Çocuk Beslenmesi 1
Perihan A rs/an* / M e rih B e y g o **
G ir iş
B u g ü n ü n y a şa m ın ın en b ü y ü k s o ru n la r ın d a n b iri d e , g e lişm e m iş v e y a gelişm ekte o lan ü lkelerdek i b eslen m e y etersiz liğ i ve d e n g e siz liğ i s o r u n u d u r.
Bebek ve ço cu k lar, sürekli b ir b ü y ü m e g elişm e iç in d e o l d u k la r ın d a n , beslenm e y e tm ez liğ in d en en çok z a r a r g ö re n g u r u p l a r d ır . B irço k ülkelerde, ö lü m o ra n ı beb ek lik ç a ğ ın d a o ld u k ç a y ü k se k tir. T e s a d ü fe n y a şa y a n la rd a ise b ü y ü m e ve gelişm e g erilik leri g ö rü lm e k te , ö ze llik le m en tal gelişm e geriliği gösteren ç o c u k la r b ü y ü d ü k le rin d e to p lu m a y a r a r d a n çok, asalak y a şa m a la rı n e d e n i ile z a ra rlı o lm a k ta d ır la r .
Bu n edenle çocuk beslenm esi başlığı a ltın d a ; ço c u k b e s le n m e y ö n tem lerini, o n u etkileyen e tm e n le ri, besin g e re k sin m e le rin i v e çe şitli yaş g ru p la rın a göre n o rm a ld e veya h a sta lık ta k i d iy e t ö ze llik le rin i k o n u a la n b ir dizi yazı h a z ırla n m ıştır. Y a z ın ın I. b ö lü m ü n d e p e k çok k im s e n in m e ra k ettiği, n o rm a l b ü y ü m e ve gelişm ed en , çeşitli yaş g r u p l a r ın a g ö re o l m ası gereken boy ve ağ ırlık c e tv e lle rin d e n ö rn e k le r v e rip , y e n i d o ğ a n b ir b eb eğin çocukluk d e v rin e k a d a r b esin g e re k sin m e le ri a n la tıla c a k tır .
B ü y ü m e v e G e liş m e
in sa n ın gelişmesi, fizyolojik, biyolojik, psikolojik ve sosyal y ö n le ri ile o l g u n laşm a işlem inin b ü tü n ü n ü k a p sa r. B eslenm e, in s a n g elişm e sin d e b a ş lıca ve h a y a tın ı ençok etk iley en e tm e n le rd e n b irid ir. Ç ü n k ü b e sle n m e , in san ın fizik o -m o to r gelişim ini, d olayısı ile d ire k t o la ra k sosyal ce p h e sin i etkiler. B üyüm e, ölçü b a k ım ın d a n o lg u n lu k tu r d iy e t a n ı m l a n a b i l i r . G elişm e ise, o rg a n la rın ça lışm a d ü z e n in d e k i d e ğ iş m e le rd ir. B ü y ü m e ve gelişm e, o rg a n la rın ölçü ve ça lışm a d ü z e n in d e k i y etişk in liğ e d o ğ ru o la n gelişm elerdir. B üyüm e, h ü c re ve d o k u la rın g ö ste rd ik le ri d eğ işik lik le rle
* H acettepe Üniversitesi Çocuk H astanesi D iyet Bölüm Şefi. ** H acettepe Üniversitesi Çocuk H astanesi T edavici Diyetisyeni.
b ire y in yetişk in h a le gelebilm esi iç in sosyal ve k ü ltü re l k o şu lla rın etk isin d e o la n b ir sü re ç tir. Bu etk en le r, b ü y ü m e ve gelişm eye, e m b riy o d ev r in d e n yetişk in liğ e k a d a r etki e d e rle r. N o rm a l b ü y ü m e ve gelişm eyi, aile-çev re, sosyo-ekonom ik d ü ze y , a d e t ve g elen e k lerin b ü y ü k ö lçü d e e t k iled iğ i b ilin m e k te d ir. B u n u , ü lk em izd e y a p ıla n a r a ş tır m a la rın so n u ç la r ın d a n d a g ö rm ek tey iz.
1966 d a O r a l 1 ta ra fın d a n . A n k a ra c iv a rın d a d ö rt k ö y d e okul öncesi yaş ç o c u k la rın d a y a p ıla n beslen m e ve sağlık d u r u m u a r a ş tır m a s ın d a ç o c u k la rın ; % 25.62 sinin 1 y aşm a k a d a r, % 21,44 ü n ü n 18 ay a k a d a r, % 13,64 ü n ü n 24 ay a k a d a r a n n e sü tü a ld ık la rı ve % 14.49 u n u n 3-6 ay a r a s ın d a , % 25.90 in in 6-12 ay a ra s ın d a % 27.85 in in 12-18 ay a r a s ın d a ve % 16.43 ü n ü n 18-24 ay a ra s ın d a ek g ıd a la r a b a şla d ığ ı,v e rile n ek g ıd a o la ra k n işasta ile y a p ıla n m u h a lle b in in y er a ld ığ ın ı g ö ster m iştir.
U z e l’in 1970 d e K a y se ri ilin e b a ğ lı T o m a rz a ilçe m erk e zi ve 6 k ö y ü n d e beslen m e d u r u m u ve eğ itim i a r a ş tır m a s ın d a 2 a n n e s ü tü n d e n b a şk a h iç b ir yiyecek v e rilm iy e n ç o c u k la rın o ra n ın ın % 22, ek yiy e cek o la ra k şeker, n işa sta ve lo k u m u n en sık k u lla n ıla n yiyecek o ld u ğ u g ö rü lm ü ş tü r. Bu ç o c u k la rın ağ ırlık ve b o y ları s ta n d a r tla r la k ıy a s la n d ı ğ ın d a % 33 ü n ü n s ta n d a r tla rın a ltın a d ü ş tü ğ ü b u lu n m u ş tu r. H a c e tte p e Ç o cu k H a sta n e s in d e ço c u k la rı b u lu n a n aileler ile k o n u ş u ld u ğ u n d a a ile le rin b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü n o k u m a -y a z m a b ilm ed iğ i, a n n e a n n e , b a b a a n n e le rd e n k a lm a tav siy elerle ç o c u k la rın ı b esledikleri, gen ellik le y e tişm e y e n a n n e sü tü n e k a r b o n h id r a tlı y iyeceklerin eklendiği g ö rü lm ü ş tü r. B u n u n so n u c u n d a ço c u ğ u n h e m fiz ik i h e m d e m e n ta l gelişim i g e rile m e k te d ir.
A ilen in sosy o-ekonom ik d ü z e y in in d ü şü k olm ası n e d e n i ile k ö tü b eslen m e a lışk a n lık la rın ı ç o c u ğ u n a d a u y g u lam ası so n u c u n d a , n o rm a l b ü y ü m e ve gelişm e hızı y a v a şla r. Ç o cu ğ u n b ü y ü m e ve gelişm esi b ir b a ş k a e tm e n in d e etkisi a ltın d a d ır, b u d a ish al ve k u sm a g ib i n e d e n le rle y icek le rin n e t a lın ım m ik ta rla rın ın az olm asıd ır.
A y rıc a p ro te in a lm a d a n e n e rji alın ım ı, en e rji g e re ğ in d e n fazlay sa, ç o c u ğ u n b ü y ü m e ve gelişm esinde y in e g erilem e o la c a k tır. B ü y ü m e ve gelişm ed ek i g erilik lerle b irlik te sinir sistem inde, k a n d o k u su n d a , kas d o k u su n d a , k em ik d o k u s u n d a d a b o z u k lu k la r g ö rü lü r. Ç o c u ğ u n v ü c u d u n d a su to p la n m a s ı o ld u ğ u n d a n şişm an gib i g ö zü k ü r.
N o r m a l Ç o c u ğ u n V ü c u t Y a p ıs ı v e B ile ş im i
D o ğ u m d a n 12 in c i a y a k a d a r o la n b eb e k le rin o rta la m a v ü c u t ağ ırlık la rı ile v ü c u t b ileşim i T a b lo I d e gösterilm iştir. 0-6 yaş arası ç o c u k la rın n o rm a l a ğ ırlık ve b oy ö lçü leri T a b lo I I d e v erilm iştir.
10 ÇO C U K BESLENM ESİ 1 TA B L O I B e b e k le r in V ü c u t A ğ ır lığ ı v e B ile ş im i V ü cu t Bileşimi g m /1 0 0 gm Yaş (ay) V ücut A ğır lığı (kg) Su Yağ D iğerleri P ro te in Y eni d. 3 .2 0 75.7 11.0 1 1 .4 2 .5 2 5.45 6 3 .7 2 2 .4 1 1.4 2 .5 4 7.10 6 6 .2 2 5 .9 1 1 .4 2 .5 6 8 .2 8 5 9 .9 2 5 .3 12.3 2 .5 8 9 .0 8 5 9 .6 2 4 .8 13.1 2 .5 10 9 .82 5 9 .3 2 4 .5 13.7 2 .5 12 10.50 59 2 3 .8 14.6 2 .5 V ü c u t su y u n u n , ağ ırlığ a o r a n la d a h a ç a b u k a r tm a s ı n e d e n in d e n , v ü c u t suyu, v ü c u t ağırlığı % si o la ra k ifad e ed ilir. B öylece 2 a y lık b ir- çocuğun v ü c u t bileşim i y en i d o ğ a n d a n fa rk lıd ır. D o ğ u m d a n ik in c i a y a k a d a r a r ta n v ü c u t ağ ırlığ ın ın ço ğ u n lu ğ u y a ğ d ır, ve b u a ltın c ı a y a k a d a r d ev am eder, so n ra yavaş yavaş a z a lır, 6-12 a y a r a s ın d a p r o te in a r t m ağ a başlar.
Ç o c u k la r ın B e s in G e r e k s in m e le r i
E n erji: B ebeklerin en e rji gereksinm esi fa z la d ır. B ir y a ş m a k a d a r o la n d evred e b ebek lerin k a lo ri geresinm esi k g b a ş ın a g ü n d e 115-120 k a lo ri k a d a rd ır. G ü n lü k kg b a ş ın a v e rile n 115 k a lo rin in 55 i b a z a l m e ta b o liz m a, 10 u besinlerin te rm ik etkisi (S D A ), 2 5 ’i fizik sel h a r e k e t, 15 i b ü y ü m e ve 10 u d a k u lla n ılm a y a n b esin ler iç in d ir.
D oğ uştan 9 ay a k a d a r yüksek o la n k a lo ri g erek sin m esi d a h a s o n ra p ü b e rte d e k i b irk aç yıl h a riç y etişk in lik ç a ğ ın a d o ğ ru y a v a ş y a v a ş a z a lır. 2-6 ay arası b eb ek lerd e 115-120 k a l /k g o la n en e rji g erek sin m e si 1 y a ş ın d a
100 k a l/k ğ düzeyine in er.
Protein: Y a şa m ın ilk a y la r ın d a v ü c u tta n itro je n b irik m e s i v a r d ır .
Bu to p la n a n p ro te in b ir y a n d a n m e v c u t o r g a n la r ın o lg u n la ş m a s ın d a d iğer y a n d a n yeni d o k u la rın y a p ım ın d a k u lla n ılır. N o rm a l d iy e t a n ı m lad ığ ım ız 4 aylık b ir b e b e k te p ro te in sentez o ra n ı g ü n d e 3,5 g m d ır. 4-12 aylıkken b u o ra n g ü n d e 3.1 g m . d ır. Bu k o n u d a y a p ıla n a r a ş tır m a la r a göre d e rid e n n itro je n k a y b ı o r ta la m a g ü n d e 0.5 g m . d ır. B u n a id r a r ve feçesteki a tıla n n itro je n de ek le n e re k g ü n d e v ü c u tta n k a y b o la n n itro je n i k arşılam a k ve n o rm a l b ü y ü m e y i s a ğ la m a k iç in ilk 4 a y d a b e beğin g ü n d e en az 8.9 g m p ro te in alm a sı g e re k ir. Ç o c u k a n n e s ü tü
dı-TA B L O II
O k u l Ö n c e si Y a ş Ç o cu k la rın ın B oy v e A ğ ırlık Ö lçü leri* (H er İk i C in s B ir le ştir ile r e k )
A ğırlık (kg)
(İç Ç am aşırı ile) Yaş
Boy (cm) (Çıplak A yak ile
2 .8 - 3 .4 D oğum da 46 - 52 4 .5 - 6 .0 3 ay 56 - 62 5 .0 - 6 .8 4 Ay 58 - 64 5 .5 - 7 .4 5 Ay 62 - 66 5 .9 - 8 .0 6 Ay 63 - 68 6 .3 - 8 .4 7 Ay 65 - 69 6 .7 - 8 .8 8 Ay 66 - 71 7.1 - 9 .2 9 Ay 67 - 73 7 .4 - 9 .4 10 Ay 68 - 74 7 .8 - 9 .8 11 Ay 69 - 75 8 .0 - 10.0 12 Ay 70 - 76 8 .7 - 10.7 15 Ay 72 - 79 9 .3 - 11.5 18 Ay (1,5 yaş) 75 - 82 10.0 - 12.2 21 Ay 77 - 83 10.7 - 12.9 24 Ay (2 yaş) 79 - 87 11.3 - 13.5 27 Ay 82 - 90 12.0 - 14.0 30 Ay (2,5-yaş) 83 - 92 12.6 - 14.6 33 Ay 85 - 94 13.0 - 15.0 36 Ay 87 - 95 13.3 - 15.3 39 Ay 88 - 96 13.8 - 15.8 42 Ay 89 - 98 14.2 - 16.2 45 Ay 91 - 100 14.6 - 16.6 48 Ay (4 yaş) 92 - 101 14.9 - 17.0 51 Ay 93 - 103 15.3 - 17.4 54 Ay 94 - 104 15.7 - 17.8 57 Ay 96 - 106 16.0 - 18.0 60 Ay 97 - 107 16.6 - 18.8 63 Ay 100 - 109 17.2 - 19.5 66 Ay 102 - 110 17.8 - 2 0 .2 69 Ay 104 - 111 18.6 - 2 1 .0 72 Ay 106 - 112 * K oksal, O . 1972
şm d a k i b e sin le rd e n p ro te in gereksinm esini k arşılıy o rsa a lın a n p ro te in in k alitesi d ü ş ü k o ld u ğ u n d a n b u m ik ta r a r ta r. Y a şa m ın ilk ay ve y a ş la rın d a v ü c u d u n p ro te in g ereksinm esini n o rm a lin çok ü z e rin e ç ık a rm a k g e
12 Ç O C U K BESLENMESİ 1
reksiz ve b e lk id e teh lik eli o la b ilir. F a z la p ro te in , a tım o r g a n la r ın ı z o r la r, h a t ta ateş, ağ ırlığ ın d u ra k la m a sı, te rle m e , k u s m a v e d iğ e r to k sik b e lirtile re de yol a ç a b ilir3.
A n c a k b u n u n b ir p ro te in en to k sik a sy o n u n d a n çok, su d e n g e si b o z u k lu ğ u o ld u ğ u d a k a b u l e d ilm e k te d ir4. B u n a g ö re v ü c u d u n m a x im a l p ro te in e ta h a m m ü l h u d u d u , b u n la rın m e ta b o liz m a s ı iç in g e re k li su m ik ta rı ile ilişkilidir.
Ç o cu k lu k ç a ğ ın d a v erilen p ro te in m ik ta rı k a d a r k a lite s in in d e ö n e m i v a rd ır. Bu d a p ro te in sentezi için g erek lid ir. P ro te in se n te z i b ir t a kım k o şu lların y erin e getirilm esi ile o lu r.
B u n la r :
1. G erekli m ik ta rd a b ü tü n elzem a m in o a s itle rin b u lu n m a s ı v e b u n la rın u y g u n şekilde sin d irilip em ilm esi. A m in o a s itle rd e n b ir in in sadece istenen m ik ta rd a n az olm ası v ey a p işirm e sü re ç le ri ile y a p ıs ın ın bozulm ası h a lin d e bile o p ro te in sentezi y a p ıla m a z .
2. A m ino asit m ik ta rın ın y a m sıra p ro te in se n te z i iç in g e re k li ik in ci etm en, belirli b ir p ro te in y ap ısın ı ta şıy a n , b ir p ro te in e b e lirli ö z e lli ğini veren “k alıtım sal k o d ” , u n b u lu n m a s ıd ır. B ilin d iğ i g ib i h ü c r e n in k atılım sal özellikleri h ü c re ç e k ird e ğ in d e k i g e n le ri m e y d a n a g e tire n D N A dır.
3. D N A d ak i k alıtım sa l kod, h ü c re ç e k ird e ğ in d e n s to p la z m a d a b u lu n a n R N A y a n ak led ilir. R N A b ir k o d u h ü c re s to p la z m a s m d a y e r a la n p ro te in le rin sentezlendiği y e r o la n rib o z o m la r a ta ş ın ır v e k o d a u y g u n am ino asit dizilm esini sağ lar. Bu üç e tm e n d e n b iri eksik o ld u ğ u n d a iste nilen özellikte p ro te in sentezlenem ez.
A nne sü tü n d ek i p ro te in le rd e n L a k to a lb u m in ç o c u ğ u n y a p ıs ın a d a h a iyi u y m a k ta d ır. L a k to a lb u m in d e sistin m ik ta rı y ü k sek (% 4.1) k a z e in de ise a z d ır (% 0.3), b u azlık k ısm en m e th io n in le g id e rilir. İ n e k s ü t ü n deki sistin, m e th io n in a n n e sü tü n d e k i sistin m ik ta r ın ın y a r ıs ın a e ş ittir. Bu ned en le an n e s ü tü n ü n p ro te in i b e b e k iç in en elv erişli p r o te in d ir . A nne sü tü ile çocuğa g ü n d e kğ. b a ş ın a 2 g m p ro te in v e r ilirk e n in e k s ü tü k u llan ıld ığ ın d a b u m ik ta rın kg b a ş ın a g ü n d e 4 g m ’a ç ık a rılm a s ı g e re k ir.
A ltı a y d a n k ü çü k b e b e k le rin g ü n lü k elzem a m in o a sit g e re k s in m e leri H o lt ve S n y d e rm a n 5 ta r a f ın d a n a ra ş tırılm ış tır. G ü n lü k e lz e m a m in o asit gereksinm eleri o rta la m a kğ. b a ş ın a şö y le d ir: T h r e o n in 87 m g , fe n il- a la n in 90 m g, lysine 108 m g, v a lin e 105 m g , h is tid in 34 m g , leu sin - 150 m g, isoleusin 119 m g, m e th io n in + sistin 45 m g , t r i p t o p h a n 22 m g .
Tağ: Ç ocuk b eslen m esin d e y a ğ la r a y rı b ir ö zellik g ö ste rir. Y a ğ ın
d e n e m e le rd e yağsız d iy etle b eslen en fa re y a v r u la rın ın b ü y ü m e ve ge lişm e le rin in n o rm a l o lm a d ığ ı g ö sterilm iştir. Y ağı alın m ış sü tle b eslen e n 9-14 a y a ra sı ç o c u k la r in cele n m iş ve b u n la r d a b ü y ü m e ve gelişm e g e ri liği y a n ın d a çeşitli d e ri le z y o n la n d a g ö rü lm ü ş tü r. B u d u ru m , v ita m in ve az y a ğ eklenm iş b ir d iy etle d ü z e ltilm iştir.
S e ru m d a lin o le ik asitin yükselm esi v ü c u tta y a ğ y etersiz liğ in in b e lir tisid ir. A n n e s ü tü n d e k i lin o leik asit g ü n lü k k a lo rin in % 4-5 in i s a ğ la r3. H a y v a n s ü tü n d e ise b u % 1,1 d ir B u n a g öre g ü n lü k y a ğ g ereksinm esini kg b a ş ın a 3 g m k a d a rd ır.
Karbonhidrat: K a r b o n h id r a t g e rek sin m e sin d en d e söz e tm e k g ere
kirse b u n u d a h a ç o k ; a d a le ç a lışm a la rı b esin lerin em ilm e hızı, v ü c u t su d ü z e n i ve b u n u n la ilişkili o la ra k g ü n lü k k a lo ri h a rc a m a s ı etk iler.
Y e n i d o ğ a n la r d a g ü n lü k k a lo rin in o rta la m a % 3 0 u ,0-6 ay a ra s ın d a % 40 ı 6-12 ay a r a s ın d a % 50 si d a h a so n ra k i için ise % 5 0 -6 01 k a r b o n h id r a tla r d a n sa ğ la n ır.
S ıvı: B eb ek le rin v ü c u t a ğ ırlık la rın ın b ü y ü k b ir y ü zd e sin i su m e y
d a n a g e tird iğ in e g öre, g erek sin m e d e o o ra n d a fa z la d ır. O rg a n iz m a v ü c u t s u y u n u n % 10 u n u k a y b e d e rse m e ta b o liz m a d a b ir ta k ım b o z u k lu k la r b a şla r. Bu k a y ıp % 20 o ld u ğ u n d a y a şa m m ü m k ü n d e ğ ild ir.3’6
S u y u n v ü c u t ç a lışm a sın d a k i b elli başlı g ö re v le ri:
- M e to b a liz m a m a d d e le rin in taşın m ası ve a tılm a s ın d a ro l o y n a r, h ü c re y a p ıs ın ın lü z u m lu b ir m a d d e sid ir. H ü c re n in % 60-90ı s u d u r.
- V ü c u tta k i k im y a sa l o la y la rı h ız la n d ırır. V ü c u t ısısını d ü z e n le r. S eçici e m ilim i k o la y la ş tırır ve iyo n ik den g ey i sağlar.
B ebek ve ç o c u k la rın o rta la m a g ü n lü k sıvı g erek sin m e leri T a b lo I I I d e g ö steriln iştir. T A B L O I I I Ç e ş itli Y a ş l a r d a S ıv ı G e r e k s i n m e s i Yaş O rta la m a V ücut ağırlığı kğ. 24 saatte total sıvı cc 24 saatte kğ ba şına sıvı m iktarı 3 gün 3 .0 240-300 80-100 10 gün 3 .2 400-480 125-150 3 ay 5 .4 750-860 140-160 6 ay 7 .3 950-1130 130-155 9 ay 8 .6 1075-1240 125-145 1 yaş 9 .5 1140-1300 120-135 2 yaş 11.8 1350-1475 115-125 4 yaş 16.2 1800-2000 100-110 6 yaş 2 0 .0 2000-2440 90-100
14 ÇOCUK BESLENMESİ I
A vitamini: A v ita m in i b ü y ü m e ve gelişm e için o ld u k ç a ö n e m lid ir.
A v ita m in i epitel d o k u la rın o lu şu m u ve k o ru n m a sı iç in g erek lid ir. Böy lece v ü c u d u n d iren c in i a r ttırır. E p itel d o k u , b u r u n , teneffüs y o lları, m u k o za b ez le rin in dış ifraz y o lları k a n a l ve b ez le ri, d ilin k a id e sin d e k i b e z lerd e b u lu n u r. V ita m in A y etm ezliğ i d u ru m la r ın d a o rg a n iz m a n ın h e m en h ery erin d e, özellikle k e ratin iz asy o n şeklinde d eğişiklikler k e n d in i gösterir. A yrıca A v ita m in i kem ik ve d işlerin n o rm a l y a p ısın d a , g ö z ü n re tin a ta b a k a sın d a p ro tein le bileşm iş o la ra k b u lu n u r. A la c a k a r a n lık ta gözün u y u m yap ab ilm esin i sağ lar. K a ra c iğ e r, y ağ lı sü t, k re m a lı y a ğ lı p eynir, y u m u rta sarısı iyi v ita m in A k a y n a k la rıd ır. B ir y u m u r ta sarısı bebeklerin g ü n lü k gereksinm esinin 1 /3 ü n ü k a rşıla r. Yeşil ve sarı sebze ve m eyvelerden a lın a n k a ro te n le r de v ü c u tta A v ita m in in e d ö n ü ş ü r. Y arım o rta b ü y ü k lü k tek i h av u ç g ü n lü k g ereksinm ey i k a rş ıla y a b ilir. A v itam in i ve k a ro te n k a raciğ erd e dep o e d ilir ve A v ita m in in d e n y e te rli beslenenler genellikle b irk aç ay yetecek k a d a r d e p o y a s a h ip tir le r 7. 1 y a şına k a d a r n o rm a l gereksinm e 1500 I. Ü . dir.
D vitamini : V ita m in D , k alsiyum ve fosforun v ü c u tta k u lla n ılm a s ın d a
yard ım cıd ır. D v itam in i sayesinde k alsiy u m ince b a r s a k la r d a n k a n a em ilir ve kem ik m atrik slerin d e d e p o la n ır. A y rıc a D v ita m in i d işle rin kalsifakasyonunda y ard ım c ı dır. Böylece v ita m in D ç o c u k la rı ra ş itiz m h astalığ ın d an k o ru r ve ted av i eder.
G ü n lü k 400 I U v ita m in D n o rm a l b ü y ü m e ve g elişm e ve d iş le rin çıkm asına y eterlidir. Ç ocuk güneş ışın la rı ile d o ğ ru d a n te m a s e ttirilirs e D v itam in i sağlayabilir. K e n tle rd e ve kış a y la r ın d a g ü n e şte n y a r a r l a n m a olanaksızdır. Bu n ed e n le çocu ğ a h e rh a n g i b ir D v ita m in i p e r a p e r a t m d a n h e r g ü n 400 I Ü v erm e lid ir. Bu v ita m in in fazlası z a ra r lıd ır.
E vitamini : B a rsa k la rd a v ita m in A ’n ın o k s id a s y o n u n u ö n le r v e k ı r
m ızı k an h ü crelerin i k o ru r. F a z la y ağ lı d iy e tle rd e g erek sin m e a r ta r . G ü n lük 5 I Ü 0-12 ay ve 10 I Ü de 1-6 yaş g u ru b u iç in y e te rlid ir. V ita m in E n in en iyi k ay n a ğ ı bitkisel sıvı y a ğ la r ve yeşil y a p ra k lı s e b z e le rd ir.
Vitamin K : K a n ın p ıh tıla şm a sı iç in g erek li p r o tr o m b in y a p ım ın d a
y a rd ım c ıd ır. Y etm ezliğ in d e özelli kle y en i d o ğ a n b e b e k le rd e k a n a m a l a r a sebep olur. G ü n lü k g ereksinm e kesin o la ra k b ilin m e m e k te d ir. Y iy e c e k le rle alın ab ild iğ i gibi b arsak b a k te rile ri ta r a f ın d a n d a y a p ılır. Y e n i d o ğ a n d a barsak flo ra sı gelişm ediği için d o ğ u m d a 1 sefer 1 m g. k a d a r K . v ita m in i verilir.
Askorbik asit (vitamin C) : A sk o rb ik asit h ü c re v e d o k u la rı b ir a r a d a
tu ta n k ollojen d o k u n u n y a p ım ı iç in g e re k lid ir. Bu n e d e n le C v ita m in i sağ lam kas d u v a rla rın ın y a p ım ın d a , d işle rin diş e tle rin e sıkıca t u t u n m a
sın d a, diş ve k e m ik le rin sa ğ la m o la ra k gelişm esin d e, y a r a la r ın ç a b u k iyileşm esin d e y a rd ım c ıd ır. A sk o rb ik asit d e m irin b a r s a k la rd a n em ilim in e, folik a sid in g ö re v y a p m a s ın a y a r d ım ed e r. A y rıc a ask o rb ik asit b a z ı am i- n o a s itle rin m eto b o liz m ası, a d r e n a l b e z le rd e n h o rm o n sen tezi iç in d e ge re k lid ir. V ita m in C n in v ü c u d u en fe k siy o n la ra k arşı k o ru d u ğ u d a ileri sü rü lm e k te d ir.
A sk o rb ik a sitin yetersizliği sk o rb it h a s ta lığ ın a seb ep o lu r. S k o rb it, d e rin in ç a b u k m o ra rm a s ı ve k a n a m a s ı, d işle rin s a lla n m a sı, diş e tle rin in k a n a m a s ı, iskeletin te m e lin i teşkil e d e n k ık ırd a ğ ın ç a tla m a s ı ile b elirle n ir. S k o rb it, u z u n sü re C v ita m in i a lm a d a n in ek sü tü ile b eslen e n b e b e k le rd e g ö rü lü r.
S k o rb itte n k o ru n m a k için g ü n lü k en az 10 m g C v ita m in in in g e re k li o ld u ğ u b ild irilm e k te d ir. Y a ln ız b u v ita m in çeşitli h a z ır la m a sü re ç le rin e k arşı çok hassas o ld u ğ u n d a n ço c u k la r için g ü n d e 20-40 m g g e re k sin m e ö n e rilm e k te d ir.
Thiamine ( B ı ) : Bu v ita m in k a r b o n h id r a tla r d a n en e rji te m in in d e do-
layısı ile sin irle rin sağ lığ ın ın k o ru n m a s ın d a , sin d irim fa a liy e tle rin in d ü ze n li o lm a sın d a ve m e n ta l gelişim in s a ğ la n m a s ın d a y a r d ım c ıd ır. Y e tm e z liğ in d e ; y o rg u n lu k , iştahsızlık, k ab ızlık , m e n ta l b o z u k lu k , b a c a k la r d a sin ir u c u iltih a p la rı ö d e m ve k a lp y etm ez liğ i g ö rü le b ilir. Bu b e lirtile ri k a p s a y a n h a s ta lığ a b e rib e ri h a sta lığ ı d e n ir. G e rek sin m e h e r 1000 k a lo ri iç in g ü n d e 0.4 m g o la ra k ö n e rilm e k te d ir.
Riboflavin B2 •' P ro te in ve k a r b o n h id r a t m e ta b o liz m a sı iç in g e re k li d ir. Y e tm e z liğ in d e , d u d a k la r d a , b u r u n k e n a rla rın d a y a r a ve ç a tla m a la r, d e rid e k a b u k la n m a la r ve g ö zlerd e b o z u k lu k g ö rü lü r. G ü n d e a lın a n h e r 1000 k a lo ri için 0.55 m g rib o fla v in a lın m ası ö n e rilm e k te d ir.
N iacin: P ro te in , y a ğ ve k a r b o n h id r a tla r ın m e ta b o liz m a sı iç in g e
re k lid ir. Y e tm e z liğ in d e ; d e rid e d e r m a tit, ağız ve d ild e y a r a la r , sin ir ve sin d irim siste m in d e b o z u k lu k la rla b e lirle n e n p e lle g ra h a sta lığ ı g ö rü lü r. A lın a n h e r 1000 k a lo ri iç in g ü n d e 6.6 m g. n ia sin a lın m a sı ö n e rilm e k te d ir. E lz e m a m in o a s id le ıd e n o la n tr y p to h a n ’d a n v ü c u tta n ia s in o lu şu r. B u n e d e n le ü s tü n k a lite li p ro te in k a y n a ğ ı b esin ler n ia s in k a y n a ğ ı o la- r a k ta sayılır.
Vitamin B e : P ro te in m e ta b o liz m a s ın d a a m in o a s itle rin y a p ım ve
y ık ım ın d a , tr ip to p h a n m n ia c in e çev rilm e sin d e ve h e m o g lo b in d e b u lu n a n lıe m in y a p ılm a s ın d a g ö re v alır. E ksik liğ in d e iş ta h ın az alm ası, k u sm a , b u la n tı, d e r m a title r, d il ve d u d a k y a r a la rı, sin ir b o z u k lu k la rı ve a n e m ile r g ö rü lü r.
16 ÇO C U K BESLENM ESİ 1
B eb ek lerd e g ö rü le n yüksek ateş, v ita m in B 6 y ık ım ın ı a r t t ı r d ı ğ ı n d a n b u n la r d a eksiklik b e lirtile rin in o rta y a çıktığı g ö z le n m iştir. B öyle b e b e k le rd e b ü y ü m e n in azald ığ ı, sin ir b o z u k lu k la rı, a n e m i v e k o n v u ls iy o n la r g ö rü lm ü ştü r. A n c ak v ita m in B 6 y e te rli m ik ta r la r d a v e r ild iğ in d e b e lir tile rin o r ta d a n k alk tığ ı sa p ta n m ış tır. G ü n lü k 0-3 a y d a 0.2 m g , 3 -6 a y d a 0.3 m g, 6-12 a y d a 0.4 m g v ita m in B 6 a lın m a sı ö n e rilm iş tir.
Vitamin B 12: K e m ik iliğ in in k ırm ızı k a n h ü c re s i y a p ım ın d a , p r o
te in sentezi için ve sin ir sistem i m e ta b o liz m a sı iç in v ita m in B 12 g e r e k lid ir.
P ro te in y a p ısın d a o la n in trin sik fa k tö r m id e d e b u l u n u r ve B 12 n in em ilm esi için gereklidir. P ernisiyöz a n e m i v ita m in B 12 ek sik liğ in e b a ğ lı o la ra k o rta y a çık an b ir h asta lık tır. M id e d e k i in trin s ik fa k tö r v e d iy e tte k i eksiklikle o lu şan penisiyöz an e m ili h a s ta la r m a k ro sitik tip te b ir k a n t a b losu gö sterirler. H a s ta la rd a iştahsızlık, a ğ ız d a a c ım a v e g a s tro in te s tin a l b o zu k lu k lar v a rd ır. S in ir sistem i d e b u y e tm e z lik te n e tk ile n ir. M a k r o s i tik an em i çeşitli m alab so rp siy o n d u r u m la r ın d a v e y a m id esi a l ı n a n l a r d a d a g ö rü lü r. B ebeklerde g ü n lü k 1-2 m ik ro g ra m , ç o c u k la rd a ise 2-5 m ik - ro g ram B 12 verilm esi ö n e rilm e k te d ir.
Folik asid (folacin) : K ırm ızı k a n h ü c re le rin in y a p ım ın d a v e p r o te in
m etab o lizm asın d a ö n em lid ir. F o la cin a k tif şekli o la n fo lin ic a s ite a s k o r- bic asit aracılığı ile d ö n ü şü r. F o la cin b a r s a k ta sen tez e d ile b ilir. Y a ln ız in san ın b u n d a n y a r a rla n m a olasılığı a z d ır. Y e tm e z liğ in d e m a k ro s itik an em i g ö rü lü r. Ç o cu k lar için g ü n lü k 0 .0 5 -0 .3 0 folik a sit ö n e r ilm iş tir .
B iotin: K a rb o n h id ra t, p ro te in ve y a ğ m e ta b o liz a m a s ın d a k i b ir çok
enzim ler için gereklidir. B iotin için g e re k sin m e h e n ü z s a p ta n m a m ış tır . G ü n lü k o rta la m a d iy e t 100-300 m ik ro g ra m b io tin s a ğ la r. Ç iğ y u m u r t a b ey azın d ak i b ir p ro te in (av id in ) b io tin in a n to g o n is tid ir. B io tin in y e r in e geçerek o n u n gö revini engeller.
Kalsiyum: K e m ik ve d işlerin y a p ıta ş ıd ır. İs k e le tin % 98 i k a ls iy u m
fosfat ve k a r b o n a tta n ib a re ttir. K e m ik le şm e b ü y ü m e d u r u n c a y a k a d a r d ev am e d e r ve b u ç a ğ d a k a lsiy u m g erek sin m e si y ü k s e k tir. A y rıc a k a ls i y u m n ö ro -m ü sk ü ler e lastib ilite iç in g e re k lid ir. K a n d a k a ls iy u m a z lığ ı h allerin d e sin irlerin irrita b ilite s i a r ta r . P r o tr o m b in in t r o m b in e d e ğ iş mesi de k alsiy um iy o n la rı ile o lu r. İn e k s ü tü ile b a r s a k ta o lu ş a n a lk a li o r ta m k alsiyu m iy o n la rın ın e m ilim in i b ira z g ü ç le ş tirm e k te d ir . A y rıc a in ek sü tü n d e bol o la n fosfat iy o n la rı k a ls iy u m ile b irle ş e re k e rim e y e n fosfat s a b u n la rı o lu ştu ru la b ilir. Bu n e d e n le a n n e s ü tü n d e k i k a ls iy u m u n o rta la m a % 65 i, inek s ü tü n d e k in in % 35-55 i e m ile b ilm e k te d ir. Ç o c u k la rın g ü n d e en az 500 m g. k a lsiy u m a lm a la r ı ö n e r ilm e k te d ir.
D em ir: D e m ir y e tm e z liğ in e b a ğ lı a n e m i, b u g ü n T ü r k iy e ’ d e ço cu k
ve a n n e le rd e o ld u k ç a sık g ö rü lm e k te d ir. Ç o c u k la rd a g ö rü lm e n e d e n i u z u n sü re e m z irm e v e y a sadece k a r b o n h id r a tlı y iy ece k lerle b eslem e d ir.
D e m ir, k a n h e m o g lo b in i, h ü c re k ro m a tin i ve sisto k ro m e n z im le rin in y a p ıs ın a g ire r. B öylece h ü c re y e oksijen ta şır ve h ü c re d e o k sid o -re d ü k siy o n - la en e rji te m in ed ilm esin e y a rd ım c ı o lu r. Y e tm e z liğ in d e m ik ro sitik -h ip o k - ıo m ik a n e m i g ö rü lü r.
H e r n o rm a l ç o c u ğ u n ilk y a şın ın so n u n a k a d a r ald ığ ı d e m ir m ik ta rı to p la m 2000 m g. o lm a k ta d ır ki b u d a g ü n d e ilk 3-6 a y d a 6 m g, d a h a son r a 10-15 m g d e m ir v erm e k le o lu r .3
B a kır: H e m o g lo b in s e n te z in d e ve m e la m in g ibi b a z ı p ig m e n tle rin
y a p ım ın d a k a ta liz ö r o la ra k ro l o y n a r. İn e k s ü tü n d e k i b a k ır m ik ta rı b a k ır k a p la r d a s a k la n ıld ığ ın d a a r ta r . S ü tte b a k ırın a rtm a sı C v ita m in i k a y b ın a yol a ç a r. D iğ e r b esin ö ğ elerin i y e te rli a la n çocu k b a k ır g erek sin m esini k a rş ıla y a b ilir.
Ç inko: M e to b iliz m a d a b irç o k e n z im in a k tiv ite si iç in g e re k lid ir.
B öylece b ü y ü m e ile sağ lığ ın k o ru n m a s ın d a y a rd ım c ıd ır. G ü n lü k g e re k s in m e n in 10-15 m g o ld u ğ u sa n ılm a k ta d ır.
Sodyum: K lo r, b ik a rb o n a t, fosfat ve p ro te in le rle birleşik o la ra k b u
lu n u r . K a r b o n a t ve fosfat iy o n la rıy la asit b a z d en g e sin in ve o z m o tik b a sın c ın d e n e tim in d e y a rd ım c ıd ır. K a lsiy u m , m a g n e z y u m ve fosfat ile b irlik te a d a le k a s ılm a la rın d a ro lü v a rd ır. D o k u sıv ıla rın d a e riy e re k p r o te in le lip id ve d iğ e r m a d d e le rin d ağ ılm a sın ı sağ lar. K ık ırd a k v e a d a le h ü c r e le r in in y a p ıs ın a k a tılır. A n n e ve in ek sü tü n d e k i so d y u m , ço c u ğ u n g e re k sin m e sin i k a rş ıla m a k ta d ır.
Potasyum: K a s ve sin ir siste m in in ça lışm asın a k a tılır. K a lp te dias-
to lü a r tt ı r ı r ve asit b a z d e n g e sin in ve o zm o tik b asın cın d e n e tim in d e y a r d ım c ıd ır. B arsa ğ m n o rm a l fonk siyonu iç in d e g erek lid ir. A to n ik kons- tip a s y o n la ıd a k olik m o tilite y i a ttırır. N o k sa n lığ ın d a sin irle rin ek sitab i- lite si a z a lır. A n n e ve in e k s ü tü n d e n y e te rin c e alın ır, is h a l ve d e v a m lı k u s m a h a lle r in d e p o ta s y u m d a k a y ıp fa z la d ır. Bu d u r u m d a a p a ti, aste n i, d iy a re g ö rü lü r. T o k sik o z d a p o ta sy u m in tra s e lü le r m a y id e n m o b ilize o la ra k k a y b o lu r v e p o ta s y u m so d y u m dengesi b o z u lu r.
G e le cek y a z ıla rım ız d a , y u k a r d a b e lirtile n besin ö ğ e le rin in y e te rli o r a n d a k a rş ıla n m a s ı iç in ç o c u k la rın n asıl b eslenecekleri a n la tıla c a k tır.
K A Y N AK LA R
1. O ra l, Sevinç. N . : A n k ara C ivarında D ö rt K öyde O kul Ö ncesi Ç ocuklarında Y ap ılan Beslenme ve Sağlık D u ru m u A raştırm ası. H acettepe T ıp ve Sağ. Bilim.
18 > ÇO C U K BESLEN M ESİ 1 2. U zel, A .: K ayseri îlin e Bağlı T o ra arza İlçe M erkezine Bağlı A ltı K ö y d e B eslenm e
ve E ğitim i A raştırm ası. 1970.
3. Fom on, S. J In fa n t N utrition, W . B. S aunders C o m p an y P h ila d e lp h ia a n d L o n - dan, 1967.
4 . T üm ay, B .: N orm al ve Yetersiz Besleniş ve B unların G elişim Ü z e rin d e k i E tkileri. İstanbul Çocuk K liniği 1: 1-7, 1971.
5. H olt, E. L., S nyderm an, S., VVilliams, H . H ., W oodruff, W . C. S c h u lm a n , I. In fa n t N utrition. J o u rn a l of T h e A m erican M edical A ssociation 175: 100, 1961. 6 . Breckenridge M . E. an d M u rp h y M . N ., G row th a n d D ev e lo p m e n t o f th e Y o u n g
Child. N. Y. Nevvyork 1968.
7. Nelson, W. E., V anghan V. G., M ckay R . J . T e x t book o f P ed iatrics. W B . S a u n ders Com pany. P hiladelphia London. 1969.
