Türk Devleti hizmetinde Ermeniler

(1)

f S ' ' 9 9 c o j >

Ç

o a

X

k

y f a -

k û &*

r J U ^ •. r ^ c '9> i/ y i o 9 * y j ^ d / ù A S t

’ \ J)s'U r r ,*

' / -"

( °~¿r, I

q

S

J , i ,.M r '- u' A

_{r ' '; L}

- ' /

o u i í V / z - K ,

A

S ^ 9 S ^ S > ■IT < -0 ? ^ 'cj j - ^ e i r j

Î " ^ < ; ^ , ÿ ï X .;,

1 v j_ ^ u i (^ ^ r -i X ^ ¡ / t ^ r

^ • . - . ^*

S

f?f

, . ,

^ f ^ W

;

V

' - J ^ v j ^ y : g < f ' J r i J i/ p

(2)

T Ü R K

DEVLETİ HİZMETİNDE

ERM ENİLER

_*

1453-1953

Yazan : Y. Ç A R K İ S T A N B U L

(3)

Rh. Y . G. ÇA R K

Türk Devleti Hizmetinde

E r m e n i l e r

1 4 5 3 - 1 9 5 3

y e n i m a t b a a

İstanbul — Nuruosmaniye caddesi, No. 75. 1953

(4)

İ T H A F V A T A N U Ğ R U N A B A K M I Y A N G Ö Z N U R U N A Y A V R U L A R I N A B İ R V E D A V A T A N I N A B İ N F E D A D E S T A N D İ L L E R E D E S T A N E L L E R E T Ü R K V A T A N I Y İ Ğ İ T L E R İ N E Ç A N A K K A L E Ş E H İ T L E R İ N E İ Ç L E R İ N D E B U L U N A N A Z İ Z P E D E R İ M E

(5)

B İ B L İ Y O G R A F Y A

M. A. UBiCÎNi, Lettres sur la Turquie, iki tom. Paris 1853. SESOSTRiS SÎDAROUSS, Les Patriarcats dans l’empire otto

man, Paris 1907.

GEORGE YOUNG, Corps de droit ottoman, 7 tom. Oxford 1905. Le traité de Paris, 1875, Paris.

Sir CHHARLES ELiOT, Turkey in Europe, London 1908. Le Comte F. van den STEEN de JEHAY, De la situation légale

. des sujets ottomans non-musulmans, Bruxelles (Belgique) 1906.

LE Vte. A. DE LA JONQUIERE, Histoire de l’empire ottoman, Paris, 1897.

ED. ENGELHARDT, La Turquie et le Tanzimat, Paris, 1882, 1884 (iki tom.)

PIERRE ALBIN, Les grands traités politiques, Paris, 1911. JAQUES DE MORGAN, Histoire du peuple arménien, 1919. Gustave SCHLUMBERGER. Le Siège de Constantinople, Pa

ris, 1914.

A. SCHOPOFF, Les réformes et la protection des chrétiens en Turquie, Paris, 1904.

ALFRED MICHELS, Histoire de la politique autrichienne, Pa ris, 1861.

RICHARD DAVEY, The sultan and his subjets, London, 1907. A. DEBiDOUR, Histoire diplomatique de l’Europe, 4 tom. Pa

ris, 1891.

A. DU VELAY, Histoire Financière de la Turquie, Paris, 1903. Le Prince Grég. TROUBETZKOi, La Politique russe en Ori

(6)

VI

CHALES MAC FARLANE, Esq., The Armenians, London 1830 3 tom).

CHARLES MAC FARLANE, Constantinople in 1828, London, 1839.

CH. DREYSS, Chronologie Universelle, Paris, 1864.

BERTRAND BAREILLES, Le rapport secret sur le congrès de Berlin, par Karateodory Pacha, premier plénèpotentier ottoman, Paris 1919.

LE QUIEN, Oriens Christianus, Paris 1740.

MURADCA D’OHSSON, Tabbleau général de l’Empire otto man, Paris, 1787 - 1790.

Dr. IS. SILBERNAGL, Verfassung und gegenwaertiger... Re- gensburg 1904.

Bon. DE TESTA, Recueil des traités de la Porte ottomane avec les puisances étrangères, Paris, 1869.

GAB. MORADUNKYYAN, Actes internationnaux de l’Empire ottoman, Paris, 1897.

L ’Illustration, 1854 Paris.

Documents de la conférence internationale télégraphique de Vienne, 1868.

KANDEMiR, Histoire de l’agrandissement de l’Empire otto man.

M. C. PAPARRIGOPULO, Histoire de la Civilisation hellé nique, Paris, 1878.

H. GELTZER, Die Anfange den Armenischen Kirche, Leip zig 1895.

J. DE HAMMER, Histoire de l ’Empire ottoman, Paris 1834- 1843.

VERNAY et DAUBMANN, Les puissances européennes au Le vant, Paris, 1900.

A. SAKIZ, Pages d’Art arménien Paris 1944.

DUPLANTY, Garabet l’agent de change, Paris 1828. D. URGUHART, La Turquie et ses temps, Bruxelles 1837. MARC - PHILIPPE ZALLONY, Essai sur les Phanariotes.

(7)

VII

CYRUS HAMLIN, My Life and his Times, Chicago, 1893. PAUL FOURNIER, La Constitution de Léon XIII sur les

églises unies d’Orient (Revue de droit international public, 1895, N. 1)

Rev. A.H. HORE, Eighteen centuries of the Orthodox Greek Church, London, 1899.

A. LEROY-BEAULIEU, L’empire des Tzars et les Russes, Pa ris, 1898.

ESAT URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni meselesi, Ankara, 1950.

ESAT CEMAL PÂKER, Kırk yıllık hariciye hâtıraları, İstan bul 1952.

ZİYA ŞAKIR, Mahmut Şevket Paşa, Ahmet Sait matbaası. GALİP KEMALİ SÖYLEMEZOĞLU (Eski Moskova sefiri),

Hariciye hizmetinde 30 sene, İstanbul 1949.

Dr. TARIK Z. TUNAYA, Türkiye’de Siyasî Partiler, İstanbul 1952.

A. F. TtrRKGELDİ, Görüp İşittiklerim, Ankara 1949.

Tarih Hâzinesi, Tarih Dünyası ve Resimli Tarih mecmuaları. Raf. CERVAKİ, Tarifi Dar’el Saadet rehnumai ticaret, 1870 -

1871 İstanbul 1870.

Salname 1848 (ilk Türk salnamesi).

ETHEM FEYZİ GÖZAYDIN, Kırım Türklerinin yerleşme ve göçmeleri, İstanbul, 1948.

Ahmet İhsan Salnamesi, 1910 İstanbul.

ERMENİCE:

Rahip EPREM BOGOSYAN, Kuyumcuyan, Davutyan ve Tm- gıryan sülâleleri tarihi, Viyana, 1951.

T. AZAD ve M. KOÇ, Armağan, Türkiye 15 ci yıldönümü, İs tanbul 1938.

T. AZADYAN, Asdğapert mecmuassı sene 1951 - 1952.

AVEDİS BERBERYAN, Ermeni tarihi, (1772- 1860) İstanbul 1871.

(8)

VIII

BEDROS GARABETYAN, Samatya Surp Kevork kilisesi, Is tanbul 1935.

Hareket Ordusu (Kurtarıcı Ordu) İstanbul 1909.

M. K. MIRMIRYAN, Ermeni zenginleri tarihçesi (1400- 1900). İstanbul 1910.

M. K. MIRMIRYAN, Türkiye Ermenileri ticareti ve tüccarları (1740- 1890).

T. AZADYAN, Eğin ve Eğinliler, İstanbul 1943.

Prof. K. KÖMÜRCÜYAN, makaleler serisi, İstanbul 1947. V. K. ZARTARYAN, Hişadagaran (hatıra kitabı) (1512-1912),

İstanbul 1910.

Rahip A. BALCIYAN, Katolik talimatı tarihçesi, Viyana 1878. Rahip V. ISTKARYAN, Kilise tarihçesi, Viyana, 1872.

Yedikule Ermeni hastanesi salnamesi (1900- 1910). Teotik salnamesi, 1906 - 1925.

H. ASADUR, İstanbul Ermenileri, İstanbul. PATRİK ORMANYAN, Askabadum, İstanbul. M. ÇAMÇIYAN, Ermenilerin tarihçesi, Venedik. İNCİCİYAN, Ermeni arkeolojisi.

Burdinyan, Köleyan ve Laz-Minas-Oğullukyan elyazıları. Mecmuayi havadis ve diğer gazeteler, mecmualar, aylık der

giler.

PAZMAVEB aylık mecmuası (1843- 1908) Venedik (İtalya). Hantes Amsorya aylık mecmuası, Viyana (1887 - 1924).

K. MENEVİŞYAN, Düz ailesi tarihi, Viyana, 1890. S. SIRABYAN, Surp Agop hastanesi tarihi, İstanbul. T. AZADYAN, Kevork Piskopos Arslanyan, İst. 1952. P. SARKISYAN, Sebuh Laz - Minasyan, 1904.

(9)

Ö N S Ö Z

Bu kitabı hazırlarken, onun neşrini İstanbul’un 500 cü yıl dönümüne tesadüf ettirmek niyetimizde yoktu. Fakat, dostla

rımızın mütemadi teşvik ve tavsiyeleri, daha fazla çalışmıya

sevkedici ısrarları kitabımızın neşrinde bilhassa âmil olmuştur. Temas edeceğimiz mevzuun güçlüklerle sarılı ve bahusus çok nazik bir mesele olduğunu idrak etmiyor değiliz; bugüne kadar bu mevzu hakkında bir arada ve türkçe olarak bir ça lışmaya rastgelemcdik. Birçok tarihçiler, Türk Devleti hizme tinde bulunan şu veya bu Ermeni vatandaşından gazete, mec mua veyahut radyolarda konuşmalarda bulunmuş olabilirler.

Sözü geçen Ermeni memurlarının mesai arkadaşları tarafın

dan yazılmış olan hâtıralarının enteresan tarafları gayet m ü himdir. Bunlar bir araya gelmedikçe, bir kıymet ifade edenıi- yeceği aşikârdı. Bu bakımdan gerek ermenice, gerekse türkçe yazılmış olan bu mevzu etrafındaki yazıların hülâsalarım ihti va ederek tarafımızdan da yenilerin yeni dokümanlarla ilâve siyle bu küçük kitabı meydana getirmeğe karar verdik.

Yukarıda zikredilen güçlüklerden biri de mevzuun gayet geniş olmasıdır. Bunun için kısaca bahsetmeği tercih ettik. Bu itibarla Devlet memurlarından en ileri gelenleri, tanınmış si maları, uzun seneler memuriyette bulunan kimseleri ön plâna aldık. Arada, eğer unutulmuş kimseler varsa, özür dileriz ve ikinci baskıda bunların da konulacağına şimdiden söz veririz.

Bu kitapta hususî surette Türk gençliğine hitabettiğimizi de ayrıca bildiririz; ümidi istikbalimiz ve yurdun hakikî sa hipleri bilâtefrik Türk Gençleridir. Merhum Büyük Atamız bu

(10)

X

eğer hakikaten bu vatanı istikbalde de fazilet ve kemalin zir velerine ulaştırmak istiyorsa, bir çatı, bir bayrak, bir Türk şe refiyle ve namusiyle çalışarak, bu mukaddes memleket acıla rını da müsavi surette tatmış, kalkınması ve hürriyete kavuş ması için müştereken uğraşmış, bu bakımdan hakikaten «Türk Meşhurları» sırasına girmiye lâyik bulunan Devlet hizmetinde hayatlarını çürüten binlerce Ermeni öz kardeşlerini bilmeğe ve bellemeğe, dolayısiyle onların sadakat, sebat, azim ve çe lik iradeli bir Türke yakışır meziyetlerini benimsemeğe mec bur olduğunu söylemeği zait görüyorum.

Bu kitabın, bazı hükümleri ihtiva etmekle beraber, tam mânasiyle bir sentez eseri olmadığını saygıdeğer okuyucuları mıza evvelden bildirmek isteriz. Buna rağmen bu kabil bir eser yazacak olan kimseler için hazırlanmış bir malzeme eseri ola rak telâkki edilmesi mümkündür. Zaten bizim de daha sonra (1956) neşretmeği tasarladığımız daha mufassal ve etraflı ter kibi (sentetik) bir eserin zeminini teşkil etmektedir.

Diğer taraftan kusur ve noksanlarımızı müdrikiz. Yeni

olan bir âlemde dolaşmanın vereceği büyük zevk ve heyecan, zuhuru melhuz tenkitlerin en hırpalayıcısmı dahi karşılamak cesaretini de getirmektedir. Münakaşaların fikir edinmek ve tenvir edilmek gibi makul ve haklı maksatları taşıdıkça fay dalı, hattâ elzem olacağı sarihtir.

Yalnız, münekkitlerimizden, bir mütalâa yürütmeden ön ce şu küçük eserin baştan sonuna kadar okunmasını hararetle rica ediyoruz. Çünkü fikrimizce, <(arihe ait eserler ressamın tablosuna benzer. İş bitmedikçe ve son renk verilmedikçe, gü zelliği veya çirkinliği hakkında hiçbir fikir yürütülemez. Tab lonun bütünlüğüdür ki, takdir veya tekdir hükmünü seyirciye verdirir.

Ne de olsa noksanlarımızın birçoğu muhakkak ki, ya mün feriden çalıştığımızdan, veya tarihçi olmamamızdan neş’et ede cektir. Fakat, tekrar ediyoruz, mümkün olduğu takdirde ikinci baskıda bütün bu hususların giderileceklerine kaniim.

(11)

X I

Bu fırsatla eserimizin meydana gelmesine teşvikleriyle,

emrimize âmade ettikleri eski eser, elyazı, fotoğraf, v.s. gibi

malzeme tedarik eden dostlarımıza ısından teşekkür ekmeği bir borç biliriz. Ayrıca Bay Manas, Palacı, Pekmezoğlu Ser- pos ve T. Azadyan ailelerine bize verdikleri çok kıymetli ve sikalar, tercümei haller, dokümanlardan dolayı sonsuz şükran larımızı sunarız.

«Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler» bu fikirler ve şart lar altında neşir hayatına atılmış bulunmaktadır. Memleketi mizin Büyük Adam lar tarihi sahasına bir nebze olsun yardım edebilmek ümidi bütün gayretlerimizin gayesi ve mükâfatıdır.

Beyoğlu, 1 Temmuz 1953

Rh. Y . G. ÇAR K

m illllllllllIllıııııııııiM iıııııııııııııııııı

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi