XIX. YÜZYILDA HARPUT'TA FİYATLAR

(1)

XIX. YUZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR

Yrd. Doç. Dr. MUSTAFA ÖZTÜRK*

XIX. yüzy~l Türkiye tarihi üzerinde yap~lan ara~t~rmalar~n daha çok siyasi tarih ve ~slahat hareketleri alan~nda yo~unluk kazand~~~, iktisadi ve sosyal tarihe ait ara~t~rmalar~n azl~~~~ dikkati çekmektedir. Hele iktisadi ha-yat~n önemli bir ö~esi olan fiyat hareketlerine ait çal~~malar~n yoklu~u da-ha da ilginçtir ve bir eksiklik olarak görülmektedir. Bu cümleden olarak, halen yürütmekte oldu~umuz Anadolu Fiyat Tarihi projesi çerçevesinde, XIX. yüzy~lda Harput'ta fiyatlar incelenmeye çal~~~lm~~t~r.

Fiyatlara geçmeden önce, fiyatlar~n ak~~~n~~ ifade etti~imiz de~eri, yani tedavüldeki paran~n durumunu incelemek yerinde olacakt~ r. Ayr~ca, Os-manl~~ döneminde gerek fiyat politikas~~ ve gerekse fiyatlar~n analizi konula-r~na, daha önce yapt~~~m~z ara~t~rmalarda de~indi~imizden, tekrardan ka-ç~nmak için, burada girmiyoruz l .

A — PARANIN DURUMU

Madeni para rejiminin hakim oldu~u Osmanl~~ paras~n~ n esas~ n~, ba~-lang~çta gümü~~ "akçe" te~kil ederken, iç mali bunal~mlar ve dünya çap~n-daki enflasyonist cereyanlar~n etkisiyle zaman içinde devalüasyona u~raya-rak yerini "kuru~" ve kuru~un 1/4.o'l olan "para"ya b~ u~raya-rakm~~t~r. XIX. yüzy~lda, devletin para birimi olan kuru~un yan~nda, daha çok büyük ti-cari i~lemlerde kullan~lan yerli ve yabanc~~ alt~n paralar da tedavül etmek-teydi.

Devletin, tedavüldeki paran~n resmi rayicini koruyabilmek için pek çok tedbirler almas~na ra~men, XIX. yüzy~l~n siyasi ve ekonomik ~artlar~, bunu imkans~z k~l~yor, para sürekli olarak de~er kaybediyordu. Nihayet 184o y~l~nda, mali bunal~m~n etkisiyle, ilk defa para yerine geçen ka~~t olan kaimeler piyasaya sürüldü. Onun için bu dönemin paras~n~~ ~~ 800-184.o ve 1840- ~ goo olmak üzere iki bölümde incelemek yerinde olacakt~r. Zira 1840 y~l~na kadar, eskiden beri tedavülde olan kuru~~ ve alt~nlar, 184.0 Tashih-i

* F~rat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü-ELAZI~.

' Mustafa Öztürk, Orta Anadolu'da Fiyatlar (1785-1860), Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, An-kara, 1985, s. XVIII-XXI.

(2)

798 MUSTAFA OZTORK

Ayar Ferman~'yla yerini, bu tarihten itibaren Osmanl~~ paras~n~n esas~~ ola-cak olan Mecidiye alt~n ve gümü~lerine b~rakaola-cakt~ r.

(Bkz. Grafik I-II. Kuru~~ ve Paran~n Vezin seyri (18o1 -1846) Grafik III Tedavüldeki baz~~ Alt~ n Fiyatlar~~ ( 8o - 851)

Tablo I. Mecidiye Alt~n ve Gümü~leri)

1881 y~l~ndan itibaren de ~ oo kuru~a e~it, binde 916,5 ayar~ nda 2 dir-hem 4 k~rat (7.216 gr.) a~~rl~~~nda olan Osmanl~~ Liras~, para biriminin esas~~ olacakt~ r. Bu y~ llarda bir ~ngiliz Liras~~ ~~ ~ o kuru~~ (1,25 lira), bir Frans~z Liras~~ da 864 kuru~~ (0,86 lira) de~erindeydi 2.

Yüzy~l~n ilk yans~na kadar kuru~, 12,8 gramdan 1.224 grama kadar dü~erek % 90,43 oran~nda, Para ise 0,306 gramdan 0,153 grama dü~erek % 50 oran~nda de~er kayb~na u~ram~~t~r. Öte yandan ad~~ geçen alt~n cinsleri de önemli oranlarda de~er kazanm~~lard~ r. Mesela ~stanbul Zer-i Mahbubu % 652,4, M~s~r Zer-i Mahbubu % 709,25, F~nd~k alt~n~~ % 437,43, Macar % 5643,36 ve Yald~z da % 526,67 oran~nda yükselmi~lerdir. 184o'ta geçilen Mecidiye esas~na dayal~~ para sistemi, hem Osmanl~~ paras~n-da bir birlik sa~lam~~~ ve hem de paran~n de~erini nisbeten korumu~tur. Bu tarihten sonra Osmanl~~ paras~, daha çok yabanc~~ paralara, özellikle ~n-giliz Liras~na kar~~~ korunmaya çal~~~lm~~t~r. Nitekim bu amaçla, yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren, ülkede faaliyet gösterecek yabanc~~ bankalardan, Osmanl~~ paras~ n~n ~ngiliz Liras~~ kar~~s~nda de~erini sabit tutma garantisi istenmi~ti. Bunu garanti eden yabanc~~ ~irketlere, banka kurma imtiyaz~~ ve-riliyordu. Art~ k Osmanl~~ paras~, bankalar arac~l~~~yla sa~lanan d~~~ borç ve kredi zincirine ba~lanm~~~ oluyordu.

(3)

£1 f-- (.4 co co •— / C.4

Ve

z

in

sey

r

i(Gra

fi

k-1)

-1 4 +

I I

c, r--

L~-5 Cf*.. 14".; If~~ ~~ C1 r>

(4)

CO CO

Ve

z

in

seg

r

i(Gre

f

ik

-2

)

<,

4- 1-- +--

--I I

o t 1: CO P. h'~~ 'I Ce C; C 1:3 L r.1 800 MUSTAFA ÖZTÜRK

(5)

A

lt

~n

Fiy

a

tlar

~~

r•"/ •••-

XIX. YOZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR 8o

U-)

sn..4n>i

(6)

802 _{MUSTAFA ÖZTÜRK}

TABLO I

MECIDIYE ALTIN ve GÜMÜ~LERI (Ayar~~ Binde 916,5)

Cinsi _{K~ymeti (Kr~.)} Dirhem K~rat Gram

Be~ibiryerde Lira 500 t ~~ 4 34.082

~ kibuçuk Lira 250 ₅ to 18.041

Lira-y~~ Osman i t 00 2 ₄ 7.2 t 6

Yar~m Lira 50 ~~ 2 3.608

Çeyrek Lira 25 ₉ ~~ .8o4

GÜMÜ~~ (Ayar~~ go)

Mecidiye 20 ₇ 8 24.055

Yar~m Mecidiye ~~ o 3 I 2 I 2.o23

Çeyrek Mecidiye ₅ _~~ _{~~ 4} 6.0 13

ikilik 2 I 2 2.405

Kuru~~ ~~ 6 ~~ .202

Yirmi Paral~k 1/2 ₃ o.6o6

B — FIYATLAR

1. Hububat Fiyatlar~ :

Hububat, temel g~da maddesi oldu~undan, her devirde üretimi te~vik edilmi~, ihrac~~ yasaklanm~~~ stratejik önemi haizdir. Onun için hububat~n fiyat~~ daima kontrol alt~nda tutulmaya çal~~~lm~~, muhtekirlerin hububat~~ fahi~~ fiyatlarla satmalar~~ engellenmi~tir. Ancak özellikle bu~day ve arpan~n iki türlü fiyat~~ oldu~u görülmektedir. Birisi, devletin takdir etti~i "müba-yaa fiyat~", di~eri de halk aras~nda geçerli olan "piyasa fiyat~"d~r. Her ikisi aras~nda önemli farklar bulunmaktad~r. Bu da eskiden beri sürüp gelen "sürsat" gelene~inden ileri gelmi~~ olabilir. Bu yüzden hububat fiyatlar~n~n seyrini, o günkü rayic fiyatlar~n yans~d~~~~ tereke defterlerinden izlemek da-ha isabetli görünmektedir.

(7)

XIX. YÜZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR 803

Mesela, 1826 tarihli bir emirden 3 her Harput bu~day kilesi 4 bu~day

3 ve Harput kilesi arpa 2 kuru~~ iken, zaman~n rayicine göre bu~day

fiyat-lar~na zam yap~lmas~nda herhangi bir mahzur görülmemi~~ ve ~~ Harput kilesi (69,228 kg.) bu~day 5 ve 1 Harput kilesi arpa (53,844 kg.) 3 kuru~a yükseltilmi~tir. Buna göre ~~ Harput kilesi bu~day 2,7, 1 Harput kilesi

ar-pa da 2,1 ~stanbul kilesidir. O halde ~~ ~stanbul kilesi bu~day 1,86 kuru~~

yani 74,4 para, ~~ ~stanbul kilesi arpan~n da 1,42 kuru~~ yani 56,80 para ol-du~u ortaya ç~kmaktad~ r. Her ne kadar bu tarihte bu~day~n tereke fiyat~-na ait rakamlar elimizde yok ise de, genel fiyat seyri içinde bu rakamlar çok dü~ük görünmektedir.

Temmuz 1834'te (R. evvel 1250) bu~day~n tereke fiyat~~ 30 kuru~a yükselmi~tir 3. 1835'te (14 Haziran 1835-17 Safer 1252) bu~day~n kilesinin 5o kuru~a yükseldi~i görülmektedir6. 1846 Mart'~nda Harpueta, karabor-sac~lar eliyle yarat~lan bir hububat darl~~~na ~ahit olunmaktad~r. Hatta bu yüzden, halk~n ekmeklik bu~day bulmada bile zorluk çekti~i, el alt~ndan bu~day~n kilesinin 70-75 kuru~tan sat~ld~~~~ anla~~lmaktad~r. Bunun önlen-mesi için bu~day~n kilesinin (Harput kilesi) 6o kuru~tan al~n~p-verilönlen-mesi hususunda bir emir yay~nlanm~~t~r'. 1847 y~l~nda bu~day~n 30, arpan~n da 15 kuru~a dü~tü~ü görülmektedir8. 1848'de de bu~day 3 kuru~~ ucuzlaya-rak 27 kuru~a dü~erken, arpa da ~~ kuru~~ zam görerek 16 kuru~~ olmu~-tur'.

(Bkz. Grafik IV. Harpueta Hububat Fiyatlar~)

XIX. yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren hububat fiyatlar~nda önemli art~~lar meydana gelmi~tir. 1865'te ~~ kile bu~day 85, arpa 43, gilgil (beyaz dan) 36,6, kü~ne (burçak) 6o ve colband (çavdar) da 50 kuru~luk ortalama fiyatlara ula~m~~lard~r. 1899'da dönemin en yüksek seviyesine ula~an bu~-day, y~ll~k ortalama 90, arpa da 57,5 kuru~a kadar yükselmi~ken 1°, niha-yet 190 ~ 'de bu~day~n y~ll~k ortalamas~~ 6o, arpan~n da 35 kuru~~ olmu~-tur Il.

' Harput ~er. Sit. No: 398, Vr. 19.

Harput bu~day kilesi-54, arpa kilesi-42 okka. Bkz. Hat. ~er. Sit. No: 218/117. 5 Harput ~er. Sit. No: 398, s. 73.

6 Harput ~er. Sit. No: 398, S. 96. Harput ~er. Sit. No: 392, S. 7. 8 Harput ~er. Sit. No: 392, S. 6o. 9 Harput ~" Sil. No: 392, S. 81. 1" Harput ~er. Sü-. No: 387, S. 13, 26. " Harput ~er. Sit. No: 387, S. 159, 175.

(8)

804 MUSTAFA ÖZTÜRK

O halde dönem içinde bu~day~n kilesi 5 kuru~tan 6o kuru~a yükselerek % 1500, arpa da 3 kuru~tan 35 kuru~a yükselerek % ~~ 166,6 oran~ nda art~~~ kaydetmi~tir. Buna göre bu~day~n y~ll~k art~~~ oran~~ % ~~ 7,64, arpan~n y~ll~k art~~~ oran~~ da % 14,18 dir.

2. G~da Maddeleri Fiyatlar~~

Bu grupta de~erlendirilen maddeler, ekmek, et, ya~, un, pirinç, bulgur, bal, tuz vb. temel g~da maddeleridir. G~da maddelerinin fiyat seyri, genellikle y~ll~k mahalli üretim veya iç ticaret hacmine göre de~i~mektedir. Devletin himayeci tutumundan olmu~~ olmal~~ ki, g~da maddelerine belli sürelerde narh verilir, bu konudaki haks~z kazanç emelinde olan muhtekirlere mümkün mertebe müsamaha gösterilmezdi. Buna ra~men, muhtekirlerin yaratt~klar~~ sun'i darl~klara, az da olsa rastlanmaktad~r. Özellikle Harput'ta dikkati çeken bir husus da, et fiyatlar~n~n pe~in ve veresiye olarak ayr~~ ayr~~ belirtilmesidir. ~imdiye kadar incelenen Ankara, Konya, Kayseri, Sivas, Tokat ve Trabzon illerinde böyle bir uygulamaya rastlanamam~~t~r. Belki de bu uygulama, mahalli al~~-veri~~ gelene~inden ileri gelmi~~ olabilir.

Mesela, Ekim 1820 (Muharrem 1236) de bir batman (6 okka) etin pe~in fiyat~~ 96 para iken, veresiye fiyat~~ ~~ o4 parayd~~ 12. Yine ayn~~ tarihte bir batman kuyruk yak~n~ n pe~in fiyat~~ 8,25, veresiye fiyat~~ da 8,75 kuru~tu.

(9)

LD Z C ••••• •••-, .C) 4—J 0:1 •••••,.. CC• 't 0:1 805 XLX. YÜZYILDA HARPUTTA FIYATLAR

' ~ l • • ";.•1 —I •" J 1.4-• •••tI b •I • ~:1I r--I •.:•:•• • Y •I r-- bI -• • •.

(10)

8o6 MUSTAFA ÖZTÜRK

Di~er baz~~ g~da maddelerinin fiyatlar~~ 1820, 1835, 1845 ve 1864 y~llar~~ itibar~yla a~a~~da verilmi~tir.

TABLO II

Baz~~ G~da Maddelerinin Fiyatlar~~ (Klyye/Para) 1820 13 1835 14 1845 15 1864 16 Ekmek 36,3 21 _59,7 Et 16 62,5 50 16o Un 16o ~~ 6o Sadeya~~ 200 172 ₃₄₄ Zeytinya~~~ 400 320 440 Pirinç 120 6o 16o Bal 208 16o 200 ~eker 440 460 428 Pekmez 6o 6o 8o Kahve 640 5o8 Tuz ₂₄ 21 107 So~an IO 12 30

Bazen ayl~k olarak narh verildi~i de görülmektedir. Tablo V ve VI'da baz~~ g~da ve ihtiyaç maddelerinin ayl~ k fiyatlar~~ verilmi~tir. Dikkat edilirse, k~~~ aylar~nda fiyatlar, di~er aylara nazaran daha yüksektir. Tabiat ~artlar~-n~n üretim, ticaret ve arz-talep ili~kilerinin do~rudan etkiledi~i bir dönem-de, bu gibi farkl~l~klar~n olmas~~ normaldir. Mesela, 1864 Ocak'~nda k~yyesi 26 para olan ekmek, Mart'ta 66,5, Nisan'da 69 paraya kadar yükselmi~-ken 17, Haziran'da 54 paraya dü~mü~tür '8. Gene ayn~~ y~l~ n Ocak'~ nda 6o para olan et, ~ubat, Mart ve Nisan aylar~nda 16o parada seyretmi~~ ve Ha-ziran'da 93, Eylül'de de 72 paraya dü~mü~tü. Öteki örneklerde de bu farkl~l~~~~ görmek mümkündür.

13 Harput ~er. Sic. No: 398, S. 157.

14 Harput ~er. Sic. No: 398, S. 93.

15 HaTPU~~ ~er. Sic. No: 392, S. ~ o, 18.

16 _{Harput Ser. Sic. No: 389, S. 27, 43, 80, 84.}

17 Harput ~er. Sic. No: 398, S. 27, 43, 80, 84,

(11)

XIX. YUZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR 80 7

Yüzy~l~ n sonlar~na gelinmesine ra~men, g~da maddelerinde önemli bir fiyat art~~~~ görülmemektedir. Mesela, Aral~k 1897'de (23 Aral~k 1897-28

Recep 1315) sadeya~~n k~yyesi 6, pirincin de 2 kuru~ta kalm~~t~~ 19.

1897-1898 y~llar~nda unun kilesi 50, bulgurun kilesi 6o kuru~tur 20. 1899 Mart'~nda baz~~ g~da maddelerinin fiyatlar~~ ~öyleydi 21: Kahvenin k~yyesi 6,

pirincin 2, k~rm~z~~ kuru üzümün 1,5, kar~~~k üzümün ~~ , ceviz içinin 1,6,

kelle ~ekerin 3,75, bal~n 4, zeytinya~~= 6, nar~n ~~ , portakal~n da t,'

ku-ru~tu. ~~ o Nisan 19oo'de (28 Mart 1316) un ve bulgurun kilesi 120 ~er

ku-ru~a yükselmi~ken, 1901 Mart'~nda 8o kuku-ru~a dü~mü~tür'.

(Bkz. Grafik V: Harput'ta Ekmek Fiyatlar~~

Grafik VI: Harput'ta Et Fiyatlar~~

Tablo V: Harput'ta Baz~~ G~da ve Tüketim Maddelerinin

Ayl~k Fiyatlar~- ~~ 864

Tablo VI: Harput'ta Baz~~ G~da ve Tüketim Maddelerinin

Ayl~k Fiyatlar~- ~~ 867

Tablo VII: Harput'ta Un ve Bulgur Fiyatlar~~

Tablo VIII: Harput'ta Tuz Fiyatlar~)

Harput'taki baz~~ temel g~da maddelerinin fiyatlar~, bir fikir vermesi bak~m~ndan baz~~ Orta Anadolu ~ehirleriyle kar~~la~t~r~ld~~~~ zaman a~a~~da-ki tablo ortaya ç~kmaktad~r.

TABLO III

HARPUT'TA GIDA MADDELER~~ F~YATLARININ BAZI ORTA ANADOLU ~EH~RLER~YLE MUKAYESES~ '

(Kwye/Para)

Cinsi Harput (1845) Ankara (1844) Kayseri (1844) Sivas (1845)

Ekmek 2 1 16 ~~ 2 20 Koyuneti 50 66 6o Sadeya~~ 172 220 208 200 Zeytinya~~~ 320 ₂₄₀ 280 300 Pirinç 6o 8o 68 Bal ~~ 6o 140 ~~ 8o 170

HaTPUI ~e7, SiG. No: 394, S. 2.

20 Harput ~er. Si~. No: 394, S. 46.

2' Harput ~er. —. _ N o: 394, S. gg.

22 _{Harput ~er.}SL,". No: 387, S. 129, 159.

23 Mustafa Öztürk, Orta Anadolu'da Fiyatlar (1785-1860), Dil ve Tarih-Co~rafya Fak.

(12)

8o8 MUSTAFA ÖZTÜRK CO . .. . . _{- •} . ~~,C~~ CO -••••• s~) CO ta L~- 071

c~.1

E

c~~~ C L.L.J 8-1 _{CO S._},... 07 5, e" 1...~~ O% . .11> . 0, '.*. ..«. •••• .4.., C ~5 • CO = F4 .— CZ. CU L. ,--1

r-

C cu . __ 1-

=

.—

Gra

fik-5

%.C.J • ri ,--~~ in

o

;>--~~ C~~ CO

1 1-1— I I

_,7 _..0 _CO -t 1..)

r.)

I:. o L3_

.r."

L<o

(13)

XIX. YOZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR 809 C C C«) LL 14J 0:3 'CU ..~, L. • co C = •>z r••• h~..» C . "4- 0:9 T_ In t.) CO 11••••• C•4 ;.>

(14)

Saman Odu n Mum Sa bu n 8lo MUSTAFA ÖZTÜRK 0 0 0 N M M O e< e< 0 c4000 — N d. C «I ,ö00 , O ..) O 0 O O c'cl c/3 — N M .-. .-. T. eri Z a..> >, ›, ,. 5 o z ,.> _c 05 g-) 3 o o o <-0 C, . C i...: 't~p d >-. _O _._{8 o} e _c0 _{8 Q}_,..., _{e. ,I.} -0 _es el -,t. c", en e ef) r•Z ‘.2, 3 3 3 er3:' `',. u-~~ E _{gf. (f)} 4 çg) {3 ,N4 c2. x Harp u t ~ er 'iy y e S ic iller i)

(15)

E :o -o E c~) c~) N _O _{s.r> Led} 0 Or~~ Cr> CO CO 000 (.0 (.0 (O C,1 e C,"I >bi) O C/) 0 Z • r~, ~t~c S.> c~.) 000 O O N Cn ' Cr) o Ir> O CO >-•U ^1,17> C~>, CO O cö r-- _n. C.") Cn N N N •

5

•

Z ›-t E 811

(16)

TABLO VI

HARPUT'TA UN ve BULGUR F~YATLARI (Y~ll~ k Ortalama, Kile/Kr~.)

Un Bulgur ::4 5 ° 4 846 1847 I 848 1862 40 ~~ 864 100 1867 85,8 ~~ 898 50 1900 I 20 1901 8o

(Kaynak: Harput ~er'iyye Sicilleri)

TABLO VII

HARPUT'TA TUZ F~YATLARI (Y~ll~k Ortalama, K~y./Para)

1835 24 1839 24 1840 ₃₂ 1845 21 1846 22 1847 22 ~~ 848 22 1862 ₅₃ 1863 _6o 1864 107 I 865 _{~~ (35} ~~ 866 80 1867 87,5 1901 40

(Kaynak: Harput ~er'iyye Sicilleri)

40,4 50,5 52 6o, ~~ 41 ,6 105 43,3 60 120

(17)

Sadece 1844-1845 y~ llannda yap~lan bu mukayesede, öncelikle genelde Anadolu ~ehirlerindeki fiyatlarda baz~~ sapmalar olsa bile -ki bu normal kar~~lanmal~d~r- büyük bir paralellik göze çarpmaktad~ r. Özelde ise Har-put'ta ekme~in öteki illere nazaran daha pahal~, etin ise daha ucuz oldu-~u görülmektedir. Hemen burada dikkati çeken ba~ka bir husus da, Har-put ile Sivas aras~nda önemli bir benzerli~in olmas~d~ r. Ayn~~ benzerlik An-kara ile Kayseri aras~nda da mevcuttur. Zira Harput ve Sivas sert iklim ku~a~~nda bulundu~undan ve Ankara ile Kayseri'ye göre ticari fonksiyon-lar~~ daha dü~ük düzeyde bulundu~undan tar~ma elveri~li olmad~~~~ gibi, iç ticaret yoluyla da hububat ihtiyac~~ çevre illerden sa~lanmas~nda zorluklar-la kar~~zorluklar-la~~ld~~~ndan, ekmek fiyatzorluklar-lar~, di~er illere göre % 30 civar~nda daha pahal~~ seyretmi~tir.

(Bkz. Tablo VII: Harput'ta Baz~~ Temel G~da Maddelerinin Genel Seyri)

TABLO VIII

HARPUT'TA BAZI GIDA MADDELERININ F~YATLARI (Y~ll~ k Ortalama, K~yye/Kr~.)

Sadeya~~ Bal Pirinç ~eker Pekmez Yemen Kahvesi

1834 5 3,3 1,6 1,4 1835 ₅ _5,2 ₃ ~ l 1,5 16 ~~ 836 5,5 12,5 2,5 1839 6,5 6,5 2,5 12 1,5 20 I 84o _5,5 ₅ 2,5 12 20 I 845 _4,3 ₄ 1,5 11,5 1,5 ~~ 846 4,5 4,5 2 12 1,5 12 1847 ₅ ₅ 2,3 1,5 ~~ 848 6,3 ₅ 2,2 10 I 862 6,8 ₅ 2,3 _{~ o} 1,7 1863 ₇ 3,2 ~~ o 1864 8,6 _5,5 ₄ 1 o,7 12,7 1865 _7,2 _4,5 1866 8 _4,5 1867 8,5 6 ₄ ₉ 13 1897 6 2 1899 6,6 ₄ 2 ₅ _{~~ o} 1901 6,6 ₄ ~~ o

(18)

3. Di~er E~ya Fiyailan

Bu grupta baz~~ temel tüketim maddeleri ile günlük hayatta kullan~lan çe~itli e~ya fiyatlar~~ incelenmi~tir. Sözkonusu maddelerden mum, sabun, odun, kömür, arpa, saman ve ayakkab~~ cinsleri resmi fiyata tabi iken hah, kilim, kap-kacak vb. e~ya serbest piyasa fiyatlar~na tabidir. Tablo X'da

görüldü~ü gibi, 182o'de mumun okkas~~ 2,1 kuru~~ iken, 1832'de 3,5

kuru-~a, 1867'de 9 kuru~a kadar yükselmi~, 1899'da ise 2 kuru~a dü~mü~tür.

1835'te 6,8 kuru~~ olan sabun, 1866'da ii kuru~a kadar yükselmi~ken, 1899-1901 y~llar~nda 5 kuru~ta kalm~~t~r. 1835'te yünün okkas~~ 3, pamu-~un 4,5, büyük keçenin adedi 8, demirin okkas~~ 4, at nal~~ gemin 5,5 ve bal mumunun okkas~~ da 19 kuru~tu 24. 1840 y~l~nda Halep kâ~~d~n~n des-tesi 5,5, Ali kurna kâ~~d~n~n 6 kuru~~ ve bak~m okkas~~ da 24 parayd125. 1845'te Lahor ~alm~n adedi 980, ~ngiliz ~al~n~n 25 kuru~tu.Bir adet ~al

h~r-ka 103, bir fes 17, iyi bir hamam tak~m~~ da ~~ 24 kuru~tu 26.

1848'de battal kâ~~d~n destesi 21 kuru~, hat~l çivisinin okkas~~ 7,

çatal-ba~~ çivinin ~ oo adedi 21 _{kuru~tu. Ayn~~ tarihte mürekkebin dirhemi (3,207}

gr.) 3 parayd~~ 27.

Harput'ta hemen her evde kullan~lan üsküre 5- ~~ o, te~t 50-8o, lenger 5-8, kürsü yorgan~~ 50-60 kuru~~ aras~nda seyretmi~tir. Mefru~at malzemesi de bilindi~i gibi, kalite ve kullan~lm~~l~k derecesine göre de~erlendirilirdi.

1867'de yatak 75- ~~ oo, yorgan 35, dö~ek 20, kullan~lm~~~ bir kilim 47,5 ve

bir ~amdan da ~~ o kuru~tu 28. Gene ayn~~ tarihte bir hah 25, bir kilim 60 kuru~tu. Amerikan bezinin topu 50, frenk ku~a~~n~n adedi 4, seksendal

çi-tin topu 22, _{yirmidal çitin topu 28,1, astarl~k bezin topu 40, basman~n}

to-pu ~~ ~ o, cemedan~n adedi de 6o kuru~~ olarak görülmektedir29.

Bu dönemde cariyelik kurumunun yürürlükte olmas~ndan dolay~, baz~~

zenginlerin terekelerinde cariye ve ki5leye rastlanmaktad~r. 12 May~s 1864

(25 Zilkade 280) tarihli bir terekede bir cariye ile bir zenci köleye 2000

er kuru~~ de~er verilmi~tir 3°.

24 _{Harput ~er. Sk. No: 30, S. 93.}

25

Harput Ser. Sic. No: 218, S. 36.

26

Harput ~CT. Sil. No: 392, S. 20.

27

_{Harput ~er. Sic. No: 392, s. 51.}

28

Harput ~en Sic. No: 381, s. 72.

29

Harput Ser. Sic. No: 381, s. 88. 30 _{Harput ~er. Sic. No: 390,}_S._40.

(19)

XIX. YUZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR 815

Dönem içinde baz~~ zaruri tüketim maddelerinin, ayakkab~~ cinsleri ile yakacak fiyatlan a~a~~daki tablo ve grafiklerde görülmektedir.

TABLO IX

HARPUT'TA BAZI ZARURI TÜKETIM MADDELERININ F~YATLARI

(Y~ll~k Ortalama, Klyye/Kr~.)

Mum Sabun Pamuk Yün

1835 _4,5 6,8 _4,25 ₃ 1839 _5,5 Il ₃ 1840 5,5 ~~ 1,25 1845 5,8 ₇ ₄ 3,25 1846 _5,5 ₉ ₄ 1847 8,25 1848 _5,5 8,25 ₄ 1862 6,8 11,3 1863 6,6 to 1864 6,2 ~~ 0,4 3,25 5 1865 6,8 _9,7 1866 ii 1867 ₉ 10,8 2,75 _7,5 1899 2 ₅ 3,25 1901 ₅

(20)

TABLO X

HARPUT'TA BAZI AYAKKABI C~ NSLERIN~ N F~YATLARI (Kr~. olarak) 1835 I 832-1833 I 840 Battal k~rm~z~~ çizme 20,5 16 20 ~ yi k~ rm~z~~ çizme 19 15 Zegerdan k~rm~z~~ çizme 12,5 ₉ 11,5 ~emame k~ rm~z~~ çizme 7 6 6

~ pek ba~l~~ k~ rm~z~~ çizme 6 4,5 5

Sar~~ zenne çizme 12 I I I 3

Küçük ayak zenne çizmesi 6,5 6,5

Zegerdan yemeni _7,5 _5,5 _7,5

Küçük ayak yemeni 6 _4,5 6

~ yi merdane mesh papuç ~ o 8 ~~ o

~yi zenne mesh papuç 8 6 8

Zenne papucu (camus gönlü) ₅ _4,5 ₅

Küçük ayak papuç _2,₇₅ 2,5 2,5

~ pek ba~l~~ papuç 2 1,75 2

Çemsir papuç 1,5 1,25 1,5

Serhatl~~ mesh 5 4,5 5

Merdane mesh _4,5 _3,5 ₄

Zenne meshi ₃ 2,5 ₃

Cerr~sir dö~meli 1,5 1,25 1,75

(21)

XIX. YÜZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR 817 r-- ' Lft Cr, 1‘,:~~ --- 71- ~:~~ 1‘1":1 CL ~ t Bel/elen C. LIII, 52

(22)

4. Canl~~ Hayvan Fzyallan

Bu grupta da büyük ve küçük ba~~ hayvan fiyatlar~~ incelenmeye çal~-~~ lmçal~-~~t~ r. Koyun, keçi ve deve gibi hayvanlar~n mübayaa fiyatlarçal~-~~ da ol-makla beraber, bu fiyatlar, devletin resmi fiyatlar~~ olup, piyasa fiyatlar~n-dan çok dü~üktür. Onun için, burada esas al~nan rakamlar, terekelere yans~yan rayiç fiyatlard~r.

1845'te bir kat~ra 483,6 ve bir beygire de 600 kuru~~ de~er takdir edil-mi~tir'. 1847 Nisan'~nda da (19 Nisan 1847-23 C. evvel 1263) koyun ve keçinin 20'~er, ine~in 6o, kat~r~n da 250 kuru~~ üzerinden hesapland~~~~ görülmektedir'. 1862 y~l~na ait terekelerde ise koyunun 30-40, ine~in 00-150 ve merkebin de fiyat~~ ~ oo kuru~a kadar yükselmi~tir. Bu y~llarda bir kuzu ~ o, bir tosun da 30 kuru~tu'.

1897 Aral~ k tarihli terekelerden bir öküzün 200, ine~in !o°, keçinin 25, o~la~~n ~~ o, koyunun 40, merkebin de 200 _{kuru~~ oldu~u} görülmekte-dir. ~u da unutulmamal~d~r ki, canl~~ hayvan fiyatlar~, hayvan~n ya~~na ve besili olu~una göre de~i~en fiyatlard~r. Ayn~~ y~l~n ayn~~ ay~nda bir cins hay-yana verilen fiyatlar farkl~~ olabilir. Bunun sebebini, hayvan~n özelli~inde aramak gerekir. Onun için yüzy~l içinde, canl~~ hayvan fiyatlar~n~n y~ll~k ortalama fiyatlar~~ Tablo XI'de verilmi~tir.

Ilarpul Ser. Sic. No: 392, S. 20.

~iarind Ser, Sic. No: s.

(23)

TABLO XI

HARPUT'TA CANLI HAYVAN FIYATLARI' (Ortalama, Kr~. olarak)

Koyun Keçi inek Öküz Merkep

1847 20 20 6o 30 1862 ₄₀ _37,5 87,5 179 1864 _41,5 ₃₃ 119 200 150 1865 ₄₆ 30 112,5 _{~~ 78} _{~ oo} ~~ 867 29,5 26,3 ~~ ~ o ~~ go ~~ 15 ~~ 893 20 I 00 50 1897 25 100 200 1898 30 21 86 _{~~ oo} _{~~ 25} 1899 25 ~~ 6 65 ~~ oo 70 ~ goo 40 ~ oo 1902 30 ~ oo ~~ 20 1906 30 30 I 20 150 150

5. Ta~~nmaz Mallar~n Fiyattan

Resmi kay~tlara intikal etmi~~ belge veya davalardan, dönemin ev, ba~, bahçe, tarla, dükkan vb. ta~~nmaz mallar~n fiyatlar~n~~ görebilmek mümkündür. Ta~~nmaz mallar~n fiyatlar~~ da resmi fiyatlar olmay~p, piyasa fiyatland~r. Tarlan~n sulu-susuz veya verimlili~ine, evin mü~temilat~na, semtine, dükkan~n da i~~ yaliabilirli~ine göre de~er verilirdi. Bu hususlar, ta~~nmazlann fiyatlar~n~n belirlenmesinde, her devirde göz önünde bulun-durulan hususlard~r.

Mesela, 30 Aral~k 1830 (15 Recep 1246) tarihinde A~a Camii mahal-lesinde, bir taraf~~ Hac~~ Ali'nin torunu Mustafa'n~n evi, bir taraf~~ mezbele-lik ve iki taraf~~ da umumi yol ile çevrili olan iki katl~, sofas~n~n bir taraf~~ mutfak, bir taraf~~ kiler, önünde eyvan ve avlusu ve helas~, d~~ar~da da bir oda, bir eyvan ve altlar~nda da ah~r bulunan bir ev, sahipleri Memi~~ Filik-zade ve karde~i k~z~~ Ümmügülsüm taraf~ndan, Dürri-zade Mehmet

35 Harput ~er. Su-. No: 392, S. 20, 36, 55, No: 389, S. 4, 6, 7, 18, No: 39o, s. 15, 25,

40, 85, 102, 126, 148, No: 381, S. 13, 14, 19, 32, 74, 79, 81 , 97, No: 394, S. 6, 7, 13, 46, 52, 78, 121, No: 387, S. 13, 20, 84, 207, 254, 255, 269, 291.

(24)

Muhtar Efendi'ye 6.500 kuru~a sat~lm~~t~ r". Burada evin fiyat~n~~ tespit ederken, o dönem bir Harput evinin umumi çehresi hakk~nda da bir fikir sahibi olunabilmektedir.

1832 y~l~nda da Ahi Musa mahallesinde, mü~temilat~n~n teferruat~~ be-lirtilmeyen bir ev ~ oo kuru~a sat~lm~~t~r". 1847 tarihli bir terekede, Saraç-lar çar~~s~nda bir dükkâna ~ 000, terzi dükkân~na 500, demirci dükkân~na 500 ve Hoca Mescit mahallesindeki bir eve de 4.500 kuru~~ k~ymet takdir edilmi~tir'. Gene ayn~~ tarihli tereke kay~tlar~ndan bir k~t'a te~ek ba~~n 15039, ba~ka bir k~t'a te~ek ba~~n da 320 kuru~~ oldu~u görülmektedir'. Bu farkl~l~ k, ba~lar~n mevki ve verimlili~inden ileri gelmi~~ olsa gerektir.

1862 tarihinde Mercümot köyündeki bir eve 700 kuru~~ de~er takdir edilirken'', bir kile tohum ekilebilir bir k~t'a (yar~m dönüm) tarla da 700 kuru~a sat~lm~~t~r". 1864 tarihli bir tereke kayd~nda, bir sö~üt bahçesinin 150, iki adet dut a~ac~n~n 8o -ki her dut a~ac~~ 40 kuru~- ve bir te~ek ba-~~ n 6o kuruba-~~ oldu~u görülmektedir". Gene aynba-~~ tarihte Kemik köyü hu-dutlan dahilinde 5,5 kile tohum ekilebilir 9 k~t'a (4,5 dönüm) tarla 2500 kuru~a", Kövenk köyünde de dört ölçek tohum ekilebilir bir tarla da 300 kuru~a sat~lm~~t~r". 1864'te ~ehsuvar köyünde ~~ kile tohum ekilebilir sulu tarla ise 650 kuru~a sat~lm~~t~r". Dikkat edilirse, tarlalar~n sulu veya susuz olmas~~ aras~ndaki fark, hemen göze çarpmaktad~r.

1867 tarihli terekelerde 15 adet zerdali a_{~ac~ na 400 kuru~ "' -ki her}

a~ac~~ 26,6 kuru~- 13 dut a~ac~na 50 kuru~~ -her a~aç 3,8 kuru~-, 30 erik

a~ac~na 20 kuru~~ -her a~aç 26,6 para- k~ymet takdir edilmi~tir".

Ayn~~ tarihli ba~ka bir terekeden bir bezirhanenin (bulgur de_~irmeni)

550, bir kavakl~~~n 75 ve Hal köyündeki bir evin de 1.300 kuru_~tan

HaTIM ~~ ~er. SW. No: 398, S. 114.

37 _Harput_{Ser. Sit. No: 398, S. 47.} Harput ~er. Sic. No: 392, S. 36. Harput ~er. Sit. No: 392, S. 55. Harput ~er. Sit. No: 392, s. 6o. 41 Harput Ser. Sit. No: 389, s. 16.

42 _{Harput (-H}

9c-~~ ou". No: 309, S. 129. 43 Harpld ~er. Sit. No: 390, S. 34.

44 HarPtli ~er. Sit. No: 390, S. 35.

MITPUt ~er. Sit. No: 390, S. 35.

46 Harput

~er. er_ Kr

t 967 .31C. 1•10: 390, S. 76.

" HarPUI ~er. Su. No: 381, S. lo.

(25)

XIX. YeZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR 82 1

hesapland~~~~ tespit edilmi~tir'. ~ 897'de Çorcuk köyündeki bir eve ~ oo, bir kavak bahçesine ve bir ba~a ~~ oo er kuru~~ fiyat verilmi~tir'.

Verilen bu örneklerden de anla~~laca~~~ üzere, yukar~da da de~inildi~i gibi, ta~~nmaz mal~n fiyat~, verimlilik, mü~temilat, i~lerlik ve semtine göre de~i~mektedir. Ayr~ca al~c~~ ile sat~c~ n~n o anda içinde bulunduklar~~ maddi durum da fiyatlara etki eden ba~ka bir unsurdur.

C — ÜCRETLER

Buraya kadar çe~itli kalemlerde incelenmeye çal~~~lan fiyatlar~n mahi-yetinin daha iyi kavranabilmesi için, dönemin ücretlerinin incelenmesine ve ikisi aras~nda bir mukayese yap~lmas~na ihtiyaç vard~ r.

Ücretler ve maa~lar, kaynaklar~~ itibar~yla çe~itlilik arzederler. Devlet kademesinde çal~~an -asker veya sivil- maa~~n~~ miriden, din görevlileri ba~-l~~ bulunduklar~~ vak~ftan, usta ve i~çiler de i~verenden ücretlerini al~rlard~. Herhangi bir göreve atanan kimseye verilen görev berat~nda, görevin ma-hiyeti, hak ve yetkileri ile alaca~~~ ücret belirtilirdi. Ayn~~ ~ekilde, vak~ flara tayin edilen görevlilerin de, görevlerinin türü ve istihkaklar~~ teferruanyla aç~klan~rd~. Fiilen çal~~an usta, kalfa, ç~rak ve i~çilerin gündelikleri, genel-likle y~lda iki defa -iki üç defa olabilir- verilen narhlarda tespit edilirdi.

Fakat Harput sicillerinde verilen narh defterlerinde, sebebi ~imdilik anla~~lamayan bir sebepten dolay~, usta, kalfa, ç~rak ve i~çi gündelikleri belirtilmemi~tir. Dolay~s~yla hem bu kesimin ücretlerini ve hem de ücretle-rin fiyatlar kar~~s~ndaki durumlar~n~~ izleyebilme imkân~~ olmad~. Ancak ba-z~~ y~llarda, asker ve sivil kesimden baba-z~~ görevlilerin ücretleri esas al~narak, konuya aç~ kl~ k getirilmeye çal~~~lm~~t~r.

Mesela, 1828 tarihinde (7 Eylül 1828-25 Safer 1244) bir vak~fa imam olarak tayin edilen kimseye, senede 15 Harput kilesi bu~day (1050 kg.), medresenin S~byan Mektebine ö~retmen olana da 1 2 _{kile bu~day,}

müder-rise de senede 20 kuru~~ ücret tahsis edilmi~tir'. 7 May~s 1829 (3 Zilkade 1244) tarihinde, bir vakf~n müderrisine, ayl~k 20 kuru~~ ücret verilmesi öngörülmü~tür 52. Ba~ka bir medresede müderrislik yapana da, ayl~ k ~~ oo kuru~~ ücret ödenmesi vakfiyede belirtilmi~tir 53. Vak~f görevlilerinin ücretleri aras~ndaki bu farkl~l~ k, valuflann mali gücüyle ilgili olan bir husustur. 1839

" Harput ~er. Stc. No: 381. s. 97. Harput Ser. Stc. No: 394, S. 6.

HaTPU ~~ ~en SIC. No: 398, s. 27. 52 Harput ~er. S~c. No: 398, s. 25. Harpul ~er. Stc. No: 398, s. 145.

(26)

y~l~ nda Harput Kazas~~ Defter Naz~rl~~~~ Mukayyitli~ine 54 atanan Hac~~ Os-man Efendi'nin ayl~k maa~~~ da 350 kuru~~ olarak tespit edilmi~tir 55. 1845 y~l~nda (3 ~ubat 1845-25 Muharrem 1262) Anadolu Ordusu ~~ o. Alay~n Ba~~ ~mam~~ ~smail Efendi ~bni Abdullah'~n ayl~~~n~n 250 kuru~~ oldu~u te-rekesinden anla~~lmaktad~ r 56. Bu ücretlerle fiyatlar kar~~la~t~r~ld~~~nda,

~öyle bir tablo ortaya ç~ kmaktad~ r.

TABLO XII

1839 YILINDA 350 KURU~~ MAA~~ ALAN DEFTER NAZIRLI~I MUKAYY~D~N~N O GÜNKÜ FIYATLARLA ALAB~LD~~~~ BAZI

MADDELERIN M~KTARI Cinsi Birimi ~~ 839 Y~ l~~ Fiyat~~ Alabildi~i Miktar

~stanbul 22 Ayar ₃₃ _Kr~. ~~ o,6o Adet

Zer-i Mahbubu 2,448 Gr.

Bu~day Kile 1 o Kr~. 35 Kile

Ekmek Okka 20 Para 700 Okka

Et Okka 1 20 Para 116 Okka

Bulgur Kile ₄₀ _Kr~. 8,75 Kile

Sadeya~~ Okka _{6,5 Kr~. (yakla~~k)} ₅₄ Okka

Pirinç Okka _{2,5 Kr~.} ₁₄₀ Okka

Mum Okka _{5,5 Kr~. (yakla~~ k)} 64 Okka

Sabun Okka Il Kr~. 31,8 Okka

Ayn~~ ~ekilde Alay Ba~~ ~mam~n~n bir ayl~~~~ ile alabildi~i ayn~~ madde-lerin miktarlan Tablo XIII'te verilmi~tir.

Defter Naz~ rl~g~~ Mukayyitligi, Tanzimatla birlikte kurulan yeni bir kurumdur.

Görevleri, görevli bulunuldu~u kazada, Muharrem ve Recep aylar_{~~ itibariyle her alt~~ ayda}

bir düzenledikleri yoklama defterini Istanbul'a göndermekti. Bu deftere, do_{~an, ölen,}

gelip-giden ~slam veya reayay~~ e~kal ve oturduklar~~ mahalle ile birlikte kaydetmek, reayan_{~ n cizye}

evrak~n~~ kontrol etmek ve bunlar~~ da deftere i~lemek, ölen reayan~ n durumlar~ n~~ etraf ~~

ola-rak yazmak, Defter Naz~rl~g~n~n ba~l~ca görevleriydi.

Harput _{,,S'er. Sic. No: 218, s. ~~~ .}

(27)

TABLO XIII

1845 YILINDA 250 KURU~~ AYLIK MAA~~ ALAN ALAY

~ MAMININ O GÜNKÜ FIYATLARLA ALAB~LD~~~~ BAZI MADDELERIN M~KTARI Cinsi Birimi ~~ 845 Y~l~~ Fiyat~~ Alabildi~i Miktar

~stanbul Zer-i 22 Ayar 37,62 Kr~. 6,6 Adet

Mahbubu 2,448 Gr.

Ekmek Okka 20 Para 500 Okka

Et Okka 50 Para 200 Okka

Bulgur Kile 50,5 Kr~. 5 Kile

Sadeya~~ Okka _4,3 Kr~. 58 Okka

Pirinç Okka ~~ ,5 Kr~. 1 16,6 Okka

Mum Okka 5,8 K~~. 41,4 Okka

Sabun Okka 7 Kr~. 35,7 Okka

Kaynaklar~n suskunlu~u, bu mukayeseyi yatay ve dikey olarak daha fazla götürmeye imkân b~rakmamaktad~ r. Öyle dahi olsa, gene de bir fikir verildi~i söylenebilir.

D — ESNAF-PAZAR-HALK ~L~SK~LER

Fiyatlar~n ara~t~r~lmas~nda, esnaf-pazar-halk ili~kileri de önemli bir hu-sustur. Zira gerek halk~n, gerekse esnaf~n korunmas~, devletin öteden beri takip etti~i bir prensiptir. Bu amaçla, bu konuda da çok önemli tedbirler al~nm~~t~r. Esnaf te~kilat~, yüzy~llar boyunca Türk ekonomisinin en önemli ö~elerinden birini te~kil etmi~, bu te~kilat sayesinde ~ehir ekonomisi büyük bir ahenk içinde varl~~~n~~ sürdürmü~tür. Her esnaf grubu, e~itim, imalat ve pazarlama konular~nda belli kurallara ba~l~yd~.

Buna ra~men, zaman zaman devletin koydu~u kurallara uyulmad~~~~ görülmü~tür. Haks~z kazanç elde etme heveslileri, hem esnafl~k kurallar~n~~ çi~nediklerinden ve dolay~s~yla halk~~ zor durumlarda b~rakt~klar~ndan, bu gibilerle her dönemde mücadele edilmi~tir. Kurallara uymayan esnafa ve-rilen cezalar sürgün, kalebend, i~yeri kapatma cezalar~yd~.

Sözkonusu yasaklamalar ve cezalar, daha önceki yüzy~llarda fermanlarla ilan edilirken ve mer'iyet kazan~rken, 1840 tarihli "Ceza Kanunnâme-i

(28)

824 MUSTAFA ÖZTÜRK

Humâyünunnu tamamlar mahiyette olan 20 Aral~ k 1850 (15 Safer 1267)

tarihinde yay~ nlanan "Kanun-u Cedid"in 19. maddesinde yer alm~~t~r. Buna göre; "Bakkal ve kasap ve habbâz ve sair bu misüllü esnaftan dirhemi noksan olanlar veyahut narhdan ziyadeye fur~~ht edenlerin hapisle te'dibinde, dükkânlan kapan~p bir nev' ahz ve itas~n~n ta'tilini müstelzim olaca~~ndan bunlar hakk~nda süret-i ~er'iyyesi üzere derece-i cünhas~na göre kâimen üçden 79 adede kadar hapishane önünde de~nek darb~yla ic-rây~~ te'dib k~l~na. Ve fakat ~srarlar~~ takdirinde dahi hapisleri caiz ola. Ve

bu makide esnaf üç defa kabahatle tutulup icab_{~ na göre hapis ve darp ile}

te'dib olunduktan sonra defa-i râbi'ada yine bu suretle habasete cür'et ederse ol ahled al~ p-verece~i ihtisap Nezareti ve Esnaf Kethüdalan

ma'ri-fetiyle tesviye ettirilerek kendisi fl-mâ-ba'd ç_{~ kanld~~~~ esnafl~ kta olmamak}

üzere memleketine tard ve def k~l~nmas~" öngörülmü~ti.1 57. Dikkat edilirse,

daha önceki uygulamalar, bu tarihte kanunla_{~t~nlm~~t~ r'.}

Devlet, zaman zaman eyaletlerden sat~n ald~~~~ zahirenin fiyat~n~, piya-sa ~artlar~na göre ayarlard~. 1826'da (4 Eylül 1826-5 Safer 1242) Harput'ta,

her Harput kilesi bu~day 3 kuru~~ iken, zahire fiyatlar_{~ ndaki art~~tan}

dola-y~, kilesi 5 kuru~a yükseltilmi~tir 59. 1835'te de bu_{~day~ n kilesinin rayicinin}

50 kuru~~ oldu~u ve buna göre, ekmek fiyat_{~ n~ n 33 para 1 akçe olarak}

be-lirlendi~i görülmektedir'. Ayn~~ kararla, ekmekçiba_{~~ n~ n somun de~il, has}

ve pi~kin ekmek pi~irece~ini taahhüt etti~i anla~~lmaktad~r.

Bazen, herhangi bir k~tl~k olmad~~~~ halde, baz~~ muhtekirlerin,

ellerin-deki bu~day~~ ileride daha yüksek fiyatla sataca_~~~_{dü~üncesinden dolay~~}

satmad~klan ve bu yüzden de sun'i bir darl_{~ k meydana geldi~i}

görülmek-tedir. Bu da tabii olarak, halk~n ekmeklik bu~day dahi bulamayacak

dere-cede s~k~nt~lara maruz kalmas~na sebep olmaktayd_{~. Böyle bir valua, 1846}

~ubat'~ nda meydana gelmi~tir. Bir Harput kilesi bu~day 70-75 kuru~tan

sat~l~r olmu~tu. Bu uygunsuz vaziyetin önüne geçmek için, _{~ehir meclisi,}

bir Harput kilesi bu~day~n 6o kuru~tan sat~lmas~na, buna uymayanlann ve bu~day~~ ba~ka yörelere kaç~rmaya çal~~anlann, tayin edilen özel adam-lar vasat~s~yla yakalan~p, ellerindeki bu~day~n zaptedilmesine karar veril-mi~ti".

Ordunun ihtiyaçlann~n kar~~lanmas~, her zaman esnaftan yap~lan

al~~-veri~lerle mümkün olmayabilirdi. Hatta bazan bu al_{~~-veri~~ aksayabilirdi.}

Ahmet Akgündüz, Mukayesell Islam ve Osmanl~~ Hukuku Kulkatt, Diyarbak~r, 1986, s. 830. M. Öztürk, a.g. Doktora Tez_~,S. 252, 164. nolu dipnot.

" Harput ~er. S~c. No: 389, s. 19.

Harput ~er. S~c. No: 218, s. 96. Harput SCI. SIC. No: 392, s. 7.

(29)

Onun için özellikle et ihtiyac~ n~n kar~~lanmas~~ hususunda, baz~~ kimselere bu i~~ havale edilirdi. Mesela, 17 Temmuz 1835 (21 R. Evvel 1251) de Harput'ta askerin et ihtiyac~n~~ kar~~lamak üzere bir kasap tayini ve bu ka-saba da miriden sermaye olmak üzere para verilmesi kararla~t~r~lm~~t~ '. Böylece hem askerin et ihtiyac~~ garantiye al~nm~~~ ve hem de esnaf ve hal-k~n darl~~a dü~meleri önlenmi~~ oluyordu.

Halk~, Tanr~n~n padi~aha bir emaneti olarak gören devlet, halk~~ koru-du~u gibi, elbette esnaf~n da hak ve hukukunu koruyacakt~. Onun hiçbir

~ekilde ma~dur olmas~ n~~ istemeyen devlet, esnaf~ n hakk~ n~, ölmü~~ bir

kim-sede olsa bile, onu tahsil edip alacakl~s~na verirdi. Mesela, ~~ May~s 1837 (25 Muharrem 1253) tarihinde, Re~it Pa~a sa~l~~~nda, nalbant esnaf~ndan

3.900, palasç~~ esnaf~ndan 400, semerci esnaf~ ndan da 2112 kuru~luk çe~itli

kalemlerden malzeme alm~~~ ve borcunu ödeyemeden ölmü~tü. Ad~~ geçen esnaf temsilcileri mahkemeye ba~vurarak gere~inin yap~lmas~n~~ istemi~ler-di. Re~it Pa~a'n~n mirahoru da bu durumu tasdik edince, Re~it Pa~a'n~n

muhallefat~ndan, alacakl~lara borçlar~~ ödenmi~tir 63.

Esnaf aras~nda iktisadi rekabete de rastlanmaktad~r. Hatta bu rekabet, bazan cinayetlere kadar varabiliyordu. Mesela, Harput'un Kehli köyünden Mustafa bin Mehmet, Kocaba~~ Boz Karabet veled-i Tato'yu kendi bezirha-nesine rakip olarak bezirhane aç~p, varidat~na taarruz etti~i dü~üncesiyle 1847 tarihinde öldürmü~tü". Tato'nun varisleri, k~sas talep etmi~lerse de, Mustafa bin Mehmet, hapisle cezaland~ rdm~~t~r.

~ehirlerde kullan~lan ölçü ve tart~lar~ n ayarlar~ n~ n, bilerek veya bilme-yerek bozuldu~u ve bu yüzden de baz~~ problemlerin ortaya ç~ kt~~~~ bilin-mektedir. ~dare, bunu önlemek, ölçü ve tart~larm ayar~n~~ korumak için azami dikkati sarfederdi. Buna ra~men, I 84o'larda Harpueta kullan~lan

kiknin eksik vezinli oldu~u görülmü~~ ve yay~ nlanan bir emirle, kilenin as~l

veznine sad~ k kal~nmas~, buna uymayanlar hakk~nda gere~inin yap~lmas~~ istenmi~tir. Buna göre ~~ Harput bu~day kiksi 54 k~yye (69.228 Kg.), bir

ar-pa kilesi de 42 k~yye (53.844 Kg.) olarak belirlenmi~tir".

iktisadi hayatta, günlük pazarlar, bugün bile önemlerini korumakta-d~rlar. Hele XIX. yüzy~lda, pazarlara olan ihtiyaç, herhalde daha fazlayd~. Anadolu'nun çe~itli kentlerinde, günlük, haftal~ k veya mevsimlik pazar ve

42 HatPU~~ ~er. Sic. No: 218, s. 95.

43 Harput ~er. Szi. No: 218, S. lig. Harput ~er. Sic. No: 218, S. 392. Harput ~er. Sic. No: 218, s. 117.

(30)

panay~ rlar~n kuruldu~u bilinmektedir". Harput'da da 1835 y~l~nda, halk~n günlük ihtiyaçlar~ n~~ kar~~lamas~~ amac~yla, haftada bir gün pazar kurulmas~~ kararla~t~r~lm~~t~ r 67.

SONUÇ

Harput'ta fiyatlar~n incelenmesiyle, imparatorlu~un fiyat tarihinden bir kesit sunulmu~~ oldu. Özelde Harput'ta fiyatlar~n seyri verilirken, ge-nelde imparatorlu~un iktisadi durumu, bu aç~dan de~erlendirilmeye çal~-~~ lmçal~-~~t~ r. Buna göre ~u sonuçlara var~ ldçal~-~~çal~-~~ söylenebilir.

XIX. yüzy~lda, devletin temel para biriminin Kuru~~ ve Para oldu~u-nu, akçenin ise kullan~lmayacak hale geldi~inden art~k tedavül etmedi~ini ve iç ve d~~~ etkenlerden dolay~, paran~n sürekli de~er kaybetti~ini, buna kar~~l~ k, tedavüldeki alt~ n fiyatlar~n~n yükseldi~ini belirtmi~tik. Nitekim 18o1 y~l~nda 12,8 gr. vezninde olan Kuru~, 1846 y~l~nda 1,224 grama dü~erek % 90,43 oran~nda de~er kaybetmi~tir. 18o 1 'de F~nd~k alt~n~, 12,8 gr. olan kuru~lardan 7 tanesi ile, yani, 89,6 gr. gümü~~ ile al~nabilmektey-di. Oysa 1846 y~l~nda ayn~~ alt~n, 1,224 gr. veznindeki kuru~lardan 38 tane-siyle, yani 46,51 gr. gümü~le al~n~r hale geldi. Buna göre gümü~, alt~n kar~~s~nda de~er kazanm~~~ oluyordu. Ama alt~n fiyatlar~~ da kemiyet itiba-r~yla artmaktayd~. Öte yandan, Kuru~un de~er kayb~na paralel olarak, Pa-ra da de~er kaybetmi~tir. Nitekim 12,8 gr. vezninde olan Kuru~un 1 /40'~~ ile, 1,224 gr. vezninde olan Kuru~un 1 /4o'~, yani paras~~ aras~nda da de~er fark~~ olacakt~r. Hatta ~~ 84o'lara kadar e~ya fiyatlar~~ ço~unlukla "Para" ile ifade edilirken, bu tarihten sonra, 300-500 paraya yükselen fiyatlar, gide-rek "Kuru~"la ifade edilmeye ba~lanm~~t~r. Gerçekten de yüzy~ l~n sonlar~n-da, Lira-Kuru~~ ikilisi, Kuru~~ ve paran~n yerini alacakt~r.

Harput'ta fiyatlar, genel olarak de~erlendirilirse, Tablo XIV'teki du-rum kar~~m~za ç~kmaktad~r.

Mustafa Öztürk, Orta Anadolu 'da Fiyatlar (1785-1860), DTCF. Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Ankara, 1985, S. 34, 134, 186.

(31)

XIX. YUZYILDA HARPUT'TA FIYATLAR 827 FABLO XIV

XIX. YÜZY~LDA HARPUT'TA FIYATLAR~N GENEL SEYRI (Min.-Max.)

Cinsi Birimi Kr~/Para Minimum Maximum Endeks

Bu~day Kile Kuru~~ 5 go ~~ 800

Arpa Kile Kuru~~ 3 57,5 1916,66

Ekmek Okka Para 20 6o 300

Koyun eti Okka Para ~~ 6 ~~ 6o '000

Un Okka Para ₄₀ 120 300

Bulgur Okka Para ₄₀ 120 300

Sadeya~~ Okka Kuru~~ 4,3 8,5 197,67

Bal Okka Kuru~~ 3,3 6 181,81

Pirinç Okka Kuru~~ 1,5 _4,5 300

~eker Okka Kuru~~ 5 12,5 250

Mum Okka Kuru~~ 2 9 450

Sabun Okka Kuru~~ 5 ~~ 1,25 225

Tuz Okka Para 21 107 509,52

Odun Okka Para 3 ~~ 1,5 383,33

Pamuk Okka Kuru~~ 2,75 4,25 1 54,54

K~ rm~z~~ çizme Çift Kuru~~ 16 20,5 128,12

~yi yemeni Çift Kuru~~ 5,5 7,5 ~~ 36,36

Koyun Ba~~ Kuru~~ 20 ₄₆ 230

Keçi Ba~~ Kuru~~ 16 _37,5 234,25

inek Ba~~ Kuru~~ 6o 120 200

Buna göre, çe~itli kalemlerden temel maddelerin fiyatlar~, dönem için-deki minimum-maximum de~erleri ele al~nd~~~~ halde, netice itibar~yla fi-yatlarda önemli bir art~~~n meydana gelmedi~i görülmektedir. Mesela, bu~day~ n dönem içindeki endeksi 1.800'dür. Y~ll~k endeksi ise ~~ 8'dir. Bu oran, ekmekte 3, koyun etinde ~ o, un ve bulgurda 3, sadeya~da 1,9, bal-da 1,8, sabunbal-da 2,2 ve odunda da 3,8'dir. O halde, en yüksek art~~, bu~-dayda meydana gelmi~tir. Bunun da sebebi, seferler dolay~s~yla, eyaletler-den büyük miktarda zahire al~ nmas~, spekülasyonlar ve zaman zaman ma-halli üretimin dü~mesi hususland~r.

(32)

Ücretlerin fiyatlar kar~~s~ nda yap~lan de~erlendirmeleri, daha ileri götürülememesine ra~men, verilen örneklerde dahi, ücretlerin al~mgücü hakk~ nda bir fikir vermektedir.

incelenen belgelerde Amerikan bezi, Lahor ~ah, ~ngilizkâri, Frans~z-kan i mamullerin yer almas~, hem Harput'un canl~~ bir ticaret merkezi ol-du~unu hem de Bat~~ kaynakl~~ mallar~n Türk piyasas~na girdi~ini göster-mektedir.