Özet
itkisel, geometrik, figürlü, yaz›l› ve nesneli olarak çok zengin desenlere sahip Türk hal›lar›nda mimari tasvirler bafllang›çta simgesel olarak yer alm›fl, daha sonra gerçekçi bir flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu mimari ö¤eler ço¤unlukla dini mimarl›k ürünleri olup Az olarak sivil mimarl›k ürünleri de ifllenmifltir. Dini mimarl›k ürünleri içerisinde en eski ve en yayg›n olan› mihrap formudur. Az say›da Kâbe tasvirine rastlam›flt›r. Ayr›ca yayg›n olarak minare, cami, mescit, flad›rvan, kilise, türbe gibi yap›lar ile bunlar›n iç ve d›fl görüntüleri tasvir edilmifltir. Sivil mimarl›k ürünleri içerisinde ise evler, konaklar, kaleler ve surlar görülür. Bu tasvirler 16. yüzy›ldan 20. yüzy›la gelince kadar dönemsel farkl›l›klar göstermifltir.
Anahtar Kelimeler:Hal›, mimari, mihrap, Kâbe, tablo hal›.
The Arch›tectural Portra›ts On Turkish Carpets
Abstract
Architectural portraits on Turkish carpets enriched with written, vegetal, figure and geometric patterns, were symbolic at the beginning, later it started to be used more realistically. These architectural items are mostly religious products; they are rarely civil. Among the religious architectural products, the oldest and the most common one is the “mihrap” (shrine) form. Portraits of “Kâbe”(Kaaba) were rarely encountered. Moreover, the buildings like minaret, mosque, small mosque, fountain, church, mausoleum and their interior and exterior views were commonly portrayed. On the other hand, houses, large houses, castles and city walls are the products of civil architecture. These portraits showed periodical differences from 16th to 20th century.
Key words: Carpet, architectural, shrine, Kaaba, tablo carpet. Suzan BAYRAKTARO⁄LU
Sanat Tarihçisi, Hal› Uzman› Müzeler Müdürü, VGM
Türk Hal›lar›nda Görülen
Mimari Tasvirler*
‹nsanl›k âlemine Türklerin bir hediyesi olan hal›, s›cac›k yünleriyle yuvalar›m›z› ›s›t›rken, zengin desen ve renkleriyle de ruhlar›m›z› okflar, çevremizi süsler.
Hal›lar›m›z, Orta Asya’daki M.Ö. 5–3. yüzy›llara ve M.S. 5–6 yüzy›llara tarihlenen en eski örneklerinden beri sürekli kendi içinden geliflerek zenginleflen bir desen özelli¤ine sahiptir. Bu özelli¤i Anadolu’da 13. yüzy›l Selçuklu hal›lar›ndan bafllayarak günümüze kadar dokunan bütün hal›larda görmek mümkündür. Hal› desenleri bitkisel, geometrik, figürlü ve nesneli olarak s›n›fland›r›l›rlar. Bitkisel ve geometrik bezeme hal›larda çok yo¤un olarak yer al›r. Figürlü ve nesneli bezeme ise seyrek olarak görülür. Çünkü hal›larda motifler genellikle stilize edilerek uygulan›r. Dokuyucu tabiatta gördü¤ü her canl›y› ve nesneyi veya hayalinde canland›rd›¤› düflünü, duygular›n› stilize edilmifl motiflerle hal›ya dokur. Hal›lar›m›z bir resim gibidir. Dokuyucu ayn› bir ressam gibi, kendini, yapt›¤› stilize flekillerle dolayl› olarak anlat›r. Bu bak›mdan hal› bir semboller dünyas›d›r. Her fleklin, her motifin sembolik bir anlam› vard›r. Bu bak›mdan hal›lar›m›z birer soyut resimdir.
Konumuz olan mimari tasvirler ise hal›larda bafllang›çta simgesel olarak yer alm›fl, daha sonra gerçekçi bir flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Hal›larda gördü¤ümüz mimari ögeler ço¤unlukla dini mimarl›k ürünleridir. Az olarak sivil mimarl›k ürünleri de ifllenmifltir. Dini mimarl›k ürünleri içerisinde en eski ve en yayg›n olan› mihrap formudur. Az olarak Kâbe tasviri bulunur. Yine yayg›n olarak minareleri ile cami, mescit, flad›rvan, kilise, türbe gibi yap›lar ile bunlar›n iç ve d›fl görüntüleri tasvir edilmifltir. Sivil mimarl›k ürünleri içerisinde ise evler, konaklar, kaleler ve surlar görülür.
Kâbe tasviri, Türk Sanat›nda, 16. yüzy›l›n ilk
yar›s›nda görülmeye bafllam›flt›r. Çini, minyatür, maden, ahflap eserler, iflleme ve hal›larla, kalem ifli bezemede Kâbe tasvirlerine rastlanmaktad›r.
Özellikle 17–18. yüzy›llarda minyatür, çini ve hal›larda kullan›lm›flt›r (Aldo¤an 1997: 162)
Kâbe tasvirli hal›lar ‹stanbul Türk ve ‹slam Eserleri Müzesi ile Konya Etno¤rafya Müzesinde bulunmaktad›r. Hal›larda bir mimari süsleme olarak Kâbe tasviri, mihrap nifli içerisinde kare veya dikdörtgen planl› olarak ve etraf›n› çember fleklinde saran flebekelerle verilmifltir. Burada tan›taca¤›m›z örnek, Konya Etno¤rafya Müzesinde bulunmaktad›r
(Resim 1). 848 Envanter numaral›, maksimum
111x112 cm. ölçülerinde olan hal› seccâde kahverengi zeminlidir. Kenarlar›nda bordür niteli¤inde ince fleritler bulunmaktad›r. Ana bordür olarak ayr›lan k›sm›n içi bofltur. Ayak k›sm› eksik olan hal›n›n üzerinde sadece ince bir mihrap nifli içerisinde Kâbe tasviri bulunmaktad›r. Dikdörtgen planl› yap›n›n etraf›n› daire fleklinde flebekeler çevirir. Üstünde bir kandil, alt›nda da oldukça gerçekçi bir minber tasviri yer al›r. Minber üzerinde bir sancak ifllenmifltir. Mihrap köfleliklerinde de birer asma kandil yer al›r. Kâbe’nin etraf›ndaki sütunlu galerileri yans›tan daire fleklindeki flebekelerde, sütunlar›n üzerinde birer alem, aralar›nda da içeri do¤ru sarkan kandil motifleri vard›r. Mihrap kemeri sivri kemer fleklinde olup, bordürlere birleflti¤i yerlerde yar›m palmetler bulunur. Bu hal› seccâdenin, 19. yüzy›la ait oldu¤u söylenmekte ise de (Aldo¤an 1997: 163), dokuma s›kl›¤›, kalitesi ve desenlerdeki yal›nl›k, daha erken tarihlere, tahminen 16. yüzy›la ait oldu¤unu düflündürmektedir.
‹stanbul Türk ve ‹slam Eserleri Müzesinde bulunan ve 17. yüzy›la tarihlendirilen 287 envanter numaral› Kâbe tasvirli hal› (Aldo¤an 1997: 163), Kâbe, minber, kandil gibi motiflerin biçim ve düz zemin üzerine yerlefltirilifli bak›m›ndan, Konya Mevlana Müzesindeki hal› ile büyük benzerlik göstermektedir. Yine Türk ve ‹slam Eserleri Müzesinde bulunan ve 18. yüzy›la ait olan 760 envanter numaral› hal› seccâdede dört sütunla tafl›nan üç kemerli mihrap niflinin orta kemeri içerisinde Kâbe’nin resmedildi¤i görülür (Aldo¤an 1997: 162, Aslanapa 2005: 247).
* Bu konu Trabzon’da 2006 y›l›nda yap›lan 17. CIEPO Sempozyumunda (International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies) bildiri olarak sunulmufl fakat bas›lmam›flt›r. Bildiri geniflletilerek makale haline getirilmifltir.
Kâbe tasvirleri hal›n›n d›fl›nda minyatürlerde, çinilerde ve kalem ifli süslemede görülür. ‹stanbul’da Vak›flar Genel Müdürlü¤ünün Türk ‹nflaat ve Sanat Eserleri Müzesinde bir çini panoda Kâbe tasviri görülmektedir (Resim 2). Ayr›ca 18. yüzy›l ‹stanbul Cezeri Kas›m Pafla Camine ait bir çini panoda da Mekke flehri içerisinde Kâbe tasviri yer almaktad›r. Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde bulunan 2252 envanter numaral› çini pano camiden çal›nm›fl ve daha sonra bulunarak ad› geçen müzeye getirilmifltir
(Resim 3). Kalem ifli olarak cami, flad›rvan, konak
gibi yap›lar›n duvarlar›nda ifllenmifltir. 1791/92 tarihli Soma H›z›r Bey Camiinin cümle kap›s›n›n bat›s›ndaki pencerenin üstünde Mekke fiehrinin resminde Kâbe tasviri yer almaktad›r (Ar›k 1973: 14, 39). ‹stanbul’da 16. yüzy›l eseri olan Rüstem Pafla Camiinin duvar çinilerinde Kâbe tasvirli bir pano bulunmaktad›r (Önge 1968: 2). Topkap› Saray› Müzesi Kitapl›¤›nda örnekleri bulunan, 18–19. yüzy›llarda birçok kopyas› yap›lm›fl olan Delail-i Hayrat minyatürlerinde Mekke ve Medine tasvirleri bulunmaktad›r (Renda 1977: 73). Mekke flehrinde Kâbe tasviri görülmektedir. Minyatürlerde, çinilerde ve duvar resimlerinde yer alan Kâbe tasvirleri daha gerçekçi, perspektif ve oranlara dikkat edilerek ve küp fleklinde verilmifltir. Hal›da ise daha stilize ve derinlik kayg›s› olmadan, dikdörtgen fleklinde tasvir edilmifltir.
Hal›lardaki en eski ve en yayg›n mimari süsleme
mihrap fleklidir. Seccâdelerde uygulan›r. Çeflitli
flekillerde ve kemer görünümünde verilir. Örne¤in sivri, yuvarlak, bas›k, dilimli kemer gibi. Bilinen en erken tarihli örnekler 14. yüzy›la ait saf seccâdelerdir. Camilerde Kâbe’yi gösteren yönde olup bütün Müslümanlar›n namaz k›larken yöneldikleri mihrap, hal› seccâdelerimizin en önemli desenidir. Seccâdelerdeki mihrap nifli, camilerdeki mihrab›n iki boyutlu olarak hal› üzerinde yer almas›d›r. Tarihi camilerdeki mihrap genellikle mukarnasl› bir kavsaraya sahiptir. Bu kavsaray› birkaç s›ra bordür fleklinde bezemeli kuflak çevirir. Bu bezemeler geometrik, y›ld›z veya bitkisel desenli olabilir. Bazen de yaz› kufla¤› mihrab› çevreleyebilir. Bu özellikleri bir hal› seccâde üzerinde aynen görmek mümkündür.
Resim 4’de Ankara Vak›f Eserleri Müzesinden 719
envanter numaral› 155x104 cm. ölçülerindeki bir K›rflehir Seccâdesi, resim 5’de Ankara Arslanhane Camii mihrab› yer almaktad›r. Resim 6’da bir gerçek mihrab›n çizimi ile hal› seccâdedeki mihrab›n çizimini yan yana görmekteyiz. Mukarnas›n iki boyutlu çiziminin seccâdedeki basamakl› mihrap çizimiyle ayn› oldu¤u görülmektedir (Bayraktaro¤lu 1999: 59). En erken tarihli seccâdelerden günümüze kadar bütün örneklerde mihrap nifli yer almaktad›r. Seccâdelerin di¤er bir türü saf seccâdelerdir. Birden fazla kiflinin yan yana saf tutarak namaz k›lmas› için yap›lm›fllard›r. Türk ve ‹slam Eserleri Müzesinde bulunan 14–15. yüzy›l saf seccâdelerindeki sivri kemerli veya dikdörtgen fleklinde kemerli de¤iflik mihrap uygulamalar› görülmektedir (Resim 7–8).
Anadolu’da bilinen örnekleri 17. yüzy›la ait olan ve dokundu¤u yerin ad›yla an›lan Milas, Kula, Gördes, Uflak, Bergama, Lâdik, K›rflehir, Mucur, Sivas seccâdeleri gerek ifllevleri gerekse desenleriyle hal› sanat› içerisinde ayr› bir yer tutarlar. En güzel örnekleri ‹stanbul Topkap› Saray› Müzesi, ‹stanbul Türk ve ‹slam Eserleri Müzesi, ‹stanbul Vak›flar Hal› Müzesi, Konya Mevlâna Müzesi, Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde ve yurt d›fl›nda birçok müzede yer alan bu seccâdeler mihrap flekilleriyle farkl›l›klar gösterirler. Bunlarda yer alan mihrap flekline göre hal›lar›n hangi yöreye ait oldu¤u tespit edilir.
17. yüzy›l sonlar›na do¤ru görülen Bat›l›laflma Dönemi sanat›n birçok dal›nda etkisini göstermifltir. Bat›l›laflma dönemi geleneklerinin hal›da yans›mas›
manzaral› hal›lar olarak karfl›m›za ç›km›flt›r
(Bayraktaro¤lu 1989: 76, Ar›k 1980: 77-80). Manzaral› hal›lar Kula ve K›rflehir’de görülür. Bu hal›larda yine tek veya çift mihrap nifli bulunmakta, nifl içerisinde ise kat kat manzara tasvirleri yer almaktad›r. Bu tasvirlerde küçük a¤açlar aras›nda konumuz olan mimari elemanlar› görmekteyiz
(Resim 9). Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde bulunan
496 envanter numaral›, 182x108 cm. ölçülerindeki 19. yüzy›la ait hal›da niflin en tepesinde burçlar›yla bir kale, en altta ise çat›s›, pencereleri, kap›s› ile cumbal› bir konak tasviri görülmektedir. Arada ise kat kat manzara tasvirlerinde a¤açlar aras›nda üçgen
çat›l› evler yer almaktad›r. Bunlar do¤adan genel görüntülerdir. Bu grup hal›larda sivil mimarl›k ürünleri verilmifltir. Çeflitli yap›lar›n duvar süslemelerinde yer alan 19. yüzy›la ait manzara tasvirleri ile benzerlik gösterirler. Manzaral› Kula ve Manzaral› K›rflehir hal›lar› olarak tan›mlanan hal›lardaki mimari elemanlar stilize ve minyatür tarz›nda verilmifltir. Atk›, çözgü ve ilmeleri yündür.
Nevflehir ve Kayseri civar›ndan 19. yüzy›la ait baz› hal› seccâdelerde mihrap kemeri iç içe ve birden fazla verilerek iç mekân tasvirleri yap›lm›flt›r. Bu tasvirlerde perspektife dikkat edildi¤i ve resme derinlik kazand›r›ld›¤›, mimari mekânlar›n üç boyutlu olarak vurguland›¤› görülmektedir. ‹ç içe gittikçe daralan ve küçülen kemerler, ayr› ayr› mekânlar, ayr› ayr› hacimler oldu¤unu yans›tmaktad›r. Bu mekânlar›n zeminleri de ayr› desenlerle vurgulanm›flt›r. Perspektif baz› örneklerde küçülen ve k›salan sütunlarla verilmifltir (Resim 10). Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde bulunan 1208 envanter numaral›, 166x110 cm. ölçülerindeki hal›da gittikçe küçülen ve k›salan sütunlarla üç sah›nl› bir iç mekân anlat›lmaktad›r. Orta sah›n daha yüksek ve genifl, yan sah›nlar dar ve k›sad›r. Üç sah›nda da yukar›dan afla¤›ya sarkan kandil tasviri bulunmaktad›r. Kandil, ilahi ›fl›¤›, nuru simgelemektedir (Bayraktaro¤lu 2000: 268, Bilgin 1977: 48, Bilgin 1979: 18). Bu kompozisyonda simgesel olarak; camilerde ibadetle, inançla, iç içe mekânlardan geçilerek ilahi ›fl›¤a, nura, Tanr›’ya ulafl›labilece¤i anlat›lmaktad›r (Aygün 2002: 106). 19. yüzy›lda Kayseri ve Nevflehir yörelerine ait seccâdelerde cami iç mekân tasvirleri görülmektedir. 1080 envanter numaral› 195x130 cm. ölçülerindeki hal›da bu özellikler görülmektedir (Resim 11).
Minyatür ve duvar resmine göre hal› dokuma tekni¤iyle bir resim yapman›n ne kadar zor oldu¤unu düflünürsek, hal› dokuyan›n baflar›s›n› takdir etmek gerekir. Bu hal›larda yer alan sivri, yuvarlak, bas›k, dilimli kemerler, ince, yivli sütunceler, k›vr›ml› sütun bafll›klar›, sütunlarla ayr›lm›fl sah›nlar, mihrap önünde yukar›dan sarkan bir kandil, baflar›l› bir flekilde hal›da resmedilmifltir. Bu durum hal› dokuyucusunun çevresindeki camileri çok iyi
bildi¤ini ve iyi bir gözlemci oldu¤unu göster-mektedir. Anadolu’nun hemen hemen tamam›nda yapt›¤›m›z hal› incelemelerinde, Kayseri, Nevflehir ve yak›n çevresi hal›lar› d›fl›nda, bu tarz cami içi tasvirlerine rastlan›lmam›flt›r.
Yine 19. yüzy›la ait baz› seccâdelerde mihrap içerisinde çok gerçekçi cami tasvirleri görülür. Bunlar çifte minareli, kubbeli cami tasvirleridir
(Resim 12). Ankara Vak›f Eserleri Müzesi’nde
bulunan ve 19. yüzy›la tarihlenen, 1081 envanter numaral› 127x180 cm. ölçülerindeki hal›da dilimli bir mihrap nifli içerisinde son derece gerçekçi çifte minareli cami tasviri görmekteyiz. Kenar bordüründe de yine minareli camiler ve türbeler ifllenmifltir. Atk›, çözgü ve ilmeler yündür. Bu hal›lar›n bilinen örnekleri Kayseri Yahyal›’ya aittir (Ça¤l›tütüncügil 1999: 89). Bu hal›larda mihrap içi ve köflelikleri çeflitli bitkisel desenlerle zenginlefltirilmifltir. Mihrap tepesinden nifl içine do¤ru iri, gösteriflli bir kandil sarkar. Mihrab›n içerisinde son derece gerçekçi, perspektife dikkat edilerek kubbeli cami ve iki veya üç flerefeli çifte minareler ifllenmifltir. Zemin döflemeleri, mimari detaylar titizlikle verilmifltir. Bu hal›lar›n bordürleri ilginçtir. Ana bordürde minyatür fleklinde çifte minareli camiler, türbeler, flad›rvanlar, aralarda a¤açlar ard arda ifllenmifllerdir. Halk aras›nda bu bordürlerde görülen türbelerin kilise oldu¤u ve dinlerin kardeflli¤inin simgelendi¤i söylenmektedir. Kapadokya Bölgesine yak›n Yahyal›’da dokunan bu hal›lar için bu tez do¤ru gibi görünse de, 18–19. yüzy›llarda çeflitli dini ve sivil yap›lardaki duvar süslemelerinde görülen manzara resimlerinin hal›ya bu flekilde yans›d›¤› düflünülmektedir.
Kenar bordüründe cami, türbe vs. tasvirleri olan hal›lar›n iç dolgular›nda her zaman cami tasviri bulunmayabilir. Resim 13’de yer alan Ankara Vak›f Eserleri Müzesinden 993 envanter numaral› 180x127 cm. ölçülerindeki hal›da görüldü¤ü gibi iç dolgular›nda çift mihrap içerisinde madalyon olabilmektedir. Bu madalyon iç içe, basamakl› ve alt›gen flekillerindedir. ‹ç dolgusunda iri cami tasvirinin yer ald›¤› hal›lar›n bordürlerinde de her zaman cami, türbe vs. tasvirleri yer almayabilir.
Camili hal›lar denilen bu hal›lar mihrapl› olup seccâde olarak kullan›l›rlar. Bu makalede ileride tan›taca¤›m›z üzerinde cami tasvirleri bulunan tablo hal›lardan farkl›d›rlar. Yahyal› camili seccâdelerde bulunan cami tasvirleri daha stilize olarak ifllenmifltir. Kenar bordürlerinde bulunan cami, türbe, flad›rvan tasvirleri de daha küçük ve stilizedir. Minyatürlere benzer, derinli¤i olmayan, iki boyutlu ve yan›ndaki di¤er yap› ve a¤açlara göre orant›s›z, gerçek ölçüleri d›fl›ndad›r.
Cami tasvirleri; hal›n›n d›fl›nda, minyatürlerde, çini, ahflap ve tafl eserlerde de görülür. Cami mescit gibi dini yap›larla, saray, köflk, flad›rvan gibi sivil yap›lar›n kubbe, tavan veya duvarlar›nda, alç› tepe pencerelerinde, kufl köflklerinde ve mezar tafllar›nda bulunurlar (Önge 1968: 1). Baz› örneklerde cami tasvirlerinin yan›nda türbe, ev, flad›rvan gibi mimari yap›lar da görülür.
Yahyal› hal›lar›n›n iç dolgusunda ve kenar bordüründe gördü¤ümüz stilize çifte minareli camiler, türbeler, evlere benzer resimler Amasya II. Beyaz›t Külliyesinin flad›rvan›nda ve Merzifon Kara Mustafa Pafla Külliyesi flad›rvan›nda, ‹stanbul manzaras› olarak yer almaktad›r. Merzifon’daki flad›rvan›n ustas› Zileli Emin olup 1875 tarihlidir (Renda 1977: 158-159-160, Önge 1968: 2). Ayr›ca Ac›payam’da 1802 tarihli Yaz›r Köyü Camii’nin mihrap duvar›nda camili kompozisyonlar, tavan ete¤inde yer alan bir manzara fleridinde de üçgen çat›l› evler ve tek flerefeli minareli camiler görülmektedir (Renda 1977: 152).
20. yüzy›lda Konya’da Mevlâna Dergâh› ve
Türbesi tasvirli hal›lar dokunmufltur (Resim 14).
Bunlar Afyon ve Konya’daki Vak›f cami ve mescitlerinde yapt›¤›m›z çal›flmada çok miktarda karfl›m›za ç›km›flt›r. “Mevlanal›” veya “Türbeli” denilen bu hal› seccâdeler Sille’de dokunmaktad›rlar (Özönder 1999: 543). Mevlanal› hal› seccâdelerde bezeme iki kat halinde verilmifltir. Alt katta girifl k›sm› resmedilmifltir. Girifl kap›s›, kemerli ve kafesli pencereler, bahçe çitleri ve hatta baz›lar›nda bahçedeki a¤aç bile tasvir edilmifltir. Yine baz›lar›nda kap› üzerinde Arap harfleriyle “Ya Hazreti Mevlana” yaz›l›d›r. Zemin döflemesi küçük
kareler halinde belirtilmifltir. ‹kinci kat bezemelerinde ise türbe, kubbeler, minare ve minber tasviri yer almaktad›r. Hepsinin tepesinde birer alem bulunur. Baz›lar›nda Arap harfleriyle süsleme olarak okunamayan yaz›lar ifllenmifltir. Üst k›s›mdaki mavi renkli bulutlarla, Mevlâna Türbesinin tabiattaki görünüflü yans›t›lmaktad›r. Seccâdeyi bir veya iki s›ra bordür çevirir. Bu bordürlerde birbirine ba¤l› rumîlerden oluflan bir bezeme vard›r. Atk› ve çözgülerde ço¤unlukla, pamuk bazen yün, dü¤ümlerde yün malzeme kullan›lm›flt›r. Bu tarz hal›lar maddi kültür unsurlar›n›n iki boyutlu olarak yans›t›ld›¤› plastik eserlerdir. Türk hal›lar›n›n uzun tarihi geçmifline bak›larak gelenek d›fl› hal›lar olarak yorumlanmaktad›r (Tozun 1999: 549).
Mimari tasvirlerin yer ald›¤› hal›lar›n bir grubu da tablo fleklindeki duvar hal›lar›d›r. Bunlarda da konu yine dini ve sivil mimaridir. Bu tablo hal›larda tek yap› ölçe¤inde bir mimarl›k ürünü tasvir edilmifltir. Bu genellikle tek bir camidir. Bütün ihtiflam›yla bir foto¤raf gibi, kenarlar› süslü konturlarla çevrelenerek hal› üzerine resmedilmifltir. Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde bulunan bir hal› seccâdede çok süslü, dilimli bir mihrap nifli içerisinde, deniz kenar›nda iki minareli, kubbeli bir cami ile denizde saltanat kay›¤› tasvir edilmifltir
(Resim 15). 123x186 cm. ölçülerindeki, 1072
envanter numaral› hal›da mihrap tepesinden afla¤› yuvarlak bir kandil motifi sarkmaktad›r. ‹çinde tu¤ra resmedilmeye çal›fl›lm›flt›r. Al›nl›k k›sm›nda ise Arap harfleriyle “Tophane Camii fierifi” yazmaktad›r. Ancak görünen cami ‹stanbul Ortaköy (Büyük Mecidiye Camii) Camiidir. Tophane Camii deniz k›y›s›nda de¤ildir. Mihrap köflelikleri Gördes Seccâdelerinde oldu¤u gibi k›vr›k dallardan oluflan bitkisel bir bezemeye sahiptir. Mihrab›n iki yan›nda bulunan süslü sütunlar söz edilen yaz›n›n yer ald›¤› kitabeyi tafl›maktad›r. Mihrab›n alt›nda ve üstünde bulunan yatay panolarda ise Osmanl› Sanat›nda yer alan palmet ve rumilerden oluflan bezeme vard›r. Atk› ve çözgülerde pamuk, dü¤ümlerde yün malzeme kullan›lm›flt›r. K›rm›z›, sar› ve krem renkler hâkimdir. Bulundu¤u camide taraf›m›zdan tespit edilerek müzeye kazand›r›lan hal›n›n malzemesi,
üzerinde ifllenen desenler ve mevcut örnekler ›fl›¤›nda, 20. yüzy›l bafllar›na tarihlenebilece¤ini düflünmekteyiz.
Özel bir koleksiyonda bulunan di¤er bir tablo hal›da ise Edirne Selimiye Camii tasvir edilmifltir (Resim 16). Krem renkli zeminde gri ve siyah renklerde tasvirler yap›lm›flt›r. Dört kenarda gösteriflli bir kenar bordürü camiyi çerçeve-lemektedir. Caminin önünde ve yanlar›nda a¤açlar ifllenmifltir. Sol kenarda dikine bir flekilde “postes”, sa¤ kenarda “Ottomanes” yazmaktad›r. Altta solda Edirne’nin eski ad› olan “Andrinople” sa¤da ise Arap harfleriyle “Edirne”, köflelerde Arap ve Latin rakamlar›yla 20 yazmaktad›r. Hal› çerçeveli oldu¤u için ölçüleri al›namam›fl, alt ve üstte yer alan yaz›lar okunamam›flt›r. Sol üstte bir tu¤ra sa¤da ay-y›ld›z bulunmaktad›r. Taraf›m›zdan 20. yüzy›l bafllar›na tarihlenebilece¤i düflünülmektedir.
Di¤er bir tablo hal›da Sultanahmet Meydan› resmedilmifltir (Resim 17). D›fltaki sade, içteki siyah zemin üstüne k›rm›z› ve beyaz renkli birbirine geçmeli baklava fleklinde geometrik desenli iki bordürle çevrelenmifl hal›da, ‹stanbul Sultanahmet Meydan› ve ön planda Alman Çeflmesi yer almakta, alt›nda da Arap Harfleriyle “Alman Çeflmesi” yazmaktad›r. Arka planda solda Sultanahmet Caminin girifli ve a¤açlar, Dikili Tafllar, karfl›da binalar, sa¤ tarafta ‹brahim Pafla Saray› oldu¤unu bildi¤imiz bina ve s›k a¤açlar yer almaktad›r. Zeminde gölge ›fl›k oyunlar› ve gökyüzünde bulutlar oldukça gerçekçi bir flekilde ifllenmifltir. 95x150 cm. ölçülerinde olan hal›da atk› ve çözgülerde pamuk, dü¤ümlerde flofl malzeme kullan›lm›flt›r. 1 dm.2 de 50x50 Türk dü¤ümü bulunmaktad›r. Özel bir koleksiyonda yer alan hal›, taraf›m›zdan 20. yüzy›l bafllar›na tarihlenmektedir.
Bir baflka duvar hal›s›nda, deniz k›y›s›nda bir köflk ve uçak tasvir edilmifltir. Bir müzayede broflüründe tespit edilen ve üzerinde Arap harfleriyle “Dersaadette Y›ld›z Saray›” yaz›l› olan bu hal›n›n, 1912-1916 y›llar› aras›nda Sultan Reflat döneminde dokunmufl olabilece¤i belirtilmektedir (Bar›flta 1997: 142).
Dolmabahçe Saray›nda bulunan ve 19. yüzy›l›n sonuna tarihlenen bir duvar hal›s›nda Sivas Kongre Binas›na benzetilen bir bina tasvir edilmifltir (Aslanapa vd. 2006: 64). Merdivenli, revakl› bir girifli ve yuvarlak kemerli pencereleri olan yap› zemin üstüne iki katl› olarak tasvir edilmifltir.
Tablo hal›lara konu olan camiler tek yap› ölçe¤indedir. Edirne Selimiye Camii, Orta Köy Camii gibi. Tek cami tasvirleri de yine dini ve sivil yap›larda karfl›m›za ç›kar. Tavflanl› Kurflunlu Camiinin mihrap duvar›nda Selimiye Camii’nin gerçe¤e yak›n bir tasviri vard›r. Ayni camide alt›nda 1813 tarihi bulunan Süleymaniye Camii tasviri yer almaktad›r (Renda 1977: 153).
Yozgat Çapano¤lu Camii’nin mahfel orta kubbesinde (Ar›k 1973: 65-66, (Renda 1977: 134), Soma H›z›rbey Camii mihrap içinde cami tasvirleri yer almaktad›r (Renda 1977: 129, Ar›k 1973: 48).
Afyon Sand›kl› Ulu Camii kubbe ete¤inde ‹stanbul Sultan Ahmet ve Tophane Nusretiye Camilerinin tasviri bulunmaktad›r. 1870 tarihlidir (Önge 1968: 1). Anadolu da 18–19. yüzy›llarda yap›lm›fl camilerde ve sivil yap›larda manzara resimleri içerisinde cami tasvirlerini görmek mümkündür. Tokat Ya¤c›o¤lu Kona¤› baflodas›nda, k›y›da dört minareli bir cami ve flad›rvan› ifllenmifltir. Suda saltanat kay›¤› ve di¤er küçük kay›klar vard›r (Renda 1977: 161).
Mezar tafl›, minber, kürsü, çeflme gibi eserlerde tafl üzerine kabartma olarak cami tasvirlerine rastlan›r. ‹zmir Hisar Camii minberinde, ‹zmir Dönertafl Vak›f Sebilinde (Ar›k 1973: 66-68), Afyon ve Tire müzelerinde bulunan mezar tafllar›nda cami motifine rastlan›r (Önge 1968: 13). Bu mezar tafllar› günümüzde, yeni binalar›na tafl›nan, Afyon Arkeoloji Müzesi ile Tire Müzesinde aç›k sergilemede yer almaktad›rlar.
Son iki örne¤imiz ise Konya’da tespit edilmifl
duvar hal›lar›d›r. Vak›flar Genel Müdürlü¤üne ait
olan bu hal›lar›n iç dolgusunda dini ve sivil mimarl›k örneklerinin yer ald›¤› flehir tasviri görülmektedir. ‹stanbul fiehri tasvirinde naif bir flekilde Bo¤az, surlar, camiler, evler ve do¤ada bulunan a¤açlar tasvir edilmifltir.
Resim 18’de yer alan hal›n›n iç dolgusunda,
çapraz köfleler aras›nda kirli beyaz renkli ‹stanbul Bo¤az› oldu¤unu düflündü¤ümüz bir su bulunmaktad›r. Bunun iki yan›nda Anadolu ve Rumeli Hisarlar›, çeflitli mimari tasvirler ve a¤açlar bulunmaktad›r. Ön tarafta k›rm›z› zemin üstünde tek flerefeli dört minareli, yüksek kasnakl› kubbeli bir cami, yan›nda sivri külahl› Galata Kulesi oldu¤unu tahmin etti¤imiz bir yap› ve hisar›n burçlar› bulunmaktad›r. Bunun yan›nda iki kat halinde yap›lar ifllenmifltir. Alt katta küçük pencereli evler, minareler, üçgen çat›l› yap›lar, üst katta son cemaat yeri görünümünde sütunlarla tafl›nan kemerler, üzerinde tek flerefeli bir minare, yan›nda iki küçük ev ve üst taraf›nda çan kulesine benzeyen iki yap› vard›r. Bunlar beyaz, k›rm›z›, sar›, turuncu, pembe renklerde yap›lm›flt›r. Dört minareli caminin yan›nda iki tane gri renkli selvi a¤ac› ve bir baflka a¤aç bulunmaktad›r. Karfl› k›y›da ise dört tane burç, aralar›nda pencereli yap›lar, afla¤›da dört kemer üzerine kurulmufl dikdörtgen bir yap› ve üzerinde ortada bir minare, iki yan›nda birer kap›s› ve üçer penceresi olan k›rma çat›l› iki ev bulunmaktad›r. En kenarda ise üç katl›, her katta alt›flar pencereli, k›rma çat›l› bir yap› yer almaktad›r. Bunun üzerinde de silindirik gövdeli, sivri külahl› bir yap› görülmektedir. Bu yap›lar›n bulundu¤u fon gri, yap›lar sar›, k›rm›z›, mavi, beyaz renklidir. Üstte beyaz renkli gökyüzü ve üzerinde k›rm›z›-gri renkli bulut tasvirleri yer al›r.
Hal›n›n iki k›sa kenar›nda üçer adet kareye yak›n dikdörtgen bölüm vard›r. Kenarlardaki bölümlerde, geometrik flekillerin ortas›nda birer küçük madalyon bulunur. Ortada, daha genifl olan turuncu zeminli bölümlerde bir vazo içerisinde çiçek ve iki yan›nda birer selvi a¤ac› yer al›r.
Hal›y› iki ince, bir kal›n bordür çevirir. ‹nce bordürler beyaz zeminli olup, üzerinde sekiz kollu y›ld›z fleklinde bir çiçek ile ay fleklinde bir yapra¤›n oluflturdu¤u desen ard› ard›na s›ralanmaktad›r. Kal›n bordür k›rm›z› zeminli olup, üzerinde sar› konturlu, birbirine ba¤l› eflkenar dörtgenler bulunur. Eflkenar dörtgenin ortas›nda, gri renk üzerine beyaz renkli sekiz kollu y›ld›z ifllenmifltir. D›fl›nda kalan
boflluklarda ise karfl›l›kl› rozet çiçekleri ve küçük yapraklar bulunur.
Resim 19’da görülen örnekte ise; k›rm›z› renkli,
‹stanbul Bo¤az› oldu¤u düflünülen, hal›n›n iki çapraz köflesi aras›nda uzanan bir su bulunmaktad›r. Ön tarafta zemin beyaz olup, üzerinde flerefeli, ince, sivri, dört minare, çift kasnakl›, kubbeli bir cami, yan›nda sivri külahl› Galata Kulesi oldu¤unu tahmin etti¤imiz bir yap› bulunmaktad›r. Yan›nda Hisar burçlar›, iki kat halinde pencereli evler, minareler, sivri külahl› yap›lar, çan kuleleri ifllenmifltir. Caminin yan›nda iki selvi a¤ac› ile di¤er a¤açlar yer almaktad›r. Bo¤az›n karfl› taraf›nda ise; dört adet burç, aralarda pencereli yap›lar, afla¤›da sivri külahl›, kemerli yap›lar ve en sonda baldaken tarz›nda, sütunlar ve kemerlerle tafl›nan kubbeli büyük bir yap›, önde ve aralarda pencereli evler ve palmiyeye benzeyen bir a¤aç bulunur. Baldaken tarz›ndaki bu yap›n›n Alman Çeflmesi oldu¤u düflünülmektedir. Yukar›da anlat›lan resim 17’deki Alman Çeflmesi resmiyle büyük benzerlik göstermektedir. Bu desenlerin zemini beyaz, üst k›sm› gri, gökyüzü ise sar› renklidir. Gökyüzünde siyah renkli zikzak fleklinde bulutlar ifllenmifltir.
Hal›y› d›fltan içe bir ince, bir kal›n ve bir flerit bordür çevirir. Gri zeminli kal›n bordürde akasyaya benzeyen a¤açlar aras›nda flerefeli minareli camiler ve türbeler ard› ard›na ifllenmifltir. Minareler cami ile ayn› boyda yap›lm›flt›r. Türbe oldu¤u düflünülen yap›lar da ayn› boydad›r. Kal›n bordürde görülen bu tasvirler Kayseri Yahyal› camili hal›lar›n bordür desenleri ile paralellik göstermektedir. En d›fltaki ince bordür çiçek desenlidir.
Bu iki duvar hal›s›nda yer alan tasvirlerin daha çok minyatür tarz›nda oldu¤u görülmektedir. Görüntüler bir foto¤raf gibi detayl› bir flekilde verilmifltir. Mimari yap›lar›n pencereleri, sütunlar›, sütun bafll›klar›, tonozlar›, revaklar›, kubbeleri, bacalar›, mazgallar› her türlü ayr›nt› belirtilmifltir. Buna karfl›n oranlar gerçek d›fl› olup perspektife önem verilmemifltir. Bu bak›mdan minyatürle olan ba¤lant› daha güçlüdür. Kullan›lan renklerin gerçekle iliflkisi bulunmamaktad›r. ‹stanbul Bo¤az› oldu¤unu düflündü¤ümüz su, k›rm›z› veya kirli beyaz renkte,
bitkiler ise yine gerçek d›fl› renklerde verilmifltir. Eski ‹stanbul gravürleri ile bir ba¤lant› kurulmaya çal›fl›lm›fl fakat gravürler üzerinde yap›lan araflt›rmada bir benzerlik bulunamam›flt›r.
Bu iki hal› üzerinde yer alan ‹stanbul manzaras›, 18–19. yüzy›llardaki çeflitli dini ve sivil yap›lar›n duvarlar›nda ve minyatürlerde yer alan ‹stanbul manzaralar› ile benzerlik göstermektedir. Topkap› Saray› Müzesi Kitapl›¤›nda bulunan 1728 tarihli, R.816 numaral› Hamse-i Atai yazmas›n›n 71b ve 72a sayfalar›nda bulunan minyatürlerinde, Rumeli ve Anadolu Hisarlar› resmedilmifltir (Renda 1977: 39). Her iki resimde de camiler, evler, a¤açlarla Bo¤az’›n güzellikleri anlat›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Yine Topkap› Saray› Müzesinde bulunan, 18. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yap›lm›fl olan C.Y.463 envanter numaral› yaz› çekmecesinin iç ve d›fl kapaklar›n› süsleyen, k⤛t oyma (kaat›) ve kabartma tekni¤inde yap›lm›fl Dervifl Hasan Eyyubi imzal› manzara resimlerinde, Anadolu ve Rumeli Hisarlar›n›n resmedildi¤i belirtilmektedir (Renda 1977: 178-179). Minareleriyle camilerin, evlerin, di¤er yap›lar›n ve a¤açlar›n yer ald›¤› ‹stanbul manzaralar›, Amasya II. Beyaz›t Külliyesinin flad›rvan›nda ve Merzifon Kara Mustafa Pafla Külliyesi flad›rvan›nda yer almaktad›r (Renda 1977: 158-159, Önge 1968: 2). Yine bir el ifllemesi olan ya¤l›kta da çeflitli mimari ögelerin bulundu¤u ‹stanbul manzaras› görülmektedir (Önge 1969: 1-2).
Yukar›da tan›t›lan örnekler ›fl›¤›nda mimari tasvirli hal›lar›n Türk Hal› Sanat› içerisinde önemli bir köfle oluflturdu¤u görülmektedir. Bafllang›çta simgesel olarak görülen mimari tasvirler daha sonra gerçekçi bir flekilde kullan›lm›fllard›r. Genellikle dini mimarl›k ürünleri konu edilmifl, az olarak sivil mimarl›k ürünleri de kullan›lm›flt›r.
Hal›larda görülen ilk mimari tasvir mihrap fleklidir. 14. yüzy›ldan itibaren hal›da yerini alm›flt›r. 16. yüzy›ldan itibaren Kâbe tasvirleri görülmeye bafllan›r. Müslümanlar›n kutsal mekân› olan Kâbe’nin ve camilerde ona yönelinen mihrab›n seccâdelerde yer almas›, bu mekânlara duyulan sayg›n›n bir ifadesi olmal›d›r. Namaz k›lmak üzere farkl› bir ifllevle ortaya ç›kan seccâdeler, tek ve saf
seccâde olarak 14. yüzy›ldan bu yana çok çeflitli mihrap flekilleriyle günümüzde de varl›¤›n› sürdürmektedir. Ço¤unlukla camilerde korunarak günümüze gelen seccâdeler, bu gün müzelerimizi süslemektedirler. Hal›larda görülen Kâbe tasvirleri erken örneklerde sade, yal›n, çok stilize ve dikdörtgen fleklinde iki boyutlu olarak verilmifltir. 18. yüzy›l örneklerinde de, üzerinde bulundu¤u hal› çok bezemeli olsa da Kâbe yine sade, stilize ve dikdörtgen fleklindedir. Buna karfl›n minyatürlerde, duvar resimlerinde ve çinide küp fleklinde üç boyutlu olarak yer almaktad›r.
Bat›l›laflma Döneminde manzaral› hal›larda hayali do¤a görüntüleri içerisinde sivil mimarl›k ürünleri bulunur. Bunlar 18–19. yüzy›l duvar resimlerinde görülen manzara tasvirleriyle benzerlik gösterirler.
19. yüzy›lda seccadelerde mihrap içinde büyük tek cami ile cami iç görünüflleri yer al›r. Bu yüzy›lda bordürlerde de küçük cami, türbe, flad›rvan gibi mimari elemanlar ifllenmeye bafllan›r. Bu tasvirler iki boyutlu, stilize bir flekilde olmas›na ra¤men detaylar incelikle ifllenmifltir. Bu desenler 18-19. yüzy›llara ait baz› camilerde ve sivil yap›larda bulunan manzara tasvirlerinde görülür. Cami iç mekân tasvirlerine ise sadece hal›larda rastlanm›flt›r.
Cami, çeflme saray gibi tek yap› görünümlerinin yer ald›¤› hal›lar ise 19. yüzy›l sonu 20. yüzy›l bafl›nda, bat› anlay›fl›ndaki resmin etkisiyle ortaya ç›km›fl tablo niteli¤inde duvar hal›lard›r. Resmedilen yap›larda minyatür tarz›ndan uzaklafl›larak gerçekçi bir tasvir yap›lm›flt›r. Bu hal›lar›n bordürü ortadaki yap›y› öne ç›karan bir çerçeve niteli¤indedir.
Yine bu yüzy›llarda flehir manzaralar› içerisinde dini ve sivil mimarl›k örneklerinin tasvir edildi¤i hal›lar görülür. Bu flehir manzaralar›nda minyatür etkisi halen devam etmekte ise de hal›da manzara konu edilmesi, bat› tarz›ndaki resim anlay›fl›n›n etkisini göstermektedir. Yüzy›llard›r dokunan, tüm dünyan›n görmeye al›flt›¤› geleneksel Türk Hal› Sanat›n›n desen, motif ve kompozisyon dünyas›ndan çok farkl› bir bezemenin yer ald›¤› bu hal›lar gelenek d›fl› hal›lard›r. 20. yüzy›lda bat› ile iliflkilerin artt›¤›,
zevk ve anlay›fllar›n de¤iflti¤i bir zamanda üretilen bu hal›lar, Türk hal›lar›n›n sürekli geliflme ve zenginleflme özelli¤inin bir göstergesidir.
Sonuç olarak; mihrapl›, Kâbeli, camili ve cami iç görünüflü tasvirli hal›lar, üzerinde ibadet etmek üzere dokunmufl, Türk ‹slam gelene¤ini devam ettiren hal›lar olup, 20. yüzy›la kadar geliflmesini sürdürmüfltür. 19. yüzy›l sonu 20. yüzy›l bafl›nda ortaya ç›kan tek yap› ve manzara tasvirli hal›lar ise, duvara as›lan tablolar gibi, duvara as›lmak üzere tasarlanm›fl ve dokunmufltur. Bu hal›lar›n hepsinde çok çeflitli bitkisel, geometrik, yaz›l› ve nesneli bezeme görülmekle birlikte, hiçbir figürlü bezemeye rastlan›lmam›flt›r. Bu durum hal› sanat›m›z›n yak›n tarihte bir aray›fl içerisinde oldu¤unu, fakat geleneklerinden vazgeçmedi¤ini göstermektedir.
KAYNAKÇA:
— ALDO⁄AN, A. (1997). Kâbe Tasvirli Osmanl› Seccâdeleri. Antik Dekor, (42), 162–164.
— ARIK, R. (1980). Manzaral› Hal›lar. Çevre Mimarl›k ve
Görsel Sanatlar Dergisi, (7), 77–80.
— ARIK, R. (1973). Bat›l›laflma Dönemi Türk Mimarisi
Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahflap Cami, Ankara: Dil ve Tarih
Co¤rafya Fakültesi Yay›n›.
— ASLANAPA, O. (2005). Türk Hal› Sanat›n›n Bin Y›l›, ‹stanbul: ‹nk›lâp Kitabevi Yay›n Sanayi ve Ticaret A.fi.
— ASLANAPA, O. FAZLIO⁄LU, A. (2006). Dü¤ümün
Son Halkas› Osmanl› Saray Hal›lar›, ‹stanbul: TBMM Milli
Saraylar Daire Baflkanl›¤› Yay›n›.
— AYGÜN, A. (2002). Kayseri Güpgüpo¤lu Kona¤›nda Korunan Vak›f Hal›lar› Aras›nda Bulunan Bir Hal› Seccâdenin ‹ncelenmesi. VI. Ortaça¤ ve Türk Dönemi Kaz› Sonuçlar› ve
Sanat Tarihi Sempozyumu Kayseri, 105–110.
— BARIfiTA, H. Ö. (1997). Bir Müzayede ve Sergisinden Sa¤lanan Bilimsel Katk›ya Bir Örnek Uçakl› Hal›. Kuruluflunun
150’nci Y›l›nda Türk Müzecili¤i Sempozyumu III Bildirileri,
(24–26 Eylül 1996 ‹stanbul), 138–142.
— BARIfiTA, H. Ö. (2000). Konya’n›n Osmanl› ‹mparatorluk Dönemi El Sanatlar›. Uluslar aras› Kuruluflunun
700. ncü Y›l Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanl› Devleti Kongresi, Selçuk Üniversitesi, 845–854.
— BARIfiTA, H. Ö. (1994). Isparta Hal›c›l›¤› Üzerine.
Kamu ve Özel Kurulufllarla, Orta Öretim ve Üniversitelerde El Sanatlar›na Yaklafl›m ve Sorunlar› Sempozyumu Bildirileri,
Kültür Bakanl›¤› Halk Kültürlerini Araflt›rma ve Gelifltirme Genel Müdürlü¤ü, Dokuz Eylül Üniversitesi Rektörlü¤ü, 53–66. — BAYRAKTARO⁄LU, S. (1999). Seccâde. Erdem, Hal› Özel Say›s› I, 57–64.
— BAYRAKTARO⁄LU, S. (1989). Manzaral› ve Kufllu Hal›lar. Kültür ve Sanat, (II), 76–78.
— BAYRAKTARO⁄LU, S. (2000). Kandilli Seccadeler,
IV. Ortaça¤ ve Türk Dönemi Kaz›lar› ve Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, Van. 267–272.
— B‹LG‹N, Ü. (1977). Saf Seccadeler. Sanat, (6), 47–57. — B‹LG‹N, Ü. (1979). XIX. Yüzy›l Seccâdeleri. Sanat
Dünyam›z, 6, (17), 18-25.
15- ÇA⁄LITÜTÜNCÜG‹L, E. (1999). Cami Tasvirli Yahyal› (Kayseri) Hal›lar›. Erdem Hal› Özel Say›s› I, 87–93.
— ÖNGE, Y. (1968). Anadolu Sanat›nda Cami Motifi.
Önasya, 4, (38), 1-3,13.
— ÖNGE, Y. (1969). ‹fllemelerde Türk Mimarl›k Sanat›.
Önasya, 4, (42), 1-2.
— ÖZÖNDER, H. (1999). Yüzy›llar Boyunca Sille’de Hal›c›l›k. Erdem Hal› Özel Say›s› III. 535–544.
— RENDA, G. (1977). Bat›laflma Döneminde Türk Resim
Sanat›. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›.
— TOZUN, H. Ö. (1999). ‹fllev ve Motif Aç›s›ndan Gelenek D›fl› Hal›lar. Erdem Hal› Özel Say›s› III, 545–551.
Resim 1- Konya Mevlâna Müzesinde bulunan
Resim 2- ‹stanbul Türk ‹nflaat ve Sanat Eserleri Müzesinde bulunan Kâbe tasvirli çini.
Resim 3- Ankara Vak›f Eserleri
Müzesinde bulunan Cezeri Kas›m Pafla Camiine ait çini pano.
Resim 4- Ankara Vak›f Eserleri
Müzesinde bulunan bir K›rflehir Seccâdesi.
Resim 5- Ankara Arslanhane Camii mihrab›. Resim 6- Seccâdede bulunan mihrap ve camide bulunan mihrap
çizimi.
Resim 8- T‹EM’de bulunan Safseccâde.
Resim 9- Ankara Vak›f
Eserleri Müzesinde bulunan bir Manzaral› K›rflehir
Seccâdesi.
Resim 10- Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde
bulunan cami iç görünüflü tasvirli seccâde.
Resim 11- Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde
Resim 12- Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde
bulunan cami tasvirli seccâde.
Resim 13- Ankara Vak›f Eserleri
Müzesinde bulunan bordürü cami tasvirli hal›.
Resim 14- Vak›flar Genel Müdürlü¤ünde
bulunan Mevlânal› hal›.
Resim 15- Ankara Vak›f Eserleri Müzesinde
Resim 16- Özel koleksiyonda bulunan Edirne Selimiye Camii tasvirli duvar hal›s›.
Resim 18- Vak›flar Genel Müdürlü¤ünde bulunan ‹stanbul manzaral› hal›.
