Bulgar
Erkek Mektebi Muallim ùstanko Efendi 82
Karakaû Mahallesi’nde Bulgar Erkek
Mektebi Muallim Yuvan Manalof Efendi 90
Tellakzâde Mahallesi’nde Bulgar KÖz
Mektebi Muallime Mariya HanÖm 60
Kaynak: 1310 EVS, s. 489.
KÖrkkilise merkezde Bulgar ve Rum okullarÖ aøÖrlÖkta olmakla birlikte Musevi cemaatinin de bir okulu bulunuyordu. YaptÖøÖmÖz araûtÖrmalarda KÖrkkilise merkezde Karakaû Mahallesi’nde90 bulunan ve 100 öørenciye sahip
erkek okulunun bilgileri aûaøÖda verilmiûtir. Ancak KÖrklareli Yahudi cemaatinin tarihini araûtÖran Erol Haker’e göre, 1878’den itibaren KÖrklareli’de 1 kÖz, 1
90 16 KasÖm 1899 tarihli bir belgeye göre bu tarihlerde KÖrklareli Karakaû Mahallesi’nde
94 hanede 886 Yahudi nüfus yaûamaktadÖr. Bkz. BOA. ù.AZN. 36/1 lef 6, (9 úaban 1317/13 AralÖk 1899).
erkek Yahudi okulu faaliyet göstermektedir. Haker, KÖrklareli Yahudi cemaatinin ùspanyol kökenli olduøundan ve 1878’de 6-12 yaû arasÖndaki kÖz ve erkekler için iki okulun varlÖøÖndan bahsetmektedir. KÖz okulunun müdiresi Zimbul Biûue, 1882 yÖlÖnda kÖz ve erkek okulunun aynÖ binada hizmet verdiøinden ve zemin katta kÖz okulu, birinci katta erkek okulunun olduøunu yazmÖûtÖ. KÖrklareli’deki Yahudi okullarÖnÖn fiziki durumu iç açÖcÖ olmadÖøÖndan Paris merkezli Alliance Cemiyeti’nden yardÖm istendi. Cemiyet bu çaørÖya kulak vererek, 150 mevcutlu bir erkek okulunu 1901-1902 ders yÖlÖnda açmÖûtÖ. Bu erkek okulunun ilk müdürü de Samuel Mitrani Efendi’ydi. 1913 yÖlÖnda Alliance, KÖrklareli’de bir kÖz, bir erkek Yahudi okulu açtÖøÖnÖ resmen duyurmuûtu91.
OsmanlÖ arûivindeki bir belgeye göre, 1899 yÖlÖnda Karakaû Mahallesi’ndeki eski Musevi okulu yÖkÖlarak yenisinin inûasÖ için ruhsat verilmiûtir. Edirne vilayet salnâmelerinde geçen KÖrklareli’deki Yahudi okulunun bilgileri ûöyledir:
Tablo 12: KÖrkkilise Merkezdeki Musevi Cemaati Mektebi
Mektebin Bulunduøu Mahalle Eøitim Kadrosu Öørenci Adedi
Karakaû Mahallesinde Musevi
Erkek Mektebi Muallim-i evvel Salamon Efendi Muallim-i sâni Avram Efendi
100
Kaynak: 1310 EVS, s. 489; 1319 EVS, s. 755.
KÖrkkilise merkezde bulunan Musevi mektebinden baûka, bir de Lüleburgaz kazasÖnda Musevi mektebi vardÖ. 85 öørencisi bulunan bu mektebin muallim-i evveli Davin Efendi’ydi92.
YukarÖda verilen ibtidâi mekteplerinden baûka sancakta, gayrimüslimlere ait rüûdiye derecesinde 7 adet okul bulunuyordu. AynÖ dönemde Müslümanlara ait rüûdiye ise, 4 adetti. Ancak gayrimüslim nüfusun Müslüman nüfusa göre sancakta daha yoøun olduøunu düûünürsek (gayrimüslim nüfus % 71, Müslüman nüfus ise % 29), gayrimüslim rüûdiyelerinin fazla olmasÖnÖ normal karûÖlamak gerekir. KÖrkkiliseli gayrimüslimlerin sancakta açtÖøÖ 7 rüûdiyenin, açÖlÖû tarihleri ve öørenci sayÖlarÖ aûaøÖdaki gibidir:
91 Erol Haker, Bir Zamanlar KÖrklareli’de Yahudiler YaûardÖ, Yay. Haz. RÖfat N. Bali,
ùletiûim, ùstanbul 2002, s. 297, 308, 310.
Tablo 13: KÖrkkilise SancaøÖndaki Gayrimüslim Rüûdiyeleri (1898-1900)93.
Liva Kaza Mektebin is
mi Mektebin mensu p oldu øu cemaat Nam Öna ruhsat veril m iû olan M esul Müdür Me kte bin derecesi T aleb e Say Ös Ö Mektebin a çÖ lÖû ta ri hi Ruhsatname tarihi Erkek KÖz
KÖrkkilise KÖrkkilise Ayas
Peridon Bulgar Ortodoks Mokroni Efendi Rüûdiye 75 - 1296 (1880) 9 K.evvel 1312 (21 AralÖk 1896) " TÖrnova Kiril
Emtodi Bulgar Ortodoks " Rüûdiye 43 - 1294 (1878) "
" Lüleburgaz Rum Rum Rum
Metropolithanesi Rüûdiye 87 - - 1 1311 úubat
(13 úubat 1896) " KÖrkkilise Rum Rum Rum
Metropolithanesi
Rüûdiye 91 - - "
" KÖrkkilise Rum Rum Rum
Metropolithanesi Rüûdiye 72 - - "
" Babaeski Rum Rum Rum
Metropolithanesi Rüûdiye 35 - - "
" Üsküp
Nahiyesi Rum Rum Rum Metropolithanesi Rüûdiye 43 - - "
Kaynak: 1316 MNS, s. 796-797; 1317 MNS, s. 886-889.
Tabloda en dikkat çeken husus, gayrimüslimlere ait bütün rüûdiyelerin ruhsatlarÖnÖ II. Abdülhamid devrinde almalarÖdÖr. Zira 1886’da kurulan Mekâtib-i GayrMekâtib-imüslMekâtib-ime ve EcnebMekâtib-iye MüfettMekâtib-iûlMekâtib-iøMekâtib-i ruhsatsÖz eøMekâtib-itMekâtib-im yapan gayrMekâtib-imüslMekâtib-im okullarÖnÖ takibe almÖûtÖr. Müfettiûlik nizamnamesine göre, nizamnamenin yürürlüøe girdiøi tarih (1886) itibariyle altÖ ay içerisinde ruhsatÖnÖ almayan okullarÖn kapatÖlacaøÖ belirtilmesine raømen94, KÖrkkilise’de bu denetimin pek
iûlemediøi görülmektedir. Örneøin merkez kazada 1880’de açÖlan Bulgar Ortodoks Rüûdiyesi yaklaûÖk 16 yÖl; TÖrnova’daki Bulgar Ortodoks Rüûdiyesi, 18 yÖl sonra ruhsat almÖûtÖr. Tablodaki bir baûka husus ise, gayrimüslim rüûdiyeleri
93 Sancaktaki gayrimüslim rüûdiyeleri hakkÖnda en kapsamlÖ bilgiler Maârif Nezâreti
salnâmelerinde bulunmaktadÖr. OsmanlÖ arûivleri ve Edirne vilayet salnâmelerinde KÖrkkilise’deki gayrimüslim rüûdiyeleri hakkÖnda detaylÖ bir malumat bulunamadÖ. Maârif salnâmelerinde yer alan bu bilgiler az da olsa birbiriyle örtüûmeyebiliyor. Örneøin 1316 ve 1319 Maârif salnâmelerinde TÖrnova’daki rüûdiyenin açÖlÖû tarihi 1294 olarak verilmiûken, 1317 Maârif salnâmesinde 1296, 1321 Maârif salnâmesinde ise 1295 olarak geçmektedir. Benzer bir durum KÖrkkilise merkezdeki Bulgar Ortodoks mektebinde görülmektedir. Bu mektebin açÖlÖû tarihi 1316 Maârif salnâmesinde 1296 iken, 1317-1319 Maârif salnâmelerinde 1269 olarak geçmektedir. Bkz. 1316 MNS, s. 796-797; 1317 MNS, s. 886-889; 1319 MNS, s. 322-323; 1321 MNS, s. 295.
KÖrkkilise, TÖrnova, Lüleburgaz ve Babaeski gibi kaza merkezlerinde olduøu gibi merkeze baølÖ Üsküp nahiyesinde de mevcuttu. Nahiye statüsündeki bir yerde rüûdiyenin bulunmasÖ nadir görülen bir durumdur. Bu durum günümüzde merkeze 17 km. uzaklÖkta olan Üsküp beldesinin, II. Abdülhamid devrinde Rumlar için önemli bir yerleûim merkezi olduøunu göstermektedir.
6. KÖrkkiliseli Gayrimüslimlerin Mektep ùnûa Faaliyetleri
KÖrkkilise sancaøÖndaki okullar, Edirne Vilayeti Maârif Müdürlüøü’ne95
baølÖydÖ96. Sancaktaki eøitim iûlerinden ise, Maârif Meclisleri97 ve Cemaat
Meclisleri98 sorumluydu99. OkullarÖn inûasÖ, tamirat ve tadilatÖ, öøretmen
maaûlarÖ gibi hususlar bu meclislerce takip edilmekteydi. Demografik yapÖsÖ kozmopolit bir görünüme sahip olan KÖrkkilise sancaøÖnda ùslam, Rum, Bulgar ve Musevi Cemaat Meclisleri bulunmakta ve nüfusa göre bu meclislerde 1 reis ve 5-7 arasÖ üye görev yapmaktaydÖ100.
Gayrimüslimlerin okul açma ve okul tamir iûlemleri, her cemaatin baølÖ bulunduøu dini kurumlar aracÖlÖøÖyla gerçekleûtiriliyordu. Rumlar ve Ermeniler ùstanbul’da bulunan patrikhaneleri aracÖlÖøÖyla sancakta yeni mektep ya da mevcut mektebin tamiri hakkÖnda ruhsat talebinde bulunuyorlardÖ. Bu prosedür ûöyle iûliyordu: Rum ya da Ermeni Patrikhanesi’nin dilekçesi doørultusunda mesele Adliye ve Mezâhip Nezâreti’nde ele alÖnÖyor ve burada hazÖrlanan tezkerenin, úûrâ-yÖ Devlet Mülkiye Dairesi’nde görüûülmesinden sonra padiûah iradesi ile
95 Edirne Maârif Müdürlüøünün teûkilat yapÖsÖyla ilgili geniû bilgi için bkz. 1318 MNS,
s. 969). AyrÖca OsmanlÖ vilayetlerindeki maarif müdürlüklerinin görev ve sorumluluklarÖyla ilgili “Vilayât-Ö ûahâne Maârif müdürlerinin vezâifini mübeyyin tâlimat” hakkÖnda bkz. 1316 MNS, s. 136-139.
96 BOA. DH. MKT. 2411/11, (9 Cemaziyelahir 1318/4 Ekim 1900).
97 II. Abdülhamid devrinde vilayet, sancak ve kaza merkezlerinde maarif meclisleri
teûkil edilmiûti. Öyle ki, 1909 yÖlÖna gelindiøinde vilayet, sancak ve kazalarÖn hemen hemen hepsinde birer maarif meclisi mevcuttu. Bkz. Kodaman, a.g.e., 47-48. Vilayet salnâmelerinde bu meclislerle ilgili ayrÖntÖlÖ bilgilerin yer aldÖøÖ görülmektedir. BulunduklarÖ bölgedeki eøitim iûleri, muallimlerin tayin ve teftiûi, okullarÖn tamir ve çoøaltÖlmasÖ, maarif gelirlerinin artÖrÖlmasÖ Maarif meclislerinin belli baûlÖ görevleriydi. Geniû bilgi için bkz. 1316 MNS, s. 139-141.
98 Cemaat meclisleri, sadece eøitim iûlerinden deøil, birçok konuda etkili
pozisyondaydÖlar. Cemaat meclisleri, mensup olduklarÖ milletlerin mezhep konularÖ, eøitim iûleri, yetimlerin muhafazasÖ ile okul, ibadethane ve kabristan gibi halka ait mekânlarÖn bakÖm ve onarÖm iûlerinden sorumluydular. Geniû bilgi için bkz. BOA. Y. EE. 112/2.
99 BOA. MF. MKT. 112/152, (29 Muharrem 1307/25 Eylül 1889).
100 KÖrkkilise SancaøÖ ve kazalarÖndaki Maarif Meclisleri ve Cemaat Meclisleri ile ilgili
Edirne vilayet salnâmeleri önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Geniû bilgi için bkz. 1300 EVS, s. 109, 116, 122; 1311 EVS, s. 155-157; 1314 EVS, s. 162, 163,170,176,183; 1316 EVS, s. 161, 164, 177, 186.
