1912 SEÇİMLERİ VE ESKİŞEHİR'DE MEYDANA GELEN OLAYLAR

OLAYLAR

~HSAN GÜNE~~

~nsanlar~n kendilerini yönetecek olanlar~~ belirli bir süre için özgür ira-deleriyle kurallara uygun bir ~ekilde belirlemesine seçim denir. Seçim, ça~da~~ demokrasilerde yöneticilerin belirlenmesi için vazgeçilmez temel kurallar~n ba~~nda gelir.

Siyasal yönetim sistemlerinin geli~imine paralel olarak seçimlerin de geli~ti~i görülmektedir.

1789 Frans~z ~htilali öncesinde yöneticiler seçime ba~vurmaktan ho~-lanmazd~. Antik Yunan ve Roma kentlerinde kenti ilgilendiren baz~~ konu-larda s~n~rl~~ say~da halk~n oylar~na ba~vurulurken; Ortaça~da ancak kent kilise ve meslek örgütlerinde seçim yap~l~rd~.

Kentlerin büyümesi, bu~juva s~n~f~n~ n güçlenmesi iktisadi ya~am~~ ol-du~u kadar siyasal ya~am~~ da etkiledi. Kent yönetimine kat~larak varl~kla-r~n~, güçlerini ve yeterliliklerini kan~ tlayan bu~juvalar devlet yönetimine de kat~lmak istediler. Geleneksel sistemi kökünden de~i~tirecek olan bu istek-lere yöneticiler pek de s~cak bak~nad~lar. Kimi ülkelerde yöneticiler halk~n devlet yönetimine kat~l~m~n~~ reformist uygulamalarla gerçekle~tirirken kimi ülke yöneticileri de ülkelerini büyük kanl~~ devrimlere sürüklediler. Böylece mutlak monar~ilerin yerini halk~n temsilcilerinden olu~an parlamentolu yeni rejimler almaya ba~lad~.

Seçme ve seçilme hakk~n~n varl~kl~~ erkeklere özgü olmas~~ tart~~malara yol açt~. Demokrasi halk~n egemenli~ine dayanan bir rejim oldu~una göre halk~n tümünün iradesini yans~tan bir yönetimin getirilmesi zorunlu görüldü. Nitekim büyük bir mücadeleden sonra seçme ve seçilme hakk~~ zengiyoksul, erkek-kad~n ayr~m~~ yap~lmadan tüm halk~n temel haklar~ n-dan biri oldu~u kabul edilerek, temsili rejimin vazgeçilmez bir unsuru ol-du.

Biz, bu makalemizde Türk toplumunun ya~am~nda önemli bir yer tu-tan 1912 genel seçimleri s~ras~ nda Eski~ehir'de meydana gelen olaylar~~ in-celeyece~iz. Ancak konunun daha iyi anla~~labilmesi için seçim olgusunun toplumsal ya~am~m~zda izledi~i geli~me çizgisini de k~saca aç~klayaca~~z.

460 ~HSAN GÜNE~~

Seçim sorunu Türk toplumunun ya~am~ na 19. yüzy~l~ n ilk yar~s~ nda girmeye ba~lam~~t~ r. Tanzimat dönemi Osmanl~~ yöneticileri, devleti içinde bulundu~u açmazlardan kurtarabilmek için devlet ve toplum ya~am~ nda yap~lan reform hareketlerinin ivmesini art~ rm~~lard~ r.

Reformlar~ n ba~ar~ya ula~abilmesi için mali sorunlar~ n çözümlenmesi, bunun için de bir vergi reformunun yap~lmas~~ gündeme gelmi~tir. Os-manl~~ yöneticileri vergi toplarken devletle halk~~ kar~~~ kar~~ya getirmemek, vergi miktar~n~~ art~ rabilmek için sancak merkezlerinde birer muhass~ll~k meclis/erinin kurulmas~ n~~ kararla~t~ rm~~lard~ r (1840). "Bir muhass~l-~~ mal, iki nefer katip, hakim, müftü bir asker zabiti ve vücuh-~~ memleketten dirayet-kar ve müstakümül etvar dört nefer" den olu~mas~~ saptanan muhass~ll~ k meclislerine sanca~~n demograf~ k yap~s~na göre metropolit ve kocaba~~lar da girebilecekti "Vücuh~~ memleketten dirayetkar ve müstakümül etvar dört neferin" seçimi Türk toplumunun siyasal ya~ama kat~ lmas~ n~ n ba~-lang~c~ n~~ olu~turmu~~ ve seçme ve seçilme yeterlili~i ile seçim sistemi soru-nunu gündeme getirmi~tir.

Muhass~ll~ k meclislerine aday olabilmek için; "O idari ünitenin halk~ndan olmak,

En akal, er~edi afif ve eslah olmak,

Umur~~ devlet ve ahval-~~ memlekete vak~f ve a~ina bulunmak" gereki-yordu'.

Bu niteli~e sahip ki~iler mahkemeye ba~~ vurup muhass~ll~ k meclisleri-ne aday olduklar~ n~~ bildiriyorlard~. Seçim iki a~amada gerçekle~iyordu. Önce her köy halk~~ bir yerde toplanarak kura ile aralar~ ndan be~~ ki~iyi se-çip köylerini temsil etmek üzere kazaya gönderiyordu. Kazan~ n "ak~ ll~, sözden anlar, emlak sahibi" sakinleri de kazalar~ n~ n nüfusuna göre (50-30-20) temsilciyi kura ile belirliyorlard~. Ayn~~ yöntemle seçilip gelen köy tem-silcileriyle kaza temsilcileri bir yerde toplan~yorlard~. Mahkemeye ba~~ vu-rup muhass~ll~ k meclislerine aday olanlar kura ile bu seçmenlerin önüne ç~ kar~l~yordu. Aday~~ kabul edenler bir yana kabul etmeyenler öbür yana

' Abdurrahman Vefik, Tekalifi Kavairl~, C. 2. ~stanbul: 1330, s. 9. Musa Çad~rc~,

Tan-zimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap~s~, Ankara: 1991, S. 212 Re~at Kaynar; Mustafa Re~it Pa~a ve Tan~zmat, Ankara: 1985, s. 238.

ayr~llyordu. Kabul edenler ço~unlukta ise aday seçimi kazanm~~~ oluyordu. E~itlik durumurda ise kuraya ba~vuruluyordu 3.

Vergi gelirlerini art~ rmak amac~yla olu~turulan bu kurumlardan bekle-nen fayda sa~lanamad~. Bu gelirlerde art~~~ olmad~~~~ gibi; yer yer azalma-lar da görüldü. Bunun üzerine 1841 y~ l~~ sonazalma-lar~ nda muhass~ ll~ k meclisleri kald~ r~ld~. Bunlar~ n yerine önce memleket meclisleri 1849 da da eyalet meclisle-ri olu~turuldu.

Eyalet meclisleri de vali, defterdar, hakim, müfti gibi devlet memurla-nyla Müslüman halk~~ temsilen seçilen dört ki~iden olu~uyordu. Eyaletin dini durumuna göre Müslüman olmayan halk bulundu~u takdirde onlar~~ temsilen de din ba~kanlar~~ bu meclise kat~lacaklard1 4.

Bu uygulama ülke yönetiminin vilayet, liva, kaza ve köy ~eklinde ye-niden örgütlenmesine ve her idari ünitede o idari ünitenin en üst mülki amirinin ba~kanl~~~ nda birer idare meclisinin kurulmas~ n~~ öngören nizam namenin haz~rlanmas~na kadar sürdü. Söz konusu nizamname idare mec-lislerine seçme ve seçilme haklar~ n~~ yeni esaslara ba~lad~~ ve seçim yöntemi-ni de de~i~tirdi. Buna göre idare meclislerine aday olabilmek için:

Osmanl~~ tebas~ ndan olmak; Okuma yazma bilmek, Otuz ya~~n~~ doldurmu~~ olmak,

Y~ lda en az 500 kuru~~ vergi vermek gerekiyordu .

Vilayet halk~ ndan bu nitelikleri ta~~yan ki~iler aras~ ndan aday belirle-mek üzere Meclis-i Tefrik ad~yla yeni bir meclis olu~turuluyordu.

Bu mecliste her idari ünitenin en büyük mülki amiri örne~in vilayette vali - hakim, mektupçu, muhasebeci, Divan-~~ Temyiz'in hukukçu üyeleri, müftü ve di~er din ba~kanlar~~ bulunacakt~. Yukar~da belirtti~imiz seçilme ko~ullar~ na sahip, halk aras~ ndan seçilecek üye say~s~n~n üç kat~~ kadar (6 Müslüm 6 Müslüman olmayan) aday saptayacakt~. Bu adaylar~n isimleri vilayete ba~l~~ liva merkezlerine gönderilecekti. Her liva idare meclisi bu adaylardan istedi~i iki ki~iyi seçip vilayet merkezine bildirecekti. Tüm liva-

Kaynar, a.g.e., s. 254-256., Vefik, a.g.e., s. 2629, Ilber Ortayl~, Tanzimattan Sonra

Mahalli ~dareler, Ankara: 1974, S. 15.

' Çad~ rc~, a.g.e., S. 219.

462 ~HSAN GÜNE~~

lar~n seçim sonuçlar~~ vilayet merkezine geldikten sonra Meclis-i Tefrik ye-niden toplanacak ve her livadan gelen seçim sonuçlar~n~~ tek tek inceleye-rek en çok oy alm~~~ olan 4'ü Müslüman, 4.'ü Müslüman olmayanlardan olmak üzere 8 aday~~ belirleyecek ve valiye sunacakt~. Vali kendine sunu-lan bu adaylardan 2'Si Müslüman, 2'Si de Müslüman olmayanlardan ol-mak üzere 4. aday saptay~p Bab-~~ Ali'ye gönderecekti. Bab-~~ Ali'nin onay-lamas~~ ile vilayet idare meclisine halktan seçilip girecek üyeler belirlenmi~~ olacakt~ '.

Ülke yönetiminde ça~da~la~maya do~ru gidilirken halk~n yönetime kat~l~ m~ nda gerileme gözükmektedir. Zira bu yönteme göre aday~n belirlen-mesinden aday~ n seçimine kadar mülki amirlere oldukça geni~~ yetkiler ve-rilmi~ti.

~_{mparatorlukta yap~lan reformlar ülkede bat~~ dü~üncesine sahip yeni} bir ayd~n s~n~f yaratm~~t~. Bunlar yap~lan reformlar~~ yeterli bulmuyorlar si-yasi yap~ n~n de~i~tirilmesini mutlak monar~iden me~ruti monar~iye geçil-mesini istiyorlard~. Böylece, Osmanl~~ halk~n~ n temsilcileriyle devlet yöneti-mine kat~ laca~~n~~ ülke sorunlar~n~n çözümünün daha da kolayla~aca~~n~~ dü~ünüyorlard~.

1865'te Yeni Osmanl~lar Cemiyeti'ni kuran genç idealist ayd~nlar mutlak yönetimi de~i~tirmek için örgütlenmeye ba~lad~lar. Ancak daha ey-leme geçmeden hükümetin haberdar olmas~~ üzerine tutuklanmaktan kur-tulabilmek için yurt d~~~ na kaçt~lar. Özgürlük mücadelelerini Fransa, Lond-ra gibi özgürlü~ün ya~and~~~~ Avrupa kentlerinde sürdürdüler. Osmanl~~ yöneticileri ise, ülkedeki özgürlük hareketini durdurabilmek için her yola ba~vurdu. Ancak ba~ar~l~~ olamad~. Asker ve sivil ayd~nlar me~ruti sistemi getirebilmek için me~rutiyet kar~~t~~ Abdülaziz'i tahttan indirerek yerine me~rutiyetçi gözüken be~inci Murat'~~ geçirdiler (29/30 May~s 1876).

Murat, me~rutiyet yanl~s~~ olmas~ na kar~~n sa~l~~~~ ülkeyi yönetmeye uygun de~ildi. Nitekim padi~ah olduktan bir süre sonra hastal~~~~ artt~. Bunun üzerine me~rutiyetçiler veliaht Abdülhamit ile ili~kiye geçtiler ve me~rutiyeti ilan edece~ine dair söz verdi~i takdirde onu padi~ah yapacak-lar~ n~~ belirttiler. Abdülhamit "usuli me~rutiyet ve me~verete mübteni ol-mayacak bir hükümeti kabul edemeyece~ini' belirterek me~rutiyetçilerle anla~t~~ ve Osmanl~~ taht~na oturdu (31 A~ustos 1876).

Çad~rc~, a.g.e., s. 260.

Abdülhamit'in padi~ah olmas~ ndan sonra ülkede me~ruti sisteme geçi~~ çal~~malar~~ yo~unla~t~nld~.

Me~ruti düzene geçebilmek için öncelikle devletin dayanaca~~~ temel yap~ y~, devlet organlar~~ aras~ ndaki ili~kiyi belirleyecek, ülke bireylerinin haklar~ n~~ yasal güvenceye alacak bir Anayasa'n~ n haz~ rlanmas~~ ve bu ana-yasan~ n öngördü~ü ilkelere ba~l~~ bir parlamentonun toplanmas~~ gerekiyor-du.

Daha Abdülhamit padi~ah olmadan Mithat Pa~a'n~ n ba~latt~~~~ Anaya-sa haz~ rlama çal~~malar~~ yeni boyutlar kazand~. Zira O Tuna Valili~i s~ ra-s~ nda Anayasa ile ilgilenmi~ 8, 1875 y~ l~ nda ~ngiltere elçisine ülkenin kurtu-lu~u için tek çarenin bir millet meclisi olu~turmak" oldu~unu söylemi~tir 9. 19 Ramazan 1293 y~ l~ nda Mithat Pa~a ba~kanl~~~ nda Anayasa haz~ rlamak için bir komisyon kuruldu. ~lk toplant~s~ n~~ 24 Eylül 1876'da yapan komis-yon, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayandan olu~acak bir Meclis-i Umu-mi'nin kurulmas~ n~~ kararla~t~rd~~ 1°. Bab-~~ Ali de parlamentoya kat~lacak mebuslar~~ saptamak üzere ~~ o ~evval 1293/28 Ekim 1876 da Meclis-i Me-busan'~ n Suret-i ~ ntihab~~ ve Tayinine Dair Talimat-~~ Muvakkate" yi haz~ r-lad~~ ve valilere gönderdi ". Bu belgedeki ad~~ ile Meclis-i Umumi'ye (parla-mentoya) "s~n~f-~~ ahali taraf~ndan" seçilecek ki~ilerin aday olabilmesi için;

Osmanl~~ tebas~ ndan olmas~ ,

~yi ahlak sahibi olmas~ ,

Az çok emlak sahibi olmas~ ,

Yirmibe~~ ya~~ ndan küçük olmamas~ ,

Cinayetten, siyasi suçlardan ceza almam~~~ olmas~. Devletin resmi dilini bilmesi gerekiyordu '2.

Vilayette bulunan tüm kaza, liva idare meclislerinin üyeleri Meclis-i Mebusan'a seçilecek mebuslar~~ saptayacakt~. Vilayetlerden seçilecek Müslüman ve Müslüman olmayan mebus say~s~~ vali taraf~ ndan bir yaz~~ ile mutasarnflara ve kaymakamlara bildirilecekti. Bu duyumdan sonra kaza,

° Baykal, a.g.m., S. 49. Baykal a.g.mk. s. 49-50.

Stanford J. Show, Osmanit Imparatorlu~u ve Modern Turktye, (Çeviren Mehmet Har-

manc~) c. 2, ~stanbul: 1983, s. 219 Baykal., a.g.m., s. 56.

" Sarkiz Karakoç, Tah~tyelt Kavanm, C. 2 ~stanbul: 1341, s. 34 vd. '2 Karakoç, a.g.e., S. 34.

464 ~HSAN GÜNE~~

liva ve vilayet idare meclisi üyeleri ayr~~ ayr~~ istedikleri ki~ilerin isimlerini birer ka~~da yaz~ p zarfa koyacaklar, üstünü mühürleyip kazalarda kayma-kamlara, livalarda mutasarr~ fa, vilayetlerde valiye teslim edeceklerdi. Kay-makam ve mutasarr~ flar kendilerine teslim edilen bu zarflar~~ açmadan va-liye göndereceklerdi. Kaza, liva ve vilayette seçim i~i bittikten sonra vali kendisine iletilen kapal~~ zarflar~~ vilayette bulunan ulema ve dini önderler-den olu~an en az onbe~~ ki~ilik bir komisyon ile açacakt~. Her zarfta bulu-nan isimleri tek tek yazarak en çok ad~~ yaz~ lan ki~iler vilayet mebusu ola-rak Meclis-i Mebusan'a kat~lmaya hak kazanm~~~ olacaklard~ '''.

Anayasa komisyonunun haz~ rlad~~~~ ve padi~ah~ n da onay~ ndan geçen Kanun-~~ Esasi 23 Aral~ k 1876'da büyük bir törenle ilan edildi ". Böylece Osmanl~~ ~ mparatorlu~u'nda mutlak monar~i sona erdi ve me~rutiyet dönemi ba~lad~.

Kanun-~~ Esasi'nin öngördü~ü Meclis-i Mebusan için bu talimatname do~rultusunda seçimler yap~ ld~~ ve mebuslar Istanbul'a geldiler. 19 Mart I877'de aç~lan 15 Meclis-i Mebusan, çal~~malar~ n~~ 19 Temmuz I877'de ta-mamlad~.

Meclis-i Mebusan üyelerinin seçimi için gerekli yasan~ n yap~ laca~~~ Talimat-~~ Muvakkate'de vurgulanm~~t~~ ''. Ancak Meclis-i Nilebusan'~ n bi-rinci devresinde seçim yasas~~ yap~ lmad~~~~ için ikinci devre mebuslar~~ da bu belgeye göre saptanacakt~ r.

Meclis-i Umumi'nin k~sa sürede toplanmas~ n~~ sa~lamak için haz~ rla-nan Talimat-~~ Muvakkate'nin baz~~ hükümleri Kanun-~~ Esasi'nin baz~~ maddeleri ile çeli~iyordu. Zira Kanun-~~ Esasi'nin 65 maddesine göre her elli bin erkek seçmen için bir mebus seçilecekti. Mebus olabilmek için ise 30 ya~~ n~~ bitirmi~~ olmak, hiç kimsenin hizmetkar~~ olmamak, iflas etmi~~ ise itibar~ n~~ yeniden kazanm~~~ olmak, yabanc~~ bir devletin tebas~~ oldu~unu iddia etmemek, medeni haklar~ n~~ kaybetmemi~~ olmak gerekiyordu

Karakoç, a.g.e., s. 35 Mebuslar~ n vilayetlere göre da~~ l~ m~~ için bkz. a.g.e., s. 35-36. Bkz. Ceride-i Havadis 8 Zilhicce 1293; Sabah, 9 Zilhicce 1293.

Robert Deveraux, The First Ottoman Const~ tuonal Per~od, Baltimor: 1963, s. 108 vd. 16 Karakoç, a.g.e., S. 34.

Suna Kili-~eref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri (1839-1980), Ankara: 1982, s. 35-36 Sarkiz Karakoç'a göre 1877 y~ l~ nda Meclis-i Mebusan'a bir seçim yasas~~ sunulmu~tur. Bu yasan~ n uygulanabilmesi için Nahiyeler yasas~ n~ n ç~ kar~ lmas~ , Nüfus defterlerinin haz~ r-lanmas~~ ve bu defterlerin Haziran ay~~ içinde bitirilerek, Temmuz ay~ nda seçimlere ba~lan~ l-mas~~ gerekiyordu. Yasa meclise Haziran ay~ nda geldi~i için defterler haz~ rlanamam~~t~ r.

Bu çeli~kiye kar~~n ikinci y~l yine Talimat-~~ Muvakkate'de öngörülen ilkelere göre seçimin yap~lmas~~ zorunlu oldu ~8. 13 Aral~k 1877'de çal~~-malar~na ba~layan Meclis-i Mebusan 14 ~ubat 1878'de padi~ah iradesiyle kapat~ld~, mebuslar vilayetlerine gönderildi, Anayasa ask~ya al~nd~.

Çok büyük amaçlarla aç~lan parlamentonun çok k~sa ya~am~~ Osmanl~~ Devleti'nde demokratik kurumlar~ n olu~umuna, demokratik aç~l~mlara yol açacak, bireylere özgürlü~ün tad~n~~ tatt~ racak bir düzenin kurulmas~n~~ en-gelledi. Bu nedenle de Anayasal~~ düzen ba~lang~çta mutlakiyet daha sonra ise istibdat kar~~tlar~~ için ülke sorunlar~n~~ çözecek adeta sihirli bir de~nek niteli~ine büründürüldü.

~_{stibdat kar~~tlar~~ 1889'da örgütlenmeye ba~lad~lar. Askeri T~bbiye'de} ba~layan bu hareket giderek asker sivil tüm okullar~~ kapsad~. 23 Temmuz 19o8'de kans~z bir darbe ile istibdat idaresine son verilerek yeniden me~-ruti düzene geçildi. Me~me~-ruti düzenin kurulabilmesi için Anayasa'n~n uygu-lamaya konulmas~~ ve Meclis-i Mebusan'~n toplanmas~~ gerekiyordu. Oysa Birinci Me~rutiyet devrinde Osmanl~~ parlamentosu seçim yasas~~ üzerinde çal~~mas~na ra~men bu çal~~may~~ yasala~t~ramam~~t~. O nedenle elde bir seçim yasas~~ yoktu. Bu durum, ku~kusuz parlamentonun aç~lmas~n~~ gecik-tiriyordu. Nitekim hükümet Meclis-i Mebusan'da görü~ülen ancak yasa-la~mayan seçim yasas~~ tasar~s~n~~ 20 _{Eylül ~ 908'de "~ntihab~~ Mebusan} Ka-nun Lay~ has~" ad~yla yay~nlad~.

Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda yap~ lan 1908, 1912, 1914 ve 1919 seçimle-rinin dayana~~n~~ olu~turan bu belgeyle seçme ve seçilme ko~ullar~~ yeniden düzenlendi, seçim yöntemine aç~kl~ k kazand~r~ld~. Bu belgeye göre; her elli bin seçmen için bir mebus seçilecekti. Nüfusu elli binden a~a~~~ olan se-çim çevreleri elli bin olarak kabul edilecekti. Ellibinden yukar~~ olan yerler-de ise yüzyirmibe~bine kadar iki yüzyetmi~be~bine kadar olan yerleryerler-den üç, ikiyüzbine kadar olan yerlerden dört mebus seçilecekti. Her sancak bir seçim çevresini olu~turacakt~.

Sancaklardan seçilecek mebus say~s~~ hükümetin seçim karar~~ almas~n-dan ve bu karar~~ mülki ve yerel yöneticilere iletmesinden sonra haz~rlana-cak nüfus defterlerine göre belirlenecekti. Nüfus defterleri mahalle ve köy Ülkenin sava~~ içinde olmas~~ nedeniyle de Nahiyeler yasas~~ çikanlamam~~nr. Kanun-~~ Esa-si'nin en büyük eseri olan Meclis-i Umumi'nin aç~lmas~n~n geciktirilmemesi için Talimat-~~

Muyakkate'nin uygulanmas~~ zorunlu görülmü~tür. bkz. Karakoç a.g.e., s. 6o.

18 Karakoç, a.g.e., s. 6o.

466 IHSAN GÜNE~~

düzeyinde haz~ rlanacakt~. Defterin haz~ rlanmas~ na köyün/mahallenin, ima-m~, papaz~ , haham~~ gibi din ba~kanlar~~ yan~ nda muhtar ve köyün/mahal-lenin ileri gelenlerinden 2-3 ki~i de yard~ m edecekti. Defterler iki bölümden olu~acak bir bölümüne 25 ya~~ ndan küçük di~er bölüme de 25 ya~~ndan büyük erkekler yaz~lacakt~.

Bu belgeye göre seçmen olabilmek için; "25 ya~~ndan büyük olmak,

Medeni haklardan yoksun olmamak,

Yabanc~~ bir devletin tebas~~ olmamak ya da böyle bir iddiada bulun-mamak,

Birinin hizmetinde olmamak,

iflas etmi~~ ise itibar~ n~~ iade etmi~~ olmak, Az çok devlete vergi verir olmak,

Bulundu~u yerde bir y~ldan beri oturuyor olmak" gerekiyordu.

Seçmen say~s~ n~~ saptayacak olan nüfus defterleri iki~er adet haz~ rlana-cak, biri mahalle/köyün muhtar~ nda kalarlana-cak, di~eri ise kazaya gönderile-cekti. Defterin haz~ rlanmas~~ tamamland~ ktan sonra Belediye Ba~kan~ n~ n emrinde belediye meclisi üyelerinden kazan~ n büyüklü~üne göre (4-6 ki~i-den olu~an) bir Tefti~~ Heyeti olu~turulacakt~.

Tefti~~ heyetleri nüfus defterlerini inceleyip onlar~~ halk~ n kolayl~ kla görüp inceleyebilece~i yerlere ast~ racakt~. Bas~ n~ n ve özel görevlendirilmi~~ ki~ilerin yard~ m~yla halk~ n bu defterleri incelemesi sa~lanacakt~ . Halk~ n iti-razlar~~ al~nd~ ktan ve defterlerdeki eksiklikler, yanl~~l~ klar giderildikten son-ra defterlere kesin ~ekil verilecek daha sonson-ra da sancaktan ç~ kar~ lacak me-bus say~s~~ saptanacakt~. Sonuç, bas~ n yoluyla, kaymakam, nahiye müdürleri ve tefti~~ heyetleri arac~l~~~yla halka duyrulacakt~.

Seçim iki dereceli olacakt~. Seçmenler önce mebuslar~~ seçecek ki~ileri (müntehibi sanileri-ikinci seçmenleri) seçecek, onlar da mebuslar~~ seçecek-ti. Her be~yüz seçmenin bir ikinci seçmen seçmesi gerekiyordu. Bir nahi-yede;

250-750 seçmen var ise ~~ ; 750- ~~ 25o seçmen var ise 2 ;

1750-2250 seçmen var ise 4 ikinci seçmen seçilecekti.

Nahiyelerdeki seçimlerin kurallara uygun yap~labilmesini sa~lamak için Kaza Tefti~~ Heyeti'nden nahiyelere kura ile memur gönderilecekti. Bunlar nahiyeye giderken arkas~~ tefti~~ heyetinin mühüriyle mühürlenmi~~ seçmen say~s~~ kadar oy pusulas~ n~~ ve seçim sand~~~ n~~ da yan~ nda götüre-cekti. Memur nahiyeye vard~~~ nda Nahiye Meclisi Reisi ve üyeleriyle top-lan~ p geçici bir seçim heyeti olu~turacakt~. Bu heyette imam, papaz, ha-ham gibi din ba~kanlanyla muhtar da bulunacakt~. Olu~turulan bu seçim heyeti sand~ k kurulu olarak görev yapacakt~. Sand~ k kurulu oy verme i~le-mini en uzak köyden ba~latacak ve günde 300 seçmenin oy vermesini sa~-layacak düzeni olu~turacakt~.

Seçmenler nahiyelerinden ç~ kacak ikinci seçmen say~s~~ kadar ismi oy pusulas~ na yaz~ p oy sand~~~ na atacakt~. Okuma yazma bilmeyenler ise güvendi~i birine istedi~i isimleri oy pusulas~ na yazd~rabilecekti.

Nahiyedeki oy verme i~lemi bittikten sonra sand~ k aç~lacak oy kulla-nan seçmenlerin say~s~~ ile sand~ktan ç~ kan oy say~s~~ kar~~la~t~ nld~ktan ve gerekli e~itlik sa~land~ ktan sonra tasnif i~ine geçilecekti. Her aday~ n ald~~~~ oy tek tek incelenecek ve ençok oy alanlar ikinci seçmen olarak belirlene-cekti. Bunlar~n ad~ na bir mazbata düzenlenecek ve Tefti~~ Heyeti'ne gönderilecekti. Kaza Tefti~~ Heyeti bu mazbatalar~~ inceledikten sonra, ikin-ci seçmenli~e seçilenlerin adlar~ n~~ kaydedecek ve mebus seçiminin nerede ne zaman yap~laca~~n~~ bildirecek ve seçimde kullanacaklar~~ oy pusulalar~n~~ verecekti. ~kinci seçmenler kendilerine verilen bu oy pusulalar~ na ya kendi istedi~i adaylar~ n adlar~ n~~ ya da adayl~~~ n~~ koymu~~ adaylar~ n adlar~ n~~ ya-zabilecekti. Okur yazar olmayanlar ise güvendi~i birine adaylar~ n isimleri-ni yazd~ rabilecekti. Oy verme i~lemi bittikten sonra ikinci seçmenlerin 8/ I o'unun haz~ r olmas~ yla sand~ k aç~lacak ve mebus adaylar~ n~ n ald~~~~ oy-lar saptanacak ve bir tutanakla sanca~a bildirilecekti. Mutasarnfoy-lar kaza-dan gelen seçim sonuçlar~ n~~ vilayete göndereceklerdi. Vali vilayet idare meclisi ile Tefti~~ Heyetini toplay~ p seçilen mebuslan belirleyecekti. Seçimi kazanan adaylar~ n adlar~~ vilayet gazetesinde yay~ nland~~~~ gibi adlanna düzenlenen mazbatalar da Dahiliye Nezareti'ne gönderilecekti. Dahiliye Nezareti bu mazbatalar~~ Meclis-i Mebusan'~ n toplanmas~ na kadar beklete-cekti '9.

468 ~HSAN GÜNE~~

1908 y~ l~ nda yap~ lan ilk genel ve özgür seçimler bu ilkeler do~rultu-sunda yap~ld~. Ancak bu seçimler Tunaya'n~ n da vurgulad~~~~ gibi "unsur-lar~~ bir birine pamuk ipli~i ile ba~l~~ bir imparatorluk ülkesinde kendilerini az~ nl~ k sayan cemaatler ve bunlara hakim unsur say~ lan Türkler aras~ nda-ki kavgalar~ "da ate~ledi. Rumlar, Bulgarlar, Ermeniler Türklere kar~~~ çe-~itli ~ekillerde eylemler sergilediler. Rumlar, az~nl~ klar için nisbi temsil yöntemini isterken, Bulgarlar da sahip olduklar~~ ayr~cal~ klar~ n korunmas~ n-da direndiler 2().

Osmanl~~ ~ mparatorlu~u'nun bu ilk genel seçimine Ittihat ve Terakki

Cemiyeti _{d~~~ nda Ahrar Partisi de kat~ ld~. Ancak seçimi büyük bir}

ço~unluk-la ~ttihat ve Terakki Cemiyeti adayço~unluk-lar~~ kazand~ '.

Meclis-i Mebusan'~ n 17 Aral~ k ~ 9o8'de aç~lmas~ ndan sonra mebuslar aras~ nda hiziple~meler, grupla~malar ba~lad~~ ve meclis içinde yeni yeni

partiler do~du'. Ba~lang~çta küçük ve etkisiz olan bu yeni olu~umlar 2 1

Kas~ m 191 ~~ 'de bir araya gelerek Hürriyet ve ~tilaf F~rkasz gibi yeni ve büyük bir partinin çat~s~~ alt~ nda topland~ lar 23. Böylece Osmanl~~ ~mpara-torlu~u'nda da demokratik düzenlerin vazgeçilmez bir ö~esi olan muhale-fet partisi do~mu~~ ve ça~da~~ demokrasiye do~ru bir büyük ad~ m at~lm~~~ oldu.

Ülkenin içinde bulundu~u ko~ullar Hürriyet ve ~tilaf F~ rkas~ 'n~ n güçlenmesine olanak veriyordu. Nitekim kurulu~undan çok k~sa bir süre sonra ~stanbul'da yap~lan bir ara seçimi tek bir oy fark~yla Hürriyet ve

~ti-laf F~ rkas~'n~n kazanmas~~ ~ttihat ve Terakkicileri korkuttu 24. Bunlar

Hürri-yet ve ~ tilaf F~ rkas~ 'n~ n daha kurulu~unu tamamlamadan bir bask~n seçim-le meclisteki ço~unluklar~ n~~ sürdürmenin yollar~ n~~ aramaya koyuldular.

Anayasan~ n 35. maddesini de~i~tirerek seçimin yenilenmesini planlad~-lar. Her ne kadar muhalefet bu plana kar~~~ ç~ kt~~ ise de padi~ah~ n yard~-

2_{" Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, C. 3. ~stanbul: 1989, S. 162. Sina}

Ak-~in, 100 Soruda Ittihat ve Terakki, ~stanbul: 198o, s.

Bkz. Ahmad Feroz-Dankwart Rustow, "~kinci Me~rutiyet Döneminde Meclisler"

/s-tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Do~u Ara~t~rmalar~~ Dergisi Say~~ 4-5 (1976), S.

245-284.

" Tunaya a.g.e., c. I, s. 131 vd.

Ali Birinci, Hürriyet ve Ililaf F~rkas~, Ankara: 1990, s. 45 vd.

24

m~yla Anayasan~n 35. maddesini de~i~tirdiler ve seçime giden yolu açt~-lar".

Ülkede yeni bir seçim dönemi ba~lad~. Ancak bu dönemin kendine özgü ko~ullar~~ vard~. Osmanl~~ Italyan Sava~~~ devam ediyordu. Balkanlarda huzursuzluk giderek art~yordu. iç politikada ki, ittihatç~-itilafç~~ cephele~-mesinin boyutlar~~ büyümü~tü. Iktidar ve muhalefet sahip olduklar~~ tüm olanaklar~~ seçim meydanlanna sürerek daha çok mebus ç~ karabilmek için birbirlerinin adaylar~na sözle, yaz~yla hatta fiili sald~r~da bulunarak henüz seçim olgunlu~una ula~mam~~~ halk~n kar~~~ kamplara ayr~lmas~ na yol aç~-yor, dolay~s~yla da gelece~e kötü bir iz b~rak~yordu. 31 Mart isyan~~ nede-niyle ilan edilen s~ k~yönetim de kald~nlmam~~t~.

Me~rutiyetin getirdiklerini içlerine sindiremeyen mutlakiyet yanl~lan, Ittihat ve Terakki'nin merkeziyetçi uygulamalar~ ndan kayg~~ duyan az~nl~k unsurlar~~ Hürriyet ve ~tilaf F~ rkas~'n~ n etraf~nda toplanarak, ülkenin çe~itli yerlerinde bu arada da Eski~ehir'de de büyük toplumsal olaylar ç~ kard~lar. Eski~ehir'de meydana gelen olaylar~~ incelemek üzere buraya gelen Tanin Gazetesi muhabiri Ahmet ~erif, Ittihat ve Terakki ile Hürriyet ve ~tilafi kar~~la~t~nrken; Ittihat ve Terakki ink~lab~~ tamamlamak, III. Selim'den be-ri süregelen ça~da~la~ma dü~üncesini ça~da~~ gereksinimlebe-ri de göz önüne alarak sürdürmek isteyen, bu amaca ula~mak için ülkenin çe~itli yerlerin-de kulüpler aç~ p taraftar toplayan, ülkenin ayd~n~n~~ yan~ na alan bir güç olarak nitelemekte, Hürriyet ve ~tilaf~~ ise; çe~itli de~i~ikliklerle o güne de-~in varl~~~ n~~ sürdüren 31 Mart isyanc~ lar~n~ n kal~ nt~ lar~, yenile~me ve re-formist uygulamalara kar~~, bunlar~~ ezmeye, bo~maya çal~~an me~rutiyet kar~~t~~ Abdülhamitçi parti olarak tan~mlamakta ve bu parti üyelerini de en ~l~ ml~~ yenile~me hareketlerini bile ilgisi olmad~~~~ halde din silah~~ ile kar~~-layan, halk~ n uyanmas~yla düzenlerinin bozulaca~~ndan korkan ki~iler ola-rak göstermektedir'''.

Gerçekten de Ittihat ve Terakki'nin halkç~~ davran~~lar~ ndan memnun olmayanlar, görevlerinden al~nanlar, dini giysi içinde dola~mas~na ra~men bu görevi yapmayanlar, bunlar~n propagandalanna kanan saf, gerçe~i an-layamayacak düzeyde bulunan ve sürekli geçmi~te ya~ayan bedenen ve zihnen ya~l~~ insanlar Hürriyet ve ~tilaf F~ rkas~'n~n etkisinde kalarak bu olaylarda potansiyel gücü olu~turmu~lard~ r.

Bkz. Mebusan Zaba Cerid~s~~ 1. Devre 4. içtima Senesi c. 2. Ankara: ~ gg ~ , s.

325-510. Birinc, a.g.e., s. 103-104. Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzda ~kinci Me~ruiyet Devri, ~stanbul: 1947, s. 94-108.

470 IHSAN GÜNE~~

Meclis-i Mebusan'~ n padi~ah iradesiyle feshedilmesi üzerine Hürriyet ve ~ tilaf F~ rkas~~ seçim çal~~malar~ n~~ tüm yurt yüzeyinde bu arada Eski~e-hirde de yo~unla~t~ rm~~t~.

Tan~n Gazetesibin saptamalanna göre Eski~ehir'deki Hürriyet ve ~ tilaf F~ rkas~~ çal~~malar~ n~, Eski~ehirin büyük e~raflanndan biri olan Zeytunzade-ler organize ediyordu.

Zeytunzadeler II. Abdülhamit'in despotik yönetimi s~ ras~ nda kaza ida-resini adeta ellerine geçirmi~lerdi. S~ rtlar~ n~~ devlete dayad~ klar~~ için k~sa süre içinde Eski~ehir ve çevresinde gerek ekonomik gerekse siyasal bak~ m-dan büyük bir güce ula~m~~lard~. Me~rutiyetin yeniden ilan~~ üzerine itti-hatç~lara yana~arak siyasal ve ekonomik konumlar~ n~~ korumay~~ denemi~-lerse de ba~ar~ l~~ olamam~~lard~. Zira ~ ttihatç~lar bunlara yüz vermemi~ti. Bunun üzerine Zeytunzadeler ittihatç~ lara kar~~~ cephe almaya kalkm~~lar-d~ . Me~ruti sistemin güvencesi alt~ nda siyasal partile~me hareketi ba~lay~ n-ca onlar da Ittihat ve Terakki kar~~t~~ Hürriyet ve ~tilaf F~ rkas~~ içinde yer almay~~ ç~ karlar~ na daha uygun bulmu~lard~ r.

Zeytunzadelerden Tevfik Bey'in yönlendirmesiyle Eski~ehir'de Hürriyet ve ~tilaf F~ rkas~'n~ n bir ~ubesi aç~ lm~~~ ve 3-4 bin ki~i bu ~ubeye üye olarak kaydedilmi~tir. Tevfik Bey ~ube ba~kanl~~~ na orta~~~ olan Romanya göçmenlerinden Hac: Veli Efendi getirerek kendini kamufle etmi~tir 27.

Hac~~ Veli Efendi kendi simgesi olan bir sancak yapt~ rm~~~ ve partinin ~ube binas~ na ast~ rm~~t~ r. Kentte olaylar ba~lay~ nca Hürriyet ve itilafçflar halk~~ bu sanca~~n alt~ na ça~~rarak onu adeta ba~kald~ r~ n~ n bir simgesi ola-rak kullanm~~lard~ r.

Kent merkezinde parti ~ubesi aç~ld~ktan sonra siyasal faaliyetler de art-m~~t~ r. Zeytunzadeler ekonomik güçlerine dayanarak i~~ ili~kileriyle Hürri-yet ve ~ tilaf Partisi'nin üye say~s~n~~ art~ rmaya çal~~m~~lard~ r'.

Seçim karan kente ula~~nca, yöneticiler yürürlükte bulunan seçim yasa-s~na dayanarak, halk~ n daha kolay oy vermelerini sa~layabilmek için kenti 16 bölgeye ay~ rd~ lar ve her bölge için ayr~~ ayr~~ sand~ k kurullan olu~turdu-lar. Oy verme günü olarak da 3 Mart Cumartesi gününü belirlediler. Görevliler 3 Mart günü görev yerine giderek oy verme i~lemini ba~latt~ lar. Oylar~ n sand~~a at~ lmaya ba~lamas~yla birlikte baz~~ seçmenlerde tedirgin-

Bkz. Tanin 2, 4 Nisan 1912, S. I. " Tanin 4 Nisan 1912, S. I.

likler görüldü. "Biz Hac~~ Veli'nin sanca~~n~~ tan~r onun alt~nda toplan~nzn sözleri duyuldu. Kimi yerlerde ise Hürriyet ve ~tilafç~lar Hac~~ Veli lehin-de gösteri yapmaya kalkt~lar. Özellikle Yenimahalle'lehin-de olaylar büyüdü. Zi-ra buZi-radan iki ikinci seçmen seçilecekti. Seçmenler seçim kuZi-rallar~n~~ bir kenara iterek kendi istekleri do~rultusunda seçimi yönlendirmeye kalkt~lar. Bu durum kent yöneticilerini rahats~z etti. Vakit geçirilmeden önlem al~n-d~~ ve jandarma sokaklarda devriye gezdirildi. Bu önlem olumlu sonuç verdi. Olaylar büyümeden yat~~t~ r~ld~~ ve seçimlerin yap~lmas~~ sa~land~. itti-hat ve Terakkiciler 13. Hürriyet ve ~tilafç~lar ise 5 (ki bunlardan 2

Rum-du) ikinci seçmen kazand~lar'.

Ku~kusuz bu sonuç Hürriyet ve ~tilafç~lar için büyük bir yenilgiydi. Çünki onlar Eski~ehir seçimleri yan~nda Kütahya seçimlerini de kazana-caklar~na inan~yorlard~.

Kaza merkezinde ikinci seçmenlerin seçimi bitmi~~ olmas~na ra~men köylerde henüz seçim ba~lamam~~t~. Bu nedenle Hürriyet ve ~tilafç~lar se-çim meydanlar~ ndan tümüyle çekilmediler, aksine bu durumu kendileri için bir avantaj sayarak köylerdeki propaganda çal~~malar~na a~~rl~k verdi-ler. Zira köylerde oy verme i~lemi ro Mart Cumartesi günü ba~layacak- ti 30.

Kent merkezinde seçimlerin kaybedilmesi kimi köylüler üzerinde etkili oldu. Hürriyet ve ~tilafç~larm propagandalar~~ kar~~s~nda baz~~ köy halk~~ "siz güçlü olsayd~ n~z Eski~ehir'i kazan~ rd~n~z. Merkezde kaybettiniz. ~ehirli i~in hay~rl~s~ n~~ bizden daha iyi bilir. Demek ki siz bizi aldat~yorsunuz, bizi hükümete k~ rd~ rmak istiyorsunuz" diyerek onlara kar~~~ ç~ kmaya ba~lad~. Bu geli~meler kar~~s~nda Hürriyet ve ~tilafç~lar seçim propagandalar~nda dini unsurlara daha çok yer vermeye yöneldiler 3'.

Hürriyet ve ~tilafç~lar bu yan~ta da geleneksel do~u toplumlar~n~~ eyle-me sürüldeeyle-mekte ba~vurulan klasik yöntem olan dini kullan~yorlard~~ 32.

2" 1908 Hüdavendigar Salnamesine göre bu s~rada Eski~ehirin demograf~k durumu

~öyleydi: toplam nüfus: 90880, Müslüman: 84051, Rum: 2303, Ermeni: 3427, Katolik: 4.07,

Protestan: 210, Yabanc~: 431, 1914 Nüfus ~statisti~ine göre ise: Toplam nüfus: 152726.

Müslüman: 140578, Rum: 2613, Ermeni: 8807 Yabanc~: 728 bkz. Meir Zamir,"Population

Statistics of the Ottoman Empire in 1914 and 1919" Middle Eastern Studits Vol: 7, Number,

Jenuvary 1981, s. 98.

3° Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi Dahiliye Siyasi Dosya No: 83-2/3 Belge No:7

(BOA-DH-SYS) .

BOA-DH-SYS No: 73, 59. 2 BOA-DH-SYS No: 71, 59.

472 IHSAN GÜNE~~

Jönler olarak adland~rd~ klan ~ttihatç~lann, çocuklara ~apka giydireceklerini giymeyenleri kesecelderini 33, halk~~ dinsizle~tireceklerini 34, ülkeyi dü~mana satacaklann~ 35, Padi~ah da dahil olmak üzere tüm memurlar~n dinsiz ol-du~unu iddia ediyorlard~ 36. Baz~~ köylerde de köylüyü ö~retmenlere kar~~~ k~~k~ rtarak "art~ k ~eriat olacak jönlerin dinsizlerin mekteplerini istemeyiz" ~eklinde slogan att~ r~ yorlard~~ Köy halk~ n~ n mezhepsel farkl~ l~ klar~ ndan yararlanarak kimi köylerde sünnilik-luz~lba~l~ k çeli~kisini derinle~tirerek bu insanlan birbirlerine kar~~~ k~~k~ruyorlard~. Seyyit Battalgazi Teklcesi'nin ~eyhi ~ükrü Efendi'ye hükümetin 40 sand~ k tüfek gönderdi~ini, onun da bu tüfekleri sünnileri öldürmek için luz~lba~~ köylerine da~~tt~~~~ gibi yalan haberler yayarak halk~~ hem birbirlerine hem de hükümete kar~~~ k~~lurt~- yorlard~~ i~te bu a~~r tahrikler sonunda Hürriyet ve itilak~lar bir k~s~m halk~~ Ittihat ve Terakkiye dolay~s~yla devlete kar~~~ isyana haz~r bir duruma getirdiler. 31 Mart isyan~n~n yarat~c~lanndan baz~~ ki~iler de din adam~~ lul~-~~nda bu yörede dola~arak halk~~ tahrik ettiler 39. Nitekim ~ o Mart Cumar-tesi günü ba~ta Seyitgazi olmak üzere Eski~ehir'in birçok yerle~im yerinde çe~itli olaylar ç~kt~ '''.

SEY~TGAZ~~ OLAYLARI

Seyitgazi'de yap~lacak seçimler için Hakikat Gazetesi ba~~ yazan Mes-tan Bey kaza tefti~~ heyetince görevlendirilmi~ti. MesMes-tan Bey oy verme merkezi olarak Seyyit Battalgazi Türbesini saptam~~t~. Seçim yasas~ n~ n

" BOA-DH-SYS No: 70. " BOA-DH-SYS No: 73, 59. " BOA-DH-SYS No: 70, 59. BOA-DH—SYS No: 70. " y.a.g.b.

Tanin Gazetesi, 5. Mart 1912, S. 3.

" Otuz Bir Mart Olay~~ için bkz. Sina Ak~in 31 Mart Olay~, ~stanbul: 1972.

" Olaylar~ n ç~ k~~~ nedenini Hürriyet ve itilaf F~ rkas~~ Eski~ehir ~ubesi ba~kan~~ Hac~~ Veli Sadrazama gönderdi~i 14 Mart tarihli telgrafta ~öyle aç~ kl~yordu: Ittihat ve Terakki kazada-ki ikazada-kinci seçmenleri ittihadç~~ adaylara zorla oy verdirmek için bir tak~ m "kolcu, e~irra, maz-nun, mahkum, kail ve sab~ kal~~ e~hass~ " silahland~ rarak seçim merkezlerine göndermi~tir. Bunlar da halka "hat~ r ve hayale gelmedik hakarette" bulunmu~, "biçare ahaliyi dam ve cerh" etmi~tir. Köylere gönderilen seçim memurlar~~ da Kaza Kaymakam~~ Zekai Bey,

Jan-darma Kumandan~~ Nail Bey, Hakikat Gazetesi Basyazan Mestan Bey ve Biraderi taraf~ ndan

özel olarak seçilmi~~ "ücretle tedarik" edilmi~~ ki~ilerdir. Olaylar i~te bu ki~ilerin yanl~~ tav~ r ve davran~~lanyla beceriksizliklerinden meydana gelmi~tir. Mestan ve Hamdi Bey'in görevli olduklar~~ seçim merkezlerinde meydana gelen olaylar bu say~~ kan~ tlar. bkz. BOA-DH-SYS. No: 62, 63.

öngördü~ü ilkeler do~rultusunda sand~k kurulunu olu~turdu ve ~~ o Mart Cumartesi günü oy verme i~lemini ba~latt~. Sand~~a henüz 5- ~~ o oy at~lm~~t~~ ki 31 Mart olay~n~n yarat~c~lanndan 41 Tatar Hoca Abdurahman'~n "vurun jönlere, gavurlara, bunlara vurmak her Müslüman için farz-~~ ayn d~r. Bu din kavgas~d~r" diyen sesi duyuldu. Baz~~ ayetler okuyarak halkta ki heye-can~~ daha da art~rd~. O'nun etkisiyle saf halk günahlanndan kurtulabile-cekleri kutsal an~n geldi~ine inanarak silah~na sanld~~ ve sand~k kuruluna kar~~~ sald~nya geçti 42. Tahsildar Mustafa Efendi ile Jandarma Mustafa Çavu~~ sald~r~ya u~rad~. Nahiye Müdürü, sand~k kurulu üyeleri ile birlikte halk~~ yat~~t~rabilmek için emrindeki jandarmalara havaya ate~~ açt~rd~. Bu durum olaylar~~ daha da ~iddetlendirdi. Halk jandarmalann kasaturalann~~ ald~~ ve onlar~~ dövdü. Mestan Bey seçimi iptal etti~ini belirterek halktan da~~lmalann~~ istedi. K~zg~n halk Mestan Bey'e kar~~~ sald~r~ya geçti. O da oy verilen odaya kaçarak can~n~~ kurtarmaya çal~~t~.

isyanc~~ güçlerin önderlerinden Fakih Süleyman, Karakatip Mehmet Efendi, Tatar Abdurahman bir yandan sald~r~y~~ yo~unla~t~nrken öbür yandan da "bu hükümet dinsizler hükümetidir. ~imdiki memurlar ahaliyi dinsiz yapacak, çocuklara ~apka giydirecek, k~z~lba~larla beraber olacaklar" diyerek halk~n tepkisini daha da art~rmaya, dolay~s~yla da eyleme daha büyük bir boyut kazand~rmaya gayret ettiler.

Sand~k kurulu üyelerini kasdederek bunlar~~ öldürmek helaldir deyince çat~~man~n boyutlar~~ da büyüdü ve ç~kan çat~~mada be~~ ki~i öldü, birçok insan da yaraland~~ 43. Bunun üzerine halk seçim yerini terkederek

sokakla-ra da~~ld~. Kazadan "adliye heyeti" ve doktor geldi. Bir yandan olaylar~n adli yönü ara~t~nl~rken di~er yandan da yaral~lar~n tedavisine ba~land~ ".

Bu ortamda canlar~n~~ kurtarmak zorunda kalan Nahiye Müdürü ve sand~k kurulu üyeleri, Eski~ehir'e kaçt~lar45. Tahriklere kap~lan saf halk Seyitgazi'de bulunan 2. Ordu 23. Redif Alay~'n~n 4. Taburunun silah de-

' Tar~m 5 Mart 1912, S. 3 Tutuklular ise; olaylar~n Nahiye Müdürü'nün oy

pusulala-nn~~ yazd~rmak için görevlendirdi~i tahsildann tav~rlanndan kaynakland~~~n~~ iddia ediyorlar. bkz. BOA-DH-SYS. No: 7.

42 _{BOA-DH-SYS. No: 7; Tanin 5 Mart 1912 S. 3.} 43 BOA-DH-SYS. No: 7.

" Hürriyet ve Itilafç~lann iddialar~na göre ilk soru~turmada halk suçsuz bulunmu~~ Nahiye Müdürü ile Zaptiye Mustafa Çavu~~ suçlu bulunmu~tur. bkz. BOA-DH-SYS. No: 7.

45 Bunlar, Eski~ehir'e dönerken Derbent'te kar~~la~t~klar~~ bir ki~iden ~üphelenmi~ler,

onun üstünü yanlanndaki jandarmalara aratm~~lar ve Fakih Süleyman ve Tatar Abdurrah-man taraf~ndan Hac~~ Veli'ye yaz~lm~~~ mektup bulmu~lar.

474 ~HSAN GÜNE~~

posuna sald~ rd~. Subaylar~ n bilinçli ve kararl~~ davran~~lar~~ burada bulunan askeri silah ve cephanenin isyanc~~ güçlerin eline geçmesini önledi. Bu ba-~ar~s~zl~ k isyanc~lar~ n moralini bozdu ve onlar~~ daha ba~lang~ çta ba~ar~s~ zl~-~a u~ratt~~~~ gibi isyan~ n yay~ lmas~ n~~ da önledi.

Olaylardan haberdar olan Kaymakam, bir yandan yan~ na ald~~~~ jan-darmalarla vakit geçirmeden Seyitgazi'ye giderek hükümet binas~ na yerle-~ip zanl~ lar~~ yakalatmaya çal~~~ rken; di~er yandan da Seyitgazi'de ya~an~-lan olaylar~~ ba~l~~ bulundu~u Kütahya Mutasarr~fina o da Hüdavendigar (Bursa) Valisine bildirdi".

ÖZDENK OLAYLARI

Etraftaki birkaç köyle birle~tirilen özdenk bir seçim ~ubesi yap~lm~~t~. Seçimlerin düzenli yap~labilmesi için Tefti~~ Heyeti buraya Süleyman Efen-di'yi göndermi~ti. Süleyman Efendi yan~ na bir katip ile iki jandarma ala-rak Özdenk'e gelmi~ti. Ancak daha köye girer girmez örgütlü bir tepkiyle kar~~la~t~. Köylüler uzun uzun Süleyman Efendi'nin kimli~ini saptamaya çal~~t~ lar. Cumartesi günü dört köyün seçmenleri oylar~ n~~ verdikten sonra seçim sand~~~n~ n kilitlenerek özdenk Köyü'nün oylar~ n~~ ertesi günü ver-mesi kararla~t~r~ld~. Kilitli sand~~~ n anahtarlar~ ndan birinin Süleyman Efendi'de di~erinin ise ihtiyar heyetinde bulunmas~~ ve sand~~~ n köyde en güvenli yer olarak görülen camiiye konulmas~~ saptand~. Dereköylü Hac~~ Emin bu karara itiraz etti ve sand~~~n kendilerinde kalmas~ n~~ istedi. Bu tart~~ma s~ ras~ nda görevli Jandarma Hac~~ Emin'i d~~ar~~ ç~ kard~. O da daha önceden haz~ rlanm~~~ olan halk~~ sand~ k kuruluna kar~~~ sald~ r~ya geçirdi. Böylece ta~h sopal~~ sald~ r~~ ba~lad~. Seçim memuru ve sand~ k kurulu üyele-ri tehdit edildi. Jandarmalar~ n silahlar~~ al~ nd~. isyanc~lar seçim sand~~~ n~~ yerine koyarak seçime devam ettiler ve 261 oyla Dereköylü Hac~~ Emin'in seçimi kazanmas~ n~~ sa~lad~ lar.

Seçim bitince Süleyman Efendi köylülerden izin isteyerek köyden ay-r~ lmak istedi. Ancak köylüler "biz hükümet memurlaay-r~na hürmet ederiz, onlar~~ yaya göndermeyiz" diyerek araba istediklerini o gelinceye de~in bek-lemelerini söylediler. Bu s~ rada Süleyman Efendi köylülerden jandarmala-r~ n silahlajandarmala-r~ n~~ geri vermelerini istedi. Bunun üzerine köylüler, Süleyman Efendi'den "seçimin yasalara uygun bir ~ekilde yap~ ld~~~ n~~ jandarman~ n te~hiri silah etmesi üzerine halk~ n sald~r~ya geçti~ini" belirten bir yaz~~ ver-mesini istediler. Süleyman Efendi'nin bu iste~e kar~~~ ç~ kmas~~ üzerine, is-

yanc~~ köylüler Süleyman Efendi'yi tehdit ettiler. Hem can~ n~~ hem de jan-darmalar~ n silahlar~ n~~ alabilmek için Süleyman Efendi köylülerin istedi~i belgeyi verdi 47.

TANDIR OLAYLARI

Tand~ r ve çevresindeki köylerin seçimlerinin düzenli yap~lmas~ n~~ sa~-lamak üzere ~akir Bey görevlendirilmi~ti. ~akir Bey de di~er köylerde ol-du~u gibi Tand~r'da da Cumartesi günü oy verme i~lemini ba~latt~. Bir yandan kimi köylüler oylar~ n~~ kullan~ rken öte yandan da baz~~ köylülerin ta~l~~ ve sopal~~ bir ~ekilde etrafta toplanmaya ba~lad~klan görüldü. Koca Ali, Kara Hasan, Haf~z Ibrahimo~lu Ahmed, ~mam Haf~z ~brahim, Çay köylü Haf~z Hüsnü, ~sa'n~n o~lu Koca Mustafa gibi lu~lurt~c~lar sand~k ku-rulunu göstererek "bunlar gavurdur, sizde mi gavur olacaks~n~z? Bunlar-~_{apka giydirecekler" diyerek köy halk~ n~~ tahrik ettiler. Bunun üzerine halk} "biri jönlere di~eri ~eriata ait olmak üzer" iki sand~k konulmas~n~~ istedi. Heyeti Tefti~iye'nin mühürüyle mühürlenmi~~ oy pusulalar~n~~ da "bunlar jönlerin ka~~d~. Bunlara yaz~ nca jönlere oy vermi~~ oluruz" diyerek reddet-tiler. Ortam~ n gerginle~mesi üzerine Tand~r'da seçimlere ara verildi'.

TA~KÖPRÜ OLAYLARI

Ta~köprü, Suluka~aç, Kavac~ k, Yar~mca ve Bozda~~ köylerinin seçimle-rinin yasalara uygun bir ~ekilde geçmesini sa~lamak üzere Tefti~~ Heyeti Hac~~ Ahmet Efendi'yi görevlendirmi~ti.

Hac~~ Ahmet Efendi Cuma günü Ta~köprü'ye giderek görevine ba~la-d~. Oy pusulalar~n~~ seçmenlere da~~tt~. En uzak köy olan Kavac~ k köylüle-ri oy pusulalar~ na adaylar~n adlar~n~~ yazmak üzere d~~ar~~ ç~kt~lar. Kavac~k-tan Bakkal Halim, Hac~~ Said, Muhtar Zekeriya, askerden henüz yeni gel-mi~~ resmi giysilerini bile ç~karmam~~~ yetim Mehmet "bu pusuladaki mühür ~ttihad ve Terakki'nin yani gavur mührüdür. Bunlara sak~n reyle-rinizi yazmay~ n~z" diyerek halk~~ tahrik ederek olaylar~~ ba~latt~lar. Hac~~ Ah-met Efendi ve Jandarmalar halk~~ yat~~t~ rmak için büyük bir çaba gösterdi-lerse de ba~ar~l~~ olamad~lar. Kand~ r~ lm~~~ halk "ka~~tlar~n eczal~, sand~klar~n elektrikli" oldu~unu, onlar~n Ahmet yazmalar~na kar~~l~ k sand~ktan Meh-met ç~kaca~~~ gibi akl~ n alamayaca~~~ iddialarla olaylar~~ büyüttüler. Hac~~ Ahmet Efendi sand~~~~ açarak içinde hiçbir ~ey olmad~~~ n~~ halka gösterdi

" Tanin, 5 Nisan 1912, s. 2.

476 IHSAN GÜNE~~

ve oy verme i~lemini ba~latt~. Halk oy pusulalar~~ yerine mühürsüz adi ka-~~tlar~~ kullanmaya kalkt~. Bu durum tart~~malara yol açt~. Yanmca köylü Karakeçili A~ireti'nden Hac~~ Hüseyin "bize zorla seçim yapt~nyorlar” diye-rek halk~~ direni~e ça~~rd~. Ta~köprülü Çerkez Kel ~akir, eski muhtar ve o~lu, tütün kaçakç~s~~ Koca ~smail, K~y~c~o~lu Süleyman, yetim Mehmet ve bakkal Halim vs sand~k kurulunun bulundu~u odaya girerek "gavur” ola-rak nitelendirdikleri sand~k kurulu üyelerine sald~rd~lar. Odada bulunan çerkez Hasan Bey ve Hasan Çavu~~ sand~ k kurulunun canlar~n~~ kurtard~. Halk okulun salonuna girerek kendi iste~ine göre oylar~n~~ kulland~. Seçim mazbatas~ n~~ da istedikleri gibi düzenlediler. Böylece Ta~köprü'de de yasa-lara uygun seçim yap~lamad~~ ".

KIRKA OLAYLARI

K~rka ve on üç köy bir sand~ k kuruluna ba~lanm~~t~. Buradaki seçim-lerin düzenli yap~lmas~n~~ sa~lamak üzere Tefti~~ Heyeti, Artin Efendi'yi se-çim memuru olarak görevlendirmi~ti. O da Mestan Bey'in karde~i Hamdi Bey'i kâtip olarak yan~ na alm~~t~.

Seçimler s~ras~nda K~rka'da olaylar ç~ kaca~~~ konusunda kaza merkezi-ne baz~~ duyumlar ula~m~~~ ve jandarma mülaz~m~~ Abdullah Efendi'yle bir-kaç er K~ rka'ya gönderilmi~ti.

Karakeçili A~ireti'nden Etem Bey halk~~ k~~k~rt~yordu. Hamdi Bey seç-menlerin olay ç~karmas~n~~ önleyebilmek için seçim yasas~n~ n ilgili hükümlerini okumaya ba~lad~. Bu s~ rada kazadan gönderilen askerler de köye ula~m~~lard~. Askerin geldi~ini gören halk görevlilere sald~rd~. Jandar-malann silahlar~ n~~ ald~lar. Bir jandarman~n hem kendisini hem de hayva-n~ hayva-n~~ yaralad~lar. Hamdi Bey bu s~ rada kaç~p bir samanl~~a saklanmak zo-runda kald~. Gözü dönmü~~ Hürriyet ve ~tilaf F~rkas~~ militanlar~~ Mülaz~m Abdullah Efendi'yi haz~ rola geçirip dövdüler psikolojik i~kenceye tabi tuta-rak birkaç kez kelime-i ~ehadet getirttiler. Diledikleri gibi oylar~n~~ kullan-d~lar ve seçim sand~~~n~~ törenle Eski~ehir'e getirmeye kalkt~lar 5°.

Bir grup isyanc~~ seçim sand~~~n~, Eski~ehir'e ta~~rken onlardan ayr~lan bir ba~ka grup da K~z~linler'e giderek oradaki isyanc~lara yard~ m etti

49 Tanin, 6 Nisan 1912, S. 3.

5° Tanin, 29 Mart 191 S. 2, 3.

5' Tanin, 29 Mart 1912 S. 3, K~rka olaylar~n~~ yaratanlann Karaca~ehir'den Hac~~ Bekir,

Ethem, A~in köyünden Haf~z Mahmut, Karaatakl~~ Köyünden Hac~~ Beslan Koca Mahmut ve O~lu Selim oldu~u saptanm~~t~ r. bkz. BOA-DH-SYS, No: 72, 73. Tanine göre ise K~rka Olaylann~ n arkas~nda Zeytunzadeler vard~ r. bkz. Tanin 4 Mart 191 S. 2, 1.

KIZIL~ NLER OLAYI

K~z~linler ve alt~~ köy birle~tirilerek bir sand~ k kuruluna ba~lanm~~~ ve seçim memuru olarak da Raif Bey atanm~~t~.

Cumartesi günü oy verme i~lemi ba~lad~~~~ s~ rada Uluçay~ r köylüleri "bizim emin oldu~umuz köylülerimiz resmi heyette bulunacak ve pusula-lar~~ yazacak bizim istedi~imiz adamlar ç~ kacak" diye gürültü yapt~lar. Me murlar halk~~ yat~~t~ rmak istedi ise de sonuç de~i~medi. K~rka'dan gelen ki-~ilerin de etkisiyle olaylar büyüdü ve isyanc~ lar kendi isteklerine göre seçi-mi yapt~lar 52.

BARDAKÇI OLAYLARI

Bardakç~'n~ n seçim i~lerinden Arif Bey sorumluydu. O Bardakç~'ya vard~~~ nda köylüler "ne seçim isteriz ne mebus ne de sand~k. Hoca Abdu-rahman Efendi'ye mazbata veriniz Istanbul'a gitsin, hukukumuzu muhafa-za etsin. Geçen defa bize bir ka~~t mühürlettiniz, Sultan Hamid'i tahtan indirdiniz. Bu defa ka~~tlar~~ mühürletip dinimizi alacaks~n~z. Sultan Ha-mid'in nesi vard~" diyerek seçime kar~~~ ç~ kt~lar. Sand~k kuruluna sald~rd~-lar, kap~lar~, pencereleri k~rd~sald~rd~-lar, jandarmalarm silahlar~ n~~ ald~lar. Bu eyle-min "bir din kavgas~" oldu~unu "bir jön öldürmenin yüz gavur öldürme-den daha sevap" olaca~~n~~ söyleyerek halk~~ tahrik ettiler. Görevlileröldürme-den bi-rine otuz kez kelime-i ~ehadet getirterek psikolojik i~kence yapan isyanc~-lar Bardakç~'da da yasaisyanc~-lar~n öngördü~ü ~ekilde seçimlerin yap~lmas~n~~ en-gellediler 53.

KÜMBET OLAYLARI

Kümbet ve çevresindeki on köy bir sand~ k kuruluna ba~lanm~~t~. Bu-radaki görevli ise Bahaaddin Efendi idi. Kümbet, Karaviran ve Yap~ldak hükümete kar~~tl~ k bak~ m~ ndan ön s~ rada bulunan köylerdi. Bahattin Efendi Cuma günü Kümbet'e ula~t~. Ihtiyar Heyetinden Hac~~ Ömer ile Yap~ldak Köyünden Ali Çavu~'un Hürriyet ve ~tilaf F~ rkas~~ ad~na aday ol-duklar~ n~ , bunlar~n arkas~~ Hürriyet ve ~tilaf F~ rkas~'n~ n mühürüyle mühürlenmi~~ oy pusulalar~ n~~ seçmenlere da~~tt~~~n~~ belirledi.

Cumartesi günü oy verme i~lemi ba~lad~~~ nda seçmenler arkas~~ Tefti~~ Heyeti'nin mührüyle mühürlenmi~~ oy pusulalar~ n~~ "bu ~ttihad ve Terak-ki'nin mührüdür, bunlara oylar~m~z~~ yazamay~z" diyerek almad~lar. Tepki-

52 Tanin, 6 Nisan 1912, S. 3.

478 ~HSAN GÜNE~~

li seçmenler mazbata yap~larak oylar~n oraya yaz~lmas~n~~ istediler. Görevli-ler halk~n bu tavr~n~n seçim yasas~n~~ bilmedikGörevli-lerinden kaynakland~~~n~~ dü~ünerek yasan~n ilgili maddelerini okuyarak halk~~ yat~~t~rmaya çal~~t~lar.

Bu s~rada Ay~~ Mehmet'in "bu ka~~tlar~~ bize yazd~racaklar sonra Eski~e-hir'de istedikleri mührü bas~ p ~ ttihad ve Terakki'ye verecekler. Bizi Jön,

gavur yapacaklar" diyen sesi duyuldu. Bahaaddin Bey, Mehmet'i ay~pla-yarak yapt~~~n~n k~~k~rt~c~l~k oldu~unu söyledi ise de olaylar~n ç~kmas~n~~ engelleyemedi. Zira seçimlerden bir süre önce kendilerini koyun tüccar~~ olarak tan~ tan ve Kütahya'dan geldiklerini söyleyen iki ki~i bu köylerde It-tihat ve Terakki'yi ele~tirici çal~~malarda bulunmu~tu. Bu çal~~malar s~ra-s~nda birhayli de para harcayan bu ki~iler ku~kusuz ~ttihad ve Terakki kar~~t~~ olarak bilinen Kümbet, Karaviran ve Yap~ldak köylülerindeki tepki-yi daha da art~rm~~lard~r.

Bu üç köyün seçmenlerinin tavr~~ kar~~s~nda düzenli bir oyverme orta-m~~ sa~lanamaorta-m~~t~r. Bunun üzerine baz~~ köyün seçmenleri sand~k kurulu-na ba~~ vurarak "yasalar çerçevesinde oy vermeye haz~r olduklar~n~~ ancak Kümbet, Karaviran ve Yap~ldak köylülerince tehdit edildiklerini, kendileri-ni güven içinde görmediklerikendileri-ni" belirterek oylar~n~~ kullanmadan köylerine dönmü~lerdir. Seçime uygun bir ortam~n kalmad~~~n~~ gören seçim görevli-leri de Kümbet'ten ayr~lmak zorunda kalm~~t~r, böylece burada da seçim yap~lamam~~t~r".

Eski~ehir Kaymakam~~ Zekai Bey Seyitgazi'de meydana gelen olaylar~~ ö~renince bir yandan yan~na ald~~~~ bir miktar jandarma ile olay yerine gitmi~ "; di~er yandan da hiyerar~ik s~ra içinde olay~~ üst makamlara

du-yurmu~tur 56.

Hüdavendigar (Bursa) valisi kaymakam~n anlatt~klar~n~n do~ru olup olmad~~~n~~ saptamak ve olaylar~~ yerinde incelemek üzere Kütahya Muta-sarr~ f~n~~ Eski~ehir'e göndermi~tir. Eski~ehir'deki geli~meleri Dahiliye Nazi-nna da aktaran Vali; olaylar~n bast~r~labilmesi için kaymakamca istenilen bir bölük nizamiye askerinin vakit geçirilmeden Eski~ehir'e gönderilmesini belirtmi~tir

54 Y.a.g.y.

55 BOA-DH-SYS, No: 6, 7.

56 _{BOA-DH-SYS, No: 6g.}

Dahiliye Naz~r~~ valinin bu iste~ini Harbiye Naz~n ile görü~mü~tür. Geli~meleri dikkatle izlemeye alan Hükümet üyeleri kendilerine ula~an bilgileri de~erlendirerek Eski~ehir'deki olaylar~n son derece ciddi nitelikte Oldu~unu anlam~~~ olacak ki valinin iste~ini kabul ederek Eski~ehiee asker gönderilmesini uygun bulmu~tur".

Dahiliye Naz~r' ii Mart 1328/1912'de Eski~ehir Kaymakaml~~~na yaz-d~~~~ bir telgrafta "Dersaadeeten bir bölük askerin sevkedildi~ini" gerekirse daha fazla askerin de gönderilebilece~ini belirterek al~nm~~~ ve al~nacak önlemlerin kendisine bildirilmesini istemi~tir".

Eski~ehir'de bulunan jandarma istanburdan gelen Nizamiye askeri ile birle~tirilerek olay ç~karan köylere gönderilmi~tir. Böylece seçimler bahane edilerek yak~lmaya çal~~~lan irtica ate~inin Eski~ehir'in d~~~na ta~mas~~ önlenmi~, suçlular birer iki~er yakalanmaya ba~lanm~~t~r. Yakalananlar aras~nda Derici Hac~~ Veli, Kay~nbiraderi Karakatip, Fakih Süleyman ve Tatar Abdurahman gibi lider ki~iler de vard~~ 6°. Askerin silah~n~~ alan, hal-k~~ seçim memurlarma kar~~~ hal-k~~k~rtan ikinci derecede suçlu görülen baz~~ ki~iler de gözalt~na al~nm~~t~r61. K~rka Olaylar~n~~ yaratanlar~n ba~~ sorum-lusu olarak belirlenen Karaca~ehir'li Hac~~ Bekir, Ethem, Haf~z Mehmet, Hac~~ Beslan, Koca Mehmet ve O~lu Selim ise ilk günlerde yakalanama-m~~t~r. Yakalanamayan ki~ilerin suç kan~tlar~n~~ yok etmelerini önlemek için evlerinin aranmas~~ ve sürekli gözetim alt~nda tutulmas~~ kararla~t~ r~l-m~~t~r62. Ayr~ca bu ki~ileri yakalamak için 40 Nizamiye, ~ o Jandarmadan olu~an bir birlik olu~turulmu~tur63.

Olaylar~n kontrol alt~na al~nmas~~ ve suçlular~n tutuklanmas~~ üzerine Hac~~ Veli siyasal kimli~ini ortaya koyarak Sadrazam ve Dahiliye Naz~r~~ nezdinde giri~imde bulunarak hem kendini hem de arkada~lar~n~~ kurtar-maya çal~~m~~t~r. Zira Hac~~ Veliye göre Eski~ehir'de meydana gelen olay-lar siyasal nitelik ta~~m~yordu. Oy verme s~ras~nda meydana gelmi~~ s~ra-

Hükümetin adeta yan resmi yay~n organ~~ niteli~ini ta~~yan Tanin Gazetesi "Istihba-rat Kaleminden Vuku Bulan Tebligat" ad~yla bir duyuru yay~nlayarak Eski~ehir'deki olayla-r~n siyasal nitelik ta~~d~~~~ ve arkas~nda Hürriyet ve itilaf F~rkas~'n~n bulundu~unu aç~klam~~-t~r. bkz. BOA-DH-SYS, No: 62.

59 BOA-DH-SYS, No: 74/1. 60 _{Bkz. BOA-DH-SYS, No: 52.}

81 BOA-DH-SYS, No: 49 Hürriyet ve Itilafç~lar yakalananlann Seyitgazi e~raf~ndan

ol-du~unu ve i~kenceye tabi tutulduklann~~ iddia etmektedir. bkz. BOA-DH-SYS, No. 6.

82 BOA-DH-SYS, No: 6o, 58/1. 63 _{BOA-DH.SYS. No: 6o.}

480 ~HSAN GÜNE~~

dan bir olayd~. Bunun da sorumlusu itilafç~lar de~il Ittihatç~lard~. Halk, ~ttihadç~lann kendi adaylann~~ seçtirme iste~ine kar~~~ ç~km~~t~r. Böylece on-lar Anayasan~n kendilerine tan~d~~~~ hakon-lar~~ kullanarak seçime müdahaleyi önlemi~lerdir. Yöneticiler kendi beceriksizliklerini örtmek için suçu Hürri-yet ve ~tilafç~lara atm~~lard~r". Suçsuz yere birçok insan tutuklanm~~~ ve jandarma kumandan~n~ n emriyle i~kenceye tabi tutulmu~tur".

Seyitgazi olaylar~~ Eski~ehir'de duyulunca, Kaza yarg~~ organ~~ olaya el koymu~~ ve adli soru~turmay~~ ba~latm~~t~. Ancak bu s~ rada yarg~~ görevlile-rinden baz~lar~ n~n olay ç~karan ki~ilerle i~birli~i içinde oldu~u iddialar~~ vard~. Bu iddialar ku~kusuz olaylar~n gerisinde bulunan güçlerin ortaya ç~-kanlmas~n~~ engelleyece~i endi~esini yarat~yordu". Bu nedenle Kaymakam Zekai Bey olaylar~n derinli~ine incelenerek siyasal boyutunun saptanabil-mesi ve arkas~nda ki güçlerin ortaya ç~kanlabilsaptanabil-mesi için suçlular~n Divan-~~ Harb-i Orfi'de yarg~lanmas~n~~ istemi~tir'.

Hükümet elde edilen bilgi ve bulgular' inceledikten sonra Kaymaka-m~n iste~ini yerinde bulmu~~ ve suçlular~n Divan-~~ Harb-i C~rfi'de yarg~lan-mas~n~~ kararla~t~rm~~t~ r". Adli makamlarca yap~lan soru~turmalarda elde edilen bilgi ve bulgulann da Divan-~~ Harb-i C~rfi'ye aktanlmas~n~~ istemi~-tir. Yakalanan ki~iler trenle asker denetiminde Istanbul'a gönderilmi~tir69.

31 Mart olay~ndan ders alan hükümet bu irticai olay~~ yerinde incele-mek üzere Divan-~~ Harb-i C~rfi Heyet-i Tahkikiyesi ad~yla bir inceleme he-yeti olu~turup Eski~ehir'e gönderirken"; Ankara, Konya, Sivas, Hüdaven-digar, Kastamonu Vilayetleriyle, Karesi ve Bolu Mutasamfl~ klanna da ~u genelgeyi göndererek irticai olaylar kar~~s~nda dikkatli olunmas~n~~ istemi~-tir.

"Eski~ehir mülhakat~ndan Seyitgazi Karyesi'nden baz~~ ahali biz hürri-yete de~il ~eriata oy verece~iz diyerek intihab sebebiyle giden heyetlere müsellahan hucum ve baz~~ jandarmalann silahlar~n~~ ahz te~ebbüsünde

64 Bkz. BOA-DH-SYS, No: 62, 63, 56.

65 _{BOA-DH-SYS, Na: 55 Suçlular~n iddialar~na göre Kaymakam i~kenceye u~rayanla-}

nn yaralar~n~n berelerinin geçmesi için 15 gün Seyitgazi'de, 20 günden fazla da Eski~e- hir'de tutmu~tur. bkz. BOA-DH-SYS, Na: 6.

BOA-DH-SYS, Na: 41. 69 BOA-DH-SYS, Na: 70. " BOA-DH-SYS; Na: 45/1.

69 _{BOA-DH-SYS, Na: 52.}

bulunmu~lard~r. Bu hareketin irtica maksad~yla telkin edilmi~~ oldu~u tar-z-~~ cereyan~ ndan anla~~lm~~~ ve hükümetin hal-i harbde bulundu~u bir s~-rada dahilen bir kar~~~ kl~~a mucib olabilecek hareket ve telkinata kar~~~ berveçhi müsamahakar olunamayaca~i tabii olub, Dersaadetteki Divan-~~ Harb-i örfi dahi esasen men'i irtica için müte~ekkil ve bu maksada meb-ni elyevm baki bulunmas~na binaen, ahaliye bu yolda irticakerane telkin edenlerin veya bu fikir ile te~vikatta bulunanlar~n derhal Dersaadet Diva-n-~~ Harb-i örfisi'ne sevk edilmeleri laz~m gelir 71".

Hükümetin bu duyarl~~ davran~~~~ ba~ta Eski~ehir olmak üzere ülkenin birçok yerinde me~rutiyet kar~~tlannca ç~kar~ lmaya çal~~~lan gerici ayaklan-malar~n me~ruti sistemi tehdit edici boyutlara ula~mas~n~~ önlemi~tir. Yap~-lamayan yap~ ld~~~~ halde kurallara uymayan seçimler yinelenmi~~ 13 Mart 1328'de ikinci seçmenlerin, 30 Mart 1328'de de mebuslann seçimi ta-mamlanarak Abdullah Azmi Efendi'yle, Cemal Bey'in 47; Nail Bey'in 45; Sad~k Efendi'nin de 42 oy ald~~~~ saptanm~~t~r".

Tarihimize "sopal~~ seçim" olarak geçen 1912 seçimleri dolay~s~yla yurt yüzeyinde meydana gelen olaylar küçümsenecek boyutta gözükmüyor. Es-ki~ehir'deki olaylar~ n ba~~ sorumlusu olan Hürriyet ve ~tilaf F~rkas~~ Eski~e-hir ~ubesi Ba~kan~~ Hac~~ Veli Anayasa ve Me~ruti sisteme ba~l~~ olduklar~-n~, me~ruti sistemin korunmas~ na büyük önem verdiklerini, seçimlerde anayasan~ n siyasal parti olarak kendilerine tan~d~~~~ haklar~~ kulland~klar~n~, seçimin serbestli~i ilkesini zedelemek isteyenlere kar~~~ ç~ kt~klann~~ iddia ederek olaylar~n gerisindeki irticai dü~ünceyi gizlemeye çal~~m~~~ ise de ba-~aramam~~t~r". Hükümetin olaylar~~ seçim olay~n~n ilerisinde siyasal boyut-ta ele almas~~ yerinde bir hareket olmu~, böylece ülke yeni bir 31 Mart olay~ ndan kurtulmu~tur.

Bkz. BOA-DH-SYS, No: 66/1.

72 _{Bkz. Tanin, 13 Nisan 1912, s• 4.}

73 _{BOA-DH-SYS No: 15, 20 Mütareke döneminde yap~lan ~ g~ g seçimlerinde}

Eski~e-hir'den mebus seçilen Hac~~ Veli Meclis-i Mebusan'a kat~lm~~~ ve Dilekçe komisyonuna üye seçilmi~tir. (bkz. Meclis-i Mebusan Zab~t Ceridesi 4. Dönem. s. 82) ~ l Mart'a kadar görev yapt~~~n~~ saptad~~~m~z Hac~~ Veli daha sonra tutuklanm~~t~r. 23 Nisan ~ g2o'de Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara'da çal~~malar~na ba~lay~nca Istanbul'un i~gali üzerine tutuk-lan~ p Malta'ya gönderilen mebuslar~n Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin üyesi say~lmalan kararla~t~ r~lm~~t~. Amasya mebusu Ömer Lütfi Bey 18 A~ustos 1920'de Büyük Millet Mecli-si Ba~kanl~~~na ba~vurarak Hac~~ Veli Efendi'nin de Büyük Millet MecliMecli-si üyeMecli-si say~lmas~n~~ istemi~~ (bkz. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zahit Ceridesi c.4 3.b, Ankara: ig81, S. 513) ve 6 Ekim 1 ozo'de Hac~~ Veli'nin Büyük Millet Meclisi üyesi olmas~~ kabul edilmi~tir. (bkz. a.g.~., Belleten C. LVI, 31

482 IHSAN GÜNE~~

Me~rutiyetin getirdi~i özgürlüklerin bilincine varamayan, sürekli geç-mi~te ya~ayan baz~~ insanlar~ n saf, temiz fakat bilinçsiz halk~ , dinsel slogan-larla devlete kar~~~ k~~k~ rtma eyleminin bitmedi~i; me~ruti sistemi getirenle-rin getirdikleri sistemi korumak zorunda olduklar~~ bu seçimler dolay~s~yla yahn bir ~ekilde ortaya ç~ km~~t~ r. Zira geli~memi~~ ve oyun bilincine ula~a-mam~~~ toplumlarda dini kullanarak siyasal iktidara do~ru yürümenin, bo-yutlar~~ önceden saptanamayacak olaylara yol açabilece~ini; 1912 seçimleri adeta belgelemi~tir.

S. 549) Büyük Millet Meclisi'ne Adana mebusu olarak kat~lm~~~ olan Damar Ar~ko~lu Hac~~ Veli'ye geçmi~teki eylemlerinin nedenlerini sordu~unda O "ne bileyim evlat din elden gidi-yor diye hocalar beni yeminle aldatt~lar. Bildi~iniz hareketi yapt~m. Sonradan kand~r~ld~~~-m~~ anlad~m, pi~man oldum ise de i~~ i~ten geçmi~ti. Dikkat ederseniz mecliste hocalarla hiç konu~mam ve ahbabl~~~m da yoktur. Tanr~~ kusurumu affetsin günah~m~~ ödemek üzere Mustafa Kemal'in bayra~~~ alt~na ilk ko~anlardamm" yan~t~n~~ vererek suçunu ikrar etmi~tir ~ bkz. Damar Ar~ ko~lu, Milli Macadele Hat ~ ralanm, ~ stanbul: ~~ 96 , s. 89).

~hsan Gi~ne~~

TELEGRAMME

'1:14

ADMINISTRATION LES TELEG RAPH ES DE L'EMPIRE OTTOMAN L•km n'aocepie amcana responsabilite a raison du urvice de la telfgraphle yst.J,J1

be,d) Retranstnission . Expedilion oy. 1!..e ..i.-....ÇJI~.Ct RECEPTION .1-...4 ...m.i;ii~- N* d'randdlt. dul.d...,4( transinis k ~~~,~i :r.elstr~fir~» 4P, t_..ir 4. ...L:A .,,,A. Signature de l'employd ,....~..1 ,,,A.. Signature de l'ernpioyd Data t".' Reel, de N° d'ordre ..„...."..\. hhairaa....(NI" 12e ' Nur CS; 11:_~,

--Af._

•-%-kk

...- ...z.,,, .; Iz

,...4;___4:, 1:4:-:4 e;.,) (..a...._. 1 .e... L,

. -

-eo.:.,~ r+r• i: "7.), I

.,

_{Li. ~~ d~r.4144,4k ‘5,..)...k}

_.

_{_}

".g...:.; ‘

ifle, ---P...Le;

41

g-

, L;ft

4-,

,,,,.<:

-.4 14" Cs.."-.P em. 1: ":•„---:-+ I 6_.

.__:-_

' i kV..4 --...

- ..::-1-. zj.Z.•

t cu.,:o L

r'/..tail _{• •} C5,4

24:-Xl•

/.;.; d, d% 0. • ;et; c:49~14..e~~ Zil- L:- ljg

e'3) <4.;

14;

kt

0

4;

1:-L;

e..,/

1,i Q, 4;

4,-'3) ;:••••

jj4;

- Retr~nstnisdnn Est~blittnu Z~ ds` N• Date , d'~arpSdlt. tr •rctirtls ‘.! Sidnature de

ItetnployS Reça de N° d'ordret,

Sidnaturs de l'ernployf RECEPTION Dete ~hsan Güne~~ TELEGRAMME kiLtm,:k

ADMINISTRATION DES TELEGRAPHES DE L'EMPIRE OTTOMAN 1:St~t n accepte autisme responsatni..r I rataoe de service de la talSdrapids ).{.14.4 Qb.

P , • ar_e• t.~~ tzt M. ~sa, eljes » s----,-; .-,A,4 <_ j 1--<:>-- d

.N.,-'

L-3

,3

- .

_{--:-. -}

c-5.4 ,,,'=' 1; -«.., k c,;s- ...-•,>1. -—.10--..1 `_-_'1,,a!'‘) L'I---1-• -> (-5-"2>1"--)i°

_{. -}

.

----r-

e•- C-5)> -_, ''' 1--:-4-

1,y,.<—

,:

c;"-.);e---)_-_,+,,..

k

1---L:i c'..;,.;_,I,_“- ) ''.),e- 1:5,--.:1 '-- f- -j!• -:.:1',

~r,) 1

./

I,» ris, 0., L

(j1 -1-,'--L-tr:'td, ~l) L (Uz-4- -t,,,„,

-

st›.--~- cs-d(

...-;-‹-°.,

..,1,-fr ct.zi4b-..4

_-_, J.D. ~_

3:..,1,--`-z,

,ijA.... (-5,»•),"1.

e--% ..:-. r'

'....4.yl.:,.:

-1_,,--.." r-t3„."-

-- ,^' 5...›-Ir--;44:_-)

...--,j):-",ol:

,~~~ ~rk; 0-4.;91;.•;:)---jto."'

_-

_-

I .,`‘It3 L-, k 414#'09W-")--;: L>:•3 4-;--1.s- L:

~le' :"I L>>?:X0 -0:1.- ft,I,

~hsan Güne~~

TELEGRAMME (w!?

5

jb

ADMINISTRATION GES TELEGRAPHES DE L'EMPIRE OTTOMAN Vdtat a'aceerne anc~me responsabilite a raison du service de la telegraphle 34,4,4

Itetrann~dssion on E~tuklition ,j,— I!, .4_2.5-J1X;

—-,—..---d RECE>TION ...i.3 :A,' •-•,,,," N. _~.,- d'erpddlt. ~raasnds 1 Dale t...,1; ,....U..., „.~. Signature de l'e~nploy ,...~..., ,,,..t. Signature de l'sn007‘ Data _f.--'r ..c~r ',..-l~~ Reça de ....-~~i..-. , N. d'ordro --- ‘...e sits—_ H— M De_ _P..ur Ut~ls Voie _{P: ,- pnl ~‘elles} - itt e^ _{4';'4. 1'; CLA Ab .-e‘ . • • 1 ,4'}'.

‘.,,-- i .1.4-.0!_<4.44/2.'_,>,.›)

3.4,..!.: t- ~....,„/<,),,,c, vp

.. .%, • - - ~~

‘?").1.." (J)0 i

„an....

e4"../1,

r(4)-'••-•

-

2

<-_,:, --__c. L:,-,,-4(:-.41,)_*• 1:1:;-1---.

_{,,.~. -L.); ~..;}

.

.

_{›..e.3.04,..",i}

-1.-,.„,4 -..z,

rg:,-

-2.,;-, ~i;

4' % 1.;•

."-<'-j-~ 4> 1

4-4-b-),-;: 2- 1-,:s•c:---(,.. 1

/4

-;J1,-!_,,

t.e.-„>—_,_:,,,..-,4,,f--c».-.)

(5)_.... u-r7tow£~5,_,,;,4„

- .---

• ,...'> Ac• 1 ~: ..0. I Q.,:s113.)..›

i •,4. 5 9---

~ti

....c..7.-..>4g e.:....14,.,,

e,i:Jli ,,- 6:- ,,,_,,:;

_{_}

y.. ele,; (-:----..1

-4:1;..;.%;.--:..J.).J

IL.,

‘. t

4f ". jk, f'‘., 1‘.,&. .", (33: ',-,")L4Z . g-,.~ _{... . .&}

J>Jp~~ - . • 17,11r. E (.e1 !es u ›,-Goefr, C;414 C114 4). _{as • ,}

t41.4

Retranatuitsion Expedition RECrt--1- 10/4

r ~,a; j~— Ne d'expEdlt. Data tr,nsinle Jr.t. J.e•L Signature de Signature d~~ Datil

l'en~ploye l'employa

Ihsan Gune~~

TELEGRAMME

j1).17

ADMINISTRATION DES TELEGRAPHES r.'E L'EMPIRE OTTOMAN

Vetat n'ac.cepte aucuue responsabili~~ E 1 raison du senle, de la teiegraplua >144.4 "L"Ji,.J `»JP

114 ril

— 40.• ~Notri...:;u:s•

,`-• Yar r..111144 4 . • CV11,1111114...

Ç ~~ ^4tr ~-- - •

-

. - • ••••1 ::- - - _1- -• ..>:.-1-~i ..:::s" ,,, _{..;...1.:..t-} .. . , _{_,-} u4e o — -• • t.k.) ' : 1 ",... -,J t ; , , g :" _-11 / -• J •••••,P - ,••• I . $ I I I ~~ • • ~l C.LP 1/4(-11:f 1... . •