Bu dönemde köylerdeki okullarÖn durumu da iyileûtirilmeye çalÖûÖlmÖûtÖr. Ancak devletin ekonomik imkânlarÖnÖn kÖsÖtlÖ olmasÖndan dolayÖ okullarÖn inûa ve tamir masraflarÖ köylüler tarafÖndan karûÖlanmÖûtÖr. Bu konuda bir örnek vermek yerinde olacaktÖr. 1907 yÖlÖnda KÖrkkilise Mandariçe köyünde, 190 hanede 836 Müslüman nüfus yaûamaktadÖr. Köydeki mevcut mektebin binasÖ eski ve tahta bir odadan ibaret olduøu, saølÖk ûartlarÖna da uygun olmadÖøÖ Maârif Nezâreti’nin yazÖsÖndan anlaûÖlmaktadÖr. Maarif bütçesi müsait olmadÖøÖndan mektebin inûa
114 BOA. DH. MKT. 1191/87 lef 1, (3 Aøustos 1323/16 Aøustos 1907).
115 “…vilâyetin en büyük mekteb-i ibtidâisi olan KÖrkkilise mekteb-i kebir-i ibtidâisisinin bugün
resmi açÖlÖûÖ gerçekleûti.” . Bkz. BOA. MF. MKT. 910/43, (26 Kanun-Ö Sani 1321/8 úubat 1906).
116 BOA. DH. MKT. 1056/49, (16 Muharrem 1324/12 Mart 1906); BOA. MF. MKT.
masraflarÖ ve öøretmen maaûÖnÖn köy halkÖ tarafÖndan karûÖlanmasÖ kaydÖyla yeni bir mektebin yapÖlmasÖ uygun görülmüûtür117.
Maârif Nezâreti salnâmelerinden derlediøimiz aûaøÖdaki tabloda, II. Abdülhamid döneminde KÖrkkilise sancaøÖ genelinde açÖlan mektepler, inûa tarihleri ve masraflarÖna dair bilgiler görülmektedir. Tablodaki bilgiler bu dönemde açÖlan mekteplerin tamamÖnÖ kapsamasa da, mektep açÖlÖû tarihleri ve masraflarÖyla ilgili bir fikir vermesi açÖsÖndan önemlidir.
Tablo 14: II. Abdülhamid Döneminde KÖrkkilise SancaøÖnda AçÖlan Okullar (1881-1898).
Liva Kaza Mektebin
Derecesi Bulunduøu Mevki Mektebin Tarihi AçÖlÖû MiktarÖ Masraf /Kuruû
KÖrkkilise KÖrkkilise ùdadi Kasabada 1308/1892 - " KÖrkkilise ùbtidai Kasabada 1299/1883 -
" KÖrkkilise " Kasabada 1298/1882 -
" KÖrkkilise " Kasabada 1300/1884 -
" Babaeski Rüûdiye Kasabada 1314/1898 20.647
" Babaeski ùbtidai Kasabada 1308/1892 -
" Vize Rüûdiye Kasabada 1309/1893 4.700
" Vize ùbtidai Kasabada 1306/1890 -
" Lüleburgaz " Kasabada 1299/1883 8.500
" Lüleburgaz " Kasabada 1313/1897 2.000
" Lüleburgaz " Karaaøaç 1300/1884 1.000
" Lüleburgaz " Karaaøaç 1311/1896 1.500
" Lüleburgaz " Kazak 1304/1888 1.200
" Lüleburgaz " Turgut Bey 1297/1881 1.000 " Lüleburgaz " Evrensekiz 1302/1886 800
" Lüleburgaz " Tatar 1308/1892 2.000
" Lüleburgaz " Hamitabat 1305/1889 1.200 " Lüleburgaz " Ferik Musa 1308/1892 1.000
Kaynak: 1319 MNS, s. 330-331; 1321 MNS, s. 302-303.
YukarÖda etraflÖca inûa bilgileri verilen okullardan baûka, KÖrkkilise’nin birçok köyünde ibtidâi derecesinde mektep inûa edilmiûtir. 1906 yÖlÖnda ÇakÖllÖ ve OsmanlÖ118, Bayramdere, PoyralÖ ve Sazara köylerinde119 ibtidâi mektepleri
açÖlarak muallim tayinleri yapÖlmÖûtÖr.
II. Abdülhamid devrinin diøer bir eøitim kurumu ise sanayi mektepleridir. Ülke genelinde yaygÖnlaûmaya baûlayan bu mektepler, Edirne’de de açÖlmÖûtÖr120.
Ancak KÖrkkilise dâhilinde, meslekî eøitim veren bu okullardan bulunmuyordu.
117 BOA. MF. MKT. 1028/1 lef 2, (30 Temmuz 1323/12 Aøustos 1907). 118 BOA. MF. MKT. 903/68, (7 Zilkade 1323/ 3 Ocak 1906).
119 BOA. MF. MKT. 916/56, (16 Muharrem 1324/ 12 Mart 1906). 120 1321 MNS, s. 101-104, 289.
1910 yÖlÖnda Bulgar milletinden Vasili oølu Yuvan TÖrnova kazasÖnda, kilimcilik sanatÖnÖ öøretmek üzere bir Kilim Sanayi Mektebi açmak için ruhsat talebinde bulunduøu arûiv kayÖtlarÖndan anlaûÖlmaktadÖr121.
Buraya kadar örnekleriyle açÖkladÖøÖmÖz okul inûa çalÖûmalarÖndan baûka, II. Abdülhamid döneminde emlâk-Ö hümâyûn idareleri tarafÖndan yaptÖrÖlan okullar da vardÖ. BazÖ OsmanlÖ ûehirlerinde padiûaha ait arazilerin yönetiminden sorumlu emlâk-Ö hümâyûn idareleri122 bulunuyordu. Edirne vilayetinde de faaliyette olan bu
idarenin 5 ûubesi vardÖ. Babaeski, Ferecik, Çorlu, Keûan ve Malkara ûubeleri Edirne merkezdeki Emlâk-Ö Hümâyûn Komisyonu’na baølÖ olarak bulunduklarÖ bölgelerdeki padiûah arazilerinin yönetim-organizasyon iûlerini yürütüyorlardÖ. Emlâk-Ö hümâyûn komisyonlarÖ gelirlerinin bir kÖsmÖnÖ mektep, cami, köprü, çeûme gibi hayÖr eserlerinin inûasÖnda kullanÖyorlardÖ. Komisyona baølÖ Babaeski, Ferecik, Çorlu, Keûan ve Malkara ûubelerinin birçok cami ve ibtidâi mektebi inûa ettirdiøi görülmektedir123. KÖrkkilise sancaøÖnda sadece Babaeski kazasÖnda emlâk-Ö hümâyûn
idaresi vardÖ ve bu idare, Babaeski’nin birçok köyünde cami ve okul yaptÖrmÖûtÖ. Tablo 15: Edirne Vilayeti Emlâk-Ö Hümâyûn Komisyonu, Babaeski úubesi TarafÖndan
ùnûa Edilen ùbtidâi Mektepleri
Mektebin ùsmi ùnûa Tarihi Mektep ve Caminin ùnûa MasrafÖ
Katranca Köyü ùbtidâi Mektebi 1305/1889 15.015
Karacaoølan Köyü ùbtidâi Mektebi 1305/1889 14.784
Menteler Köyü ùbtidâi Mektebi 1305/1889 16.405
Naip Yusuf Köyü ùbtidâi Mektebi 1305/1889 15.063
Fethiye Köyü ùbtidâi Mektebi 1305/1889 14.859
Necatiye Köyü ùbtidâi Mektebi 1305/1889 26.268
Ertuørul Köyü ùbtidâi Mektebi 1308/1892 30.500
Yolageldi Köyü ùbtidâi Mektebi 1313/1897 44.000
MandÖra Köyü ùbtidâi Mektebi 1313/1897 43.463
Aøa-yÖ Cedid Köyü ùbtidâi Mektebi 1315/1899 21.750
Hamidiye Köyü ùbtidâi Mektebi 1316/1900 28.785
Kamirler Köyü Müsellimi ùbtidâi Mektebi 1316/1900 -
Pavli Köyü (Pehlivanköy) ùbtidâi Mektebi 1317/1901 -
ManastÖrdere Köyü ùbtidâi Mektebi 1317/1901 -
KaysarÖ Köyü ùbtidâi Mektebi 1317/1901 -
Kavakdere ùbtidâi Mektebi 1318/1902 -
Kaynak: 1321 MNS, s. 303-304; 1319 MNS, s. 332.
121 BOA. MF. MKT. 1145/67, (21 Zilhicce 1327/ 3 Ocak 1910).
122 Emlâk-Ö Hümâyûn ùdaresi: OsmanlÖ padiûahlarÖna ait arazilerin idaresinden sorumlu
teûkilat. II. Abdülhamid döneminde hükümdara ait arazilerin yönetiminden sorumlu, iyi organize edilmiû müesseselerdi. Geniû bilgi için bkz. Arzu Terzi, “Hazine-i Hassa”, Türkiye Diyanet VakfÖ ùslam Ansiklopedisi, C. XVII (1998), s. 137-141.
123 Sultan II. Abdülhamid döneminde emlâk-Ö hümâyûna inûa edilen okullarla ilgili geniû
bilgi için bkz. Hümmet Kanal, “Sultan II. Abdülhamid’in OsmanlÖ Eøitimine YaptÖøÖ Önemli Bir KatkÖ: Emlâk-Ö Hümâyûn’a ùnûa Edilen Okullar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraûtÖrmalarÖ Dergisi, 40 (2016), s. 151-176.
II. Abdülhamid döneminde 1877-1893 yÖllarÖ arasÖnda emlâk-Ö hümâyun denilen padiûah arazilerinde birçok ibtidâi mektebi inûa edilmiûti. Bu mekteplerin çoøu, emlâk-Ö hümâyun ve çiftlik-i hümâyuna yerleûtirilen Rumeli ve Kafkas göçmenlerinin çocuklarÖ için yaptÖrÖlmÖûtÖ124. KÖrkkilise sancaøÖnda da
örneklerine rastladÖøÖmÖz bu okullar, II. Abdülhamid dönemi eøitim politikalarÖ hakkÖnda bir fikir vermektedir. Padiûah bizzat kendisine ait arazilere ibtidâiler inûa ettirerek ülkede okuryazar oranÖnÖ yükseltmeye çalÖûmÖûtÖr.
8. Sancaktaki Mekteplerin Finansman KaynaøÖ
II. Abdülhamid devrinde Maârif Nezâreti bütçesi, okullar için harcama yapacak kudrete sahip deøildi. Bu nedenle, 1869 Maârif Nizamnâmesi doørultusunda, maarifin gelir kaynaklarÖna temas edilerek meseleye çözüm üretilmeye çalÖûÖlmÖûtÖ. Buna göre, devlet bütçesinden ayrÖlan para, halkÖn vereceøi yardÖmlar, vakÖf gelirlerinden alÖnacak para ve diøer yardÖmlar maarif için belli baûlÖ gelir kaynaklarÖydÖ125.
Bu dönemde KÖrkkilise sancaøÖndaki eøitim kurumlarÖnÖn finansman desteøi, daha çok yerel yardÖmlarla saølanÖyordu. Vilayet ve sancaklarda faal olan cemaat meclisleri bu konuda önemli bir görevi ifa ediyorlardÖ. KÖrkkilise’deki ùslam, Bulgar, Rum ve Musevi halkÖn okullarÖ kendi cemaat meclislerince finanse ediliyordu. Kilise sandÖklarÖ ve MüslümanlarÖn kurduøu vakÖflar, mekteplerin inûa ve tamirinde parasal desteøin saølandÖøÖ önemli kaynaklardÖ. Bu dönemde, devletin ekonomik durumunun istenen seviyede olmamasÖ ve “maârif
bütçesi müsait olmadÖøÖndan muallim maaûlarÖnÖn iâne-i ahaliden karûÖlanmasÖ” yoluna
gidilmiûtir. Köylerdeki ibtidâilerde genelde tek öøretmen vardÖ ve öøretmen maaûlarÖ da öørenciler tarafÖndan getirilen zahireler ile karûÖlanÖyordu126.
II. Abdülhamid’in saltanatÖnÖn ilk zamanlarÖnda devlet bütçesine yük getirmeden, eøitime destek amacÖyla vilayet ve sancaklardaki vakÖf gelirlerinin
124 Kodaman, a.g.e., s. 87. 125 Kodaman, a.g.e., s. 157.
126 BOA. MF. MKT. 1028/1 lef 2, (30 Temmuz 1323/12 Aøustos 1907). II.
Abdülhamid döneminde köylerdeki ibtidâilerin masraflarÖ ve öøretmen maaûlarÖnÖn köy halkÖ tarafÖndan karûÖlanmasÖ usulü birçok kazada uygulanmaktaydÖ. 1907-1908 yÖllarÖnda Hayrabolu kazasÖ köylerine atamasÖ yapÖlan öøretmenlerin maaûlarÖ zahire hesabÖna göre ödeniyordu. Ücretleri köylüler tarafÖndan karûÖlanmak üzere, Karaburçak Köyü ibtidai mektebi muallimliøine senelik 80 kile buøday ücretle Ahmet Efendi, bkz. BOA. MF. MKT. 985/53; SÖrÖnsÖllÖ Köyü ibtidai mektebi muallimliøine senelik 100 kile buøday ücretle HafÖz Hüseyin Efendi, bkz. BOA. MF. MKT. 987/28; Kozyörük Köyü ibtidai mektebi muallimliøine senelik 100 kile zahire ücretle HafÖz BeyazÖt Efendi’nin bkz. BOA. MF. MKT. 991/67 atamasÖ yapÖlmÖûtÖ.
fazlasÖnÖn maarife devri kararlaûtÖrÖlmÖû127 ve bu sayede taûrada açÖlan okullarÖn
finansman desteøi saølanmÖû oluyordu. KÖrkkilise merkezdeki Müslümanlara ait okullarÖn masraflarÖ ve öøretmen maaûlarÖnÖn önemli bir kÖsmÖ burada bulunan vakÖflarÖn gelirlerinden karûÖlanÖyordu. HÖzÖr Bey, Hasan Çavuû, Hatice Hatun, Karakaû Bey, Emir Ali Çelebi, Serdar Ali Paûa, Pehlivan, Hundi Hatun, Hüseyin Bey, Yahûi Bey VakÖflarÖ KÖrkkilise’de eøitime katkÖ saølayan vakÖflara örnek olarak gösterilebilir128. Ancak bu vakÖflarÖn mütevellilerinin, zaman zaman vakÖf
gelirlerinin fazla kÖsmÖnÖ eøitime aktarmadÖklarÖ da olmuûtur. 1909 yÖlÖnda HÖzÖr Bey ve Hasan Çavuû VakÖflarÖ Mütevellisi Tosunzade Mehmet Efendi ve Hatice Hatun VakfÖ mütevellisi Fehim Efendi’nin eøitime aktarmalarÖ gereken gelirleri, maarif komisyonuna teslim etmedikleri ûikâyet konusu olmuûtu. VakÖflarÖn bütçelerinin incelenmesi neticesinde 105.800 kuruû 30 paranÖn maarife devredilmediøi anlaûÖlmÖû ve bu para KÖrkkilise’deki eøitim kurumlarÖna pay edilmiûti129. VakÖf gelirlerinin mektep masraflarÖ ve öøretmen maaûlarÖna
yetmediøi dönemlerde ise, ibtidâi ve rüûdiyelere devam eden öørencilerden de para toplanarak açÖk kapatÖlmaya çalÖûÖlmÖûtÖr. KÖrkkilise’deki kÖz rüûdiyesi ve Hamidiye Mektebi öørencilerinden 1906 yÖlÖnda kiûi baûÖ ücret toplanmÖûtÖ130.
Lüleburgaz kazasÖndaki ùslam mekteplerinin giderleri ve öøretmen maaûlarÖ burada inûa edilen dükkânlarÖn gelirlerinden saølanÖyordu. Cemaat-i ùslâmiye tarafÖndan kasabanÖn orta yerindeki PanayÖr mahallinde 101 adet dükkân inûa olunmuû ve bu dükkânlarÖn gelirleri kazadaki Müslüman mekteplerinin giderlerine tahsis edilmiûti. Rum mektepleri muallim ve muallimelerinin maaûlarÖ ve idareleri kilise gelirlerinden, Yahudi mektepleri ile köy mektepleri muallimlerinin giderleri ise, halktan toplanan yardÖmlarla karûÖlanÖyordu. TÖrnova kazasÖndaki Bulgar Katolik cemaati okullarÖnÖn giderleri Edirne’deki Katolik Cemaati tarafÖndan finanse ediliyordu131 Babaeski, Ahtapoli, Midye ve Vize
kazalarÖ ve köylerindeki okullar da yerel halkÖn yardÖmlarÖ ile faaliyetlerini sürdürüyorlardÖ132.
127 “1298 senesinde úûrâ-yÖ Devlet kararÖyla ûerefsâdÖr olan irâde-i seniyye mûcebince sadaka
tevelliyetinden olan fazla-i evkâfÖn Maârife aidiyeti takkarrur eylemiûti.” . Bkz. BOA. MF. MKT. 1124/ 25, (18 Mart 1325/31 Mart 1909).
128 BOA. BEO. 687/51505, (29 Rebiulevvel 1313/19 Eylül 1895); BOA. BEO.
2231/167264, (11 Ramazan 1321/1 AralÖk 1901); BOA. MF. MKT. 1134/57 lef 15, (14 MayÖs 1325/27 MayÖs 1909).
129 BOA. MF. MKT. 1124/ 25, (18 Mart 1325/31 Mart 1909); BOA. MF. MKT.
1134/57 lef 15, (14 MayÖs 1325/27 MayÖs 1909).
130 “KÖrkkilise’de bulunan ve mahalli vakÖflarÖn fazla gelirleri ile idare edilmekte bulunan erkeklere
mahsus mekteb-i kebir-i ibtidâiyesi ile kÖz rüûdiyesi masraflarÖna karûÖlÖk tutulan gelirleri kifâyet etmediøi ve adÖ geçen iki mektebin temin-i idaresi için devam eden öørencilerden ücret alÖnmasÖna…” Bkz. BOA. MF. MKT. 1016/62, (7 Teûrin-i evvel 1322/20 Ekim 1906).
131 1310 EVS, s. 521.
Sonuç
II. Abdülhamid devrinde KÖrkkilise sancaøÖndaki eøitim ve öøretim faaliyetleri arûiv kaynaklarÖ ÖûÖøÖnda analiz edilmeye çalÖûÖlmÖûtÖr. Bu dönemde sancaøÖn nüfus yapÖsÖ kozmopolit bir görünüme sahipti. ùslam, Rum, Bulgar ve Musevi cemaatin yaûadÖøÖ KÖrkkilise’de gayrimüslim nüfus çoøunluøa sahipti. 1881-1882/1893 OsmanlÖ genel nüfus sayÖmlarÖnda gayrimüslim nüfus % 71, Müslüman nüfus ise %29’luk bir oranÖ teûkil etmekteydi. 1902 yÖlÖna gelindiøinde, nüfus oranlarÖ Müslümanlar lehine deøiûse de gayrimüslimler yine çoøunluktadÖr. 1902’ de ùslam nüfusu %35’e yükselmiû, gayrimüslim nüfusu ise, %65’e düûmüûtü. Nüfusla orantÖlÖ olarak sancakta, ùslam, Rum, Bulgar ve Musevi okullarÖ faaliyetteydi. ùbtidâiler kaza merkezleri ve köylerde; rüûdiyeler kaza merkezlerinde; idadi ise, bir adet olup KÖrkkilise merkezde bulunuyordu. Bütün rüûdiyeler kaza merkezlerinde bulunurken, Üsküp nahiyesinde Rumlara ait bir rüûdiye vardÖ. Bu durum Üsküp nahiyesinin bu dönemde kalabalÖk ve önemli bir Rum yerleûim merkezi olduøunu göstermektedir. Sancakta her cemaatin bir meclisi vardÖ ve bu meclis, okullarÖn her türlü inûa, tamir, personel giderleri gibi masraflarÖndan sorumluydu. MüslümanlarÖn kurduøu vakÖflar ile gayrimüslimlerin kilise sandÖklarÖ okullarÖn inûasÖnda ve öøretmen maaûlarÖnÖn ödenmesinde etkin olarak kullanÖlÖyordu. Gayrimüslim okullarÖnÖn ayrÖ statüleri vardÖ. 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nin 129. maddesi gereøince gayrimüslimler kendi okullarÖnÖ finanse ediyorlardÖ. Devlet bu okullarÖn inûa-tamir ve personel giderlerine karÖûmamÖû, ancak denetim iûlerini sÖkÖ tutmaya çalÖûmÖûtÖr. Köylerdeki ibtidâi mekteplerinin masraflarÖ genelde halktan toplanan paralarla karûÖlanÖyordu. ùlginç olanÖ ise, köy öøretmenlerinin maaûÖnÖn zahire olarak, köy halkÖ tarafÖndan ödenmesidir. Genel olarak, okullar KÖrkkilise halkÖnÖn nakdi yardÖmlarÖ ile faaliyetlerini sürdürüyorlardÖ.
II. Abdülhamid devrinde KÖrkklise’de inûa edilen okullarÖn birçoøu günümüze kadar ulaûamamÖûtÖr. Ancak yaptÖøÖmÖz yerel araûtÖrmalarda bazÖ binalarÖn hala ayakta olduøu tespit edilmiûtir. Örneklerle açÖklamak gerekirse, II. Abdülhamid döneminin KÖrklareli’deki en büyük ilkokulu olan Hamidiye Mektebi bugün KocahÖdÖr ùlkokulu; Yayla Mahallesi’nde Rumlar tarafÖndan 1905’te inûa edilen Rum okulu, günümüzde bir süre Vali Faik Üstün ùlköøretim Okulu olarak kullanÖlmÖûtÖ. Ancak 2005 yÖlÖnda geçirdiøi yangÖn dolayÖsÖyla bugün kullanÖlamaz durumda olup, yenileme çalÖûmalarÖ devam etmektedir. Yine günümüzde Tevfik Fikret YatÖlÖ ùlköøretim Bölge Okulu olarak kullanÖlan bina ise, II. Abdülhamid devri Rum çocuklarÖna mahsus bir kÖz okuluydu133.
Son olarak, OsmanlÖ arûivlerinde yaptÖøÖmÖz araûtÖrmalarda KÖrkkilise sancaøÖnda inûa edilen Müslim ve gayrimüslim okullarÖnÖn inûa planlarÖna ulaûÖlmÖûtÖr. Bu dönemdeki okul binalarÖ hakkÖnda bir fikir vermesi açÖsÖndan adÖ geçen planlar çalÖûmanÖn içinde yer almÖûtÖr.
133 Rum kÖz çocuklarÖnÖn eøitim gördüøü Parthenogogeio (Yunan KÖz Okulu) için bkz.
Kaynakça
A. BaûbakanlÖk OsmanlÖ Arûivi Belgeleri (BOA). Bâb-Ö Âli Evrak OdasÖ Belgeleri (BEO).
BOA. BEO. 1428/107027; BOA. BEO. 687/51505; BOA. BEO. 2231/167264; BOA. BEO. 3244/243231.
BOA. BEO. 3900/292458; BOA. BEO. 4106/307898.
Dâhiliye Nezâreti Mektûbi Kalemi Belgeleri (DH. MKT).
BOA. DH. MKT. 1056/49; BOA. DH. MKT. 1191/87; BOA. DH. MKT. 2078/72; BOA. DH. MKT. 2411/11.
ùradeler Adliye ve Mezâhip Nezâreti (ù.AZN).
BOA. ù. AZN. 24/39; BOA. ù. AZN. 36/1; BOA. ù. AZN. 48/5; BOA. ù. AZN. 76/20.
Maârif Nezâreti Mektûbi Kalemi Belgeleri (MF. MKT).
BOA. MF. MKT. 4/16; BOA. MF. MKT. 58/34; BOA. MF. MKT. 59/64; BOA. MF. MKT. 62/14; BOA. MF. MKT. 112/152; BOA. MF. MKT. 189/86; BOA. MF. MKT. 199/24; BOA. MF. MKT. 201/34; BOA. MF. MKT. 216/29; BOA. MF. MKT. 532/7; BOA. MF. MKT. 563/34; BOA. MF. MKT. 611/12; BOA. MF. MKT. 683/20; BOA. MF. MKT. 817/40; BOA. MF. MKT. 903/68; BOA. MF. MKT. 910/43; BOA. MF. MKT. 916/56; BOA. MF. MKT. 917/10; BOA. MF. MKT. 985/53; BOA. MF. MKT. 987/28; BOA. MF. MKT. 991/67; BOA. MF. MKT. 1016/62; BOA. MF. MKT. 1124/ 25; BOA. MF. MKT. 1026/78; BOA. MF. MKT. 1028/1; BOA. MF. MKT. 1035/45; BOA. MF. MKT. 1134/44; BOA. MF. MKT. 1134/57; BOA. MF. MKT. 1145/67.
úûrâ-yÖ Devlet Belgeleri (ú.D).
BOA. úD. 110/4; BOA. úD. 1928/13.
YÖldÖz EvrakÖ
BOA. Y. EE. 112/6; BOA. Y. PRK. MF. 3/30; BOA. Y. PRK. MF. 3/31.
B. Düstur, Salnâmeler ve Ansiklopediler
Düstur, I. Tertip, C. II, ùstanbul: Matbaa-i Amire, 1289. _____, I. Tertip, C. IV, ùstanbul: Matbaa-i Amire, 1296. 1291 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1293 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1300 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1301 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1302 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1305 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne.
1306 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1307 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1308 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1309 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1310 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1311 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1314 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1316 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1317 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. 1319 Edirne Vilayet Salnâmesi, Vilayet MatbaasÖ, Edirne. KÖrklareli ùl YÖllÖøÖ, KÖrklareli 1967.
“KÖrklareli”, Yurt Ansiklopedisi C. XVII (1982), s. 4793-4894. 1316 Maârif Nezâreti Salnâmesi, Matbaa-i Amire, ùstanbul. 1317 Maârif Nezâreti Salnâmesi, Matbaa-i Amire, ùstanbul. 1318 Maârif Nezâreti Salnâmesi, Matbaa-i Amire, ùstanbul. 1319 Maârif Nezâreti Salnâmesi, Matbaa-i Amire, ùstanbul. 1321 Maârif Nezâreti Salnâmesi, AsÖr MatbaasÖ, ùstanbul.
C. Tetkik Eserler
AKIN, Veysi, “KÖrklareli AdÖnÖn Tarihçesi”, Pamukkale Üniversitesi Eøitim Fakültesi Dergisi, 2 (1997), s. 9-11.
AKYÜZ, Yahya, “ùlköøretimin Yenileûme Tarihinde Bir AdÖm: Nisan 1847 TalimatÖ”, Ankara Üniversitesi OsmanlÖ AraûtÖrmalarÖ Merkezi Dergisi, 5 (1994), 1-47.
_____________; Türk Eøitim Tarihi M. Ö. 1000-M.S.2012, Pegem Akademi, Ankara 2012. AYAR, Mesut, “KÖrklareli (KÖrkkilise) Mekteb-i ùdadisi”, History Studes, ùnternational
Journal Of History, Volume 2/3 (2010), s. 39-59.
BALTACI, Cahit, “OsmanlÖ Devleti'nde Eøitim ve Öøretim” Türkler,. C. XI (2002), s. 446-462.
BOZKURT, Nebi, “Medrese”, Türkiye Diyanet VakfÖ ùslam Ansiklopedisi, C. XXVIII (2003), s. 323-324.
ÇETùN, Atilla, “Maarif NazÖrÖ Ahmet Zühdü Paûa’nÖn OsmanlÖ ùmparatorluøu’ndaki YabancÖ Okullar HakkÖnda Raporu”, Güneydoøu Avrupa AraûtÖrmalarÖ Dergisi, 10-11 (1982), s. 189-220.
DEMùREL, Muammer, “Türk Eøitiminin Modernleûmesinde Rüûdiye Mektepleri”, Türkler, C. XV (2002), s. 44-60.
DEMùRLù, Murat, KÖrklareli Rum Okulu Restorasyon Projesi, BasÖlmamÖû Yüksek Lisans Tezi, ùstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, ùstanbul 2010.
DURSUNKAYA, A. RÖza, KÖrklareli Vilayetinin Tarih, Coørafya, Kültür ve Eski Eserler Yönünden Tetkik, Yeûilyurt, KÖrklareli 1948.
ERDEM TÜMER, Yasemin, II. Meûrutiyet’ten Cumhuriyet’e KÖzlarÖn Eøitimi, TTK, Ankara 2013. ERGùN, Osman Nuri, Türk Maarif Tarihi, C. I-II, ùstanbul 1977.
ERKAL, Mehmet, “ArûÖn”, Türkiye Diyanet VakfÖ ùslam Ansiklopedisi, C. III (1991), s. 411-413. GEORGEON, François, Sultan Abdülhamid, ùletiûim, ùstanbul 2012.
GÜÇTEKùN, Nuri, “KÖrklareli (KÖrkkilise) Rum Mektebinden Vali Faik Üstün ùlkokuluna Bir Eøitim BinasÖnÖn Hikâyesi (1905-2005)”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17 (2015), s. 171-192.
HAKER, Erol, Bir Zamanlar KÖrklareli’de Yahudiler YaûardÖ, Yay. Haz. RÖfat N. Bali, ùletiûim, ùstanbul 2002.
ùHSANO÷LU, Ekmeleddin, “OsmanlÖ Eøitim ve Bilim KurumlarÖ”, OsmanlÖ Medeniyeti Tarihi, ùstanbul 1999, s. 221-359.
KANAL, Hümmet, “Salnâmelere Göre 19. YüzyÖl SonlarÖnda KÖrkkilise (KÖrklareli) SancaøÖ”, Tarih Okulu Dergisi, XXVI (2016), s. 145-171.
________________; “ Sultan II. Abdülhamid’in OsmanlÖ Eøitimine YaptÖøÖ Önemli Bir KatkÖ: Emlâk-Ö Hümâyûn’a ùnûa Edilen Okullar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraûtÖrmalarÖ Dergisi, 40 (2016), s. 151-176.
KARAÇAM, Nazif, Efsaneden Gerçeøe KÖrklareli, Belediye, KÖrklareli 1995. KARPAT, Kemal, OsmanlÖ Nüfusu 1830-1914, Timaû, ùstanbul 2010.
KESKùNKILIÇ, Erdoøan, “OsmanlÖ Devletinde Gayrimüslim Okullar (Eøitim- Yönetim-Denetim)”, Türk Kültürü ùncelemeleri Dergisi, 23 (2010), s. 69-98.
“KÖrklareli”, Yurt Ansiklopedisi, C. VII (1982), s. 4793-4894.
KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eøitim Sistemi, TTK, Ankara1991.
POLAT HAYDARO÷LU, ùlknur, OsmanlÖ ùmparatorluøu’nda YabancÖ Okullar, Ocak, Ankara 1993.
SOMEL, Selçuk Akûin, OsmanlÖ’da Eøitimin Modernleûmesi (1839-1908), ùletiûim, ùstanbul 2010. úemseddin Sami, Kâmûs-Ö Türkî, ùkdam MatbaasÖ, ùstanbul 1317.
TERZù, Arzu, “Hazine-i Hassa”, Türkiye Diyanet VakfÖ ùslam Ansiklopedisi, C. XVII (1998), s. 137-141.
TOPTAú, BarÖû, KÖrklareli Merkez ùlçe ve Köylerindeki Gayrimüslim Eserleri, BasÖlmamÖû Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2012. TUNCEL, Metin, “KÖrklareli”, Türkiye Diyanet VakfÖ ùslam Ansiklopedisi, C. XXV (2002),