Başlık: Sofya’da Milli Kütüphane “Nationale Biblioteque” deki Şer’iyye SicilleriYazar(lar):ÖZKAYA, YücelCilt: 13 Sayı: 24 DOI: 10.1501/Tarar_0000000022 Yayın Tarihi: 1980 PDF

, / '

SOFYA'DA MİLLİ KÜTÜPHANE

""NATİONALE

B1BLİOTEQUE"DEKİ ŞER"İYYE sİcİLLERİ

Doç. Yücel ÖZKA YA

Osmanlı imparatorluğunda kadılar 'tarafından tutulan, istanbul'-dan gönderilen adalet-namelerı, çeşıtli fermanları, hatt-ı hüinayunları, hükümleri, beratları, tahrirleri, valilerin yazdıkları buyrulduları, kadı:' larınvermiş olduğu çeşitl~ mahkeme -kararlarını, vakıf tevcihlerini, an-laşmazlıklarını, vergi taksimIerini, kadılara arzedilen çeşitli şikayetleri, davakonularını, kadıların istıanbul'a yollamış oldukları çeşitli konu-lardaki ilarnlarını kapsayan şer'iyye sicillerinin zamanın Osmanlı düze-nini, şehirlerin iktisadi ve sosyal yaşantısını ortaya koymaları yönün-den büyük bir yarar sağladıkları. aşikardır.

Bu sicillerin Anadolu'da olanlarınınbir kısmı sayın Osman Ersoy!, bir kısmı da Mücteba ilgürel, ve YU,suf Halaçoğlu2, Gaziantepinkiler

Cemil CahitGüzelbey3 tarafından yayınlanmıştı. Bunların dışında

he-nüz yayınlanmamış sicilIerin listeleri de mevcuttur4•

Anadolu'nun dışında bir zamanlar Osmanlı imparatorluğunun ege-menliği altında bulunmuş olan Avrupa ülkelerinde -de kadıların

tuttur-1 Ersoy, Osman; Şer'iyye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru, Ankara, 1964, DTCFD, C, 21, Sayı. 3-4, sh. 33-65

2 İ1~ürel, Mücteba. Şer'iyye Sicilimn Toplu Kataloğuna Doğru, ıst. 1975, Tarih Der-gis; (İstanb';; Üniversitesi Edebiyat Fak.) Sayı: 28-29, sh 123-167. Halaçoğlu, Yusuf; Şer' iyye Sicillerinin Toplu Katoloğuna Doğru (Adana Şer'İyye SicilIeri), ıst. 1976, Tarih Der-gisi (İst. Ün.) sayı: 30, sh. 99-109. .

3. Güzelbey, Cemil Cahit; Gaziantep Şer'i Malıkeme Sicilieri, i. Fasikül, 1966, Gaziantep (1886-1909), II. Fasikül, '(1841-1886), Gaziantep 1966, III. Fasikül (1729-1820), Haziantep, 1970.Cemil Calıit Güzelbey 160 nolu sicilden 81 nolu sicile kadar olan ciltleri mufassal özetler halinde sunmakta olnp, bu işi yakında bitireceğini ifade etmektedir. Gaziantep sicilleri"1911-' 1529 araslıiı kapsamaktadır.

'4 Osman Ersoy, Gaziantep Şer'iyye sicilieri müstesna olarak diğer müze ve kütüphane-lerde 6196 şer'iyye sicil defteri olduğunu ileri sürmektedir. Ersoy, Osman; Şer'iyye Sicilierinin Toplu Katoloğuna: Doğru, Ankara, 1964, DTCFD; C. 21, Sayı. 3-4. Bu katalogda 2422 defter

muş olduğu şer'iyye sicilleri mevcuttur. Bilindiği üzere kadıların emriyle görevlendirilen katipler bu defterleri tutmaklagörevli idiler. Avrupa'., daki sicillerin çoğunluğu bulunduğu ülkenin merkezi bir şehrinde top. lanmıştır. Örneğin, Romanya'daki çeşitli şehirlere ait şer'iyye sicilleri Bükreşşehrinde, Yugoslavya'da Sarejova, Split, Zağreb, Ü"küp gibi şe~ hirlerde, Bulgaristanda ise Sofya Milli Kütüphane "Nationale Bibli-oteque"de toplanmıştır. Mutafcievayazmış olduğu makalesindes Sof-ya'daki Milli Kütüphanenin Şark Bölümünün Osmanlı Arşivinden ya-radandığını açıklıyor6• Sofya'daki Milli Kütüphanenin Şark

Bölümü-nün Osmanlı Arşivi kısmı;nda Sofya; Vidin, nuscuk, Silistre, Dobru-ca, Samakov, Köstence (İznebol), Tirgoviste şehirlerine ait şer'iyye si-cilleri mevcuttur. Sanıyoruz ki, yurt dışındaki bütün bu sicillerin mikroflimleri, ya da fotokopileri çekilip, yurt içinde toplanmasısağla. nırsa daha: çok yarar sağlanılabilir.

Sofya'daki Milli Kütüphanedekişer'iyye sicilleriniiı numaralarının' kartlara geçirilmek suretiyle tasnife' tabi ,tutulmala'rı çok yerinde ol-muştur. Kartlarda sicil numarası, defterin kapsamış olduğu tarih ve çok kısa özetler mevcut olup, bu özetler tatmin edici olmaktan çok u-zaktır. Bunlardan bazı örnekler vermek yerinde olacaktır. Örneğin, Samakov D. 494 "Mus~ Bey Kariyesi re'ayasıdefteridir", D.495'te ise "Radomir Kazası re'ayası defteridir" yazılarımevcuttur. Vidin D.502 de ise "Vidin Postası ta'ahhüdlü mektuplarının postası koçanı: 1267-1272" tarzında bir iizet vardır. Umumiyetle sicil özetleri, DobrucaR. 45'teki gibi "HacıoğluPazarı 1284 tarihinde mahkeme.i şer'iyyenin si. cil defteri", ya da, Dobrııca R. 46'daki gibi "Dobruca Kazası mah. keme-i İslamiye,si tarafından tanzimolunan nizam-ı şer'iyye ve hiicec-i şer'iyyenin 87 (1887) sene-i miladiyesi i~tidasından itibarenmahkeme-i şer'iyyece tutulaıi hir kıt'a defteridir" özeti bulunmakta, ama ekserisin •. de Ruscuk R. 23 kartında olduğu gibi "Qud Vasa'a ahdihi'l sicil fi.ze-man-i Bolvi.zade es-seyyid Mehlned Esad el-kadi bi-medine-i Ruscuk'" ya da Sofya i deki gibi "4 Safer 1013 (1604) Qud waqa'a fi zeman.i el. kadi-i bi-medine-iSofya", Sofya l-bis'de ise "1026':"1027 (1617....,1618)

5 V.P. Mutafcieva: L'lnsıtutıon'dc l'ayanIı" pendant les demİeres decennies du XVIII. siecIe (18. yüzyılın Sım On Senesi Esnasında Ayanlık Müessesesi) Etudes Balcaniqeus, Sofia, 1965, Sayı. 2....,3

6 Yazar "Nous avons en vue les 'archives ottomaues de lasection orientale de la bibli. oteque nationale-Sofia." diye ifade etmektedir.

'*'

SOFYA'DA ŞER'İYYE sİcİLLERİ 23

Qud Vaqa'a fi zeman-i Mehmed b.Mustafael-kadi.i medine-i Sofya" şeklinde, yalnızca defterinhangi kadı zamanında tutulduğunu gösteren ifadeler mevcuttur.

Sofya Milli Kü1lüphanesinde bulunan bu sicillerde, Anadolu'ya gönderilen ferman ve hükümler nasıl Anadolu'nun sağ, sol veya orta kolundaki görevlilere yazılıyorsa, buraya gö'nderihmlerde de,Rumeli'. nin sağ, sol veya orta kolundaki görevlilere hitap edilmekte ve mevcut düzenin aynen Anadolu'daki gibi sağlanabilmesi, asayişin korunabil. mesi için elden gelen hütün gayret gösteri~mekteydj7

Dikkatimizi çeken bir nokta da, kartlarda yazılı bazı tarihlerio sicillerd,ekine uym~masıdır. Örneğin, R. 37 Ruscuk defterinde bu göze çarpıyorso Ama bu,nların sayısı çok azdır. Sicilleri incelememiz sonunda şu sonucu da elde ettik. Teşkilat ve diğer hususlarla ilgili olarak Anado. lu'ya yollanan bütün yazılar, Rumeli'ye de yollanmakıadır. Yalnız, burada bazı değişik siştem ve görevliler olduğu göze çarpmaktadır~ Ör-neğin, Menzil teşkilatı ile ilgili olarak gönderilen bir f~rmanda, EfIak Voyvodası ve EfIak Voyvodasının kapı kethüdasından da söz edilmesi gibi.

Yayınlamakta olduğumuz şer'iyye sicilleri ve numaraları muhak. kak ki ileride çalışacaklara ışık tutacaktır. Fakat,bir teşebbüs ile bun. ların mikroflimlerinin Türkiye'ye getirilmesi daha da faydalı ~lcaktır. Biz burada

187

sicil defterinin yalmzca katoluğunu neşretmekle yeti. niyoruz. Bunların 56 tanesi Sofya'ya, 43, tanesi Ruscuk'a, 68"tanesi Vidin'e, 4 tanesi Köstence ve9 u Samakov'a aittir. Birisi Eskicuma-ya ait olup, bir tanesi de nüfus ile ilgilidi~.

1 Bu hususlar Ruscuk R. 37, Vr. 24 te de göze çarpmaktadır. II Cemaziye'l-ahır 1166 (15 Nisan 1753) tarihinde Ruscuk Kadısı, zabitleri ve ayanmay~zılan fermanda, Osmanlı Ül-kesindeki eşkiyanm bertarafı içın beraberce harek~t edihnesi ve eşkiyanm bulunduklan yerler-den "ahz ve habs ve hükkam ve zabıtana" teslimi açıklanmaktadır.

. 8 Rusenk R. 37 nolu defterde, sh. 230-231'de Rumeli'nin sağ ve soluyla, sonuna kadar o-lan yerlerdeki vezirlere, beylerbeylerine, kadılara, naiblere, mütesellirnlere, voyvodalara, ket, hüdayerlerine, yeniçeri serdarlanna, diğer zabitlere, "ayan-ı vilayet ve ahali-i menıleket"e hi. tap eden fermanın tarihi 11.65reeebtir. Oysa karttaki sicil tarihi (1166-1161)dir. Bu"ferman hal-kın korunması ile ilgili olup, çoksayıda mübaşir gönderilerek halka eziyet edihnemesi, bu ko-nuda daha önee de uyarmala::ın v'aki' olduğu, bir süre bunlara uyulduğu, fakat, gene bu düze-nin bozulduğu açıklanmaktadır.

24

No.

Tarih

•

YÜCEL ÖZKAYA

Köstence Şer'iyye Sicilleri

D.492

D.493

1261 (1845)

1261 (1845)

Samakov Şer'iyye Sicilleri

No.

Tarih

D.495

D.496

No.

1

ı.

his

1. his 308)

4

312/1

his 269

306

20"ai

309

312-b

309 his-I

312/1

20

312/5

312/6

312/7

312/8

311 /1

17

311 /2

16

312/9

159

311 / 3

1250 (1834)

1259 (1844)

Sofya Şer'iyye Sicilleri

Tarih

4 Safer 1013 (1604)

1026-1027 (1617-1618)

1028 (1618-1619)

1120 (5

Ramazan-

7

cemaziye'l-ahir

II. 1121): 1708-1709

1133-1134 (1721-1722)

1134-1135 (1722-1723)

1137-1139 (1726-1727)

1140 (1727-1728)

1140-114L (1728-1729)

1143-1144 (1730-1731)

1144 (1731)

115()-1151 (1738)

1151-1152 (1738-1739)

1152 (1739)

1,156 (1743)' .

1157-1158 (1744~1745)

. 1158-1161 (1745-1748)

1162-1163 (1749)

1164 (1751)

IlM

(1751)

1170 (1

Receh)

1752

1169'-1170 (1756-İ757)

1169-1170(1756)

1170 (1756)

i

/ No.

21

22

166

311 / 4

26

25

173

162

174

311 /6.

311 /7

23

165

165/ a

30 his

311 /9

24

164

27

29

311 / 8

32

31

309/ his-2

309/ his-3

309/ his-4

i Gi

309/ his5

D / 498

D /499

S. 148

D.500

SOFYA'DA ŞER'İYYE sicİLLERİ

Tarih

1175-1176

(1761-1762)

1178-1ı79

(1764-1766)

1181-1182

(1768-1769)

1182 (1769)

1186 (1772)

,

1190-1191

(1776-1777)

1192-1193

(1778-:-1779)

1204(1789-1790)

1204-1205

(1790)

1206-1207

(1792)

1206-1207

(1792)

1206-1208

(1791-1794)

1211-1212(1797)

1211-1212

(1797-1798)

1212-1214

(1797-İ799)

1214-1215

(1799~1800)

1203-1218

(1789-1803)

1219~1220

(1804-1805)

1220-1221

(1805-1806)

1222-1224

(1807-1809)

-1223 (1808)

1228-1229

(1813-1814)

1229-1230

(1813-1814)

1230-1231

(1815-1816)

1231 (1816)

1234-123~

(1819)

1248-1249

(1832-1833)

1248-1249

(1832-1833)

1250 (1834)

1260 (1844)

-I gurre-i şahan

1262

(25.

ynı.

1846)

1283 (1866-1867)

No.

R. 42

R. 48

R. 45

.R.44

R: 43

R. 46

R. 47

'

R: 41

R. 49

No

. R.

i

R.3

R.4

R.2

R.5

R. 51

R. 52

R.6

R. 36

R.7

R. 38

R. 37

R.8

R.9

R. 39

R. 10

R. 53

KIl

R. 12

R. 13

R. 14 R. 15

Dobruca Şer'iyYeSicilleri

Tarih

1213-1218

(1798-1803)

12aO-1236

(1814-1820)

1294-J.288 (1868-1871)

1289-1294

(1872-1877)

1297-1298

(1880-1881)

1304-1306

(1887-1889)

1306-1309

(1889-1891)'

1310-1314

(1892-1897)

1314-1316

(1897-1899)

Ruscuk. Şer'iyye Sicilieri

Tarih

1066~1067

.(1656-1657)

1097':'1100 (1686-1688)

1106-1109

(1695-1698)

1L09.-LILL (1698-1699)

\

ll2:1-ll24 (1709-1712)

1127-1128

(1715)

.

ıı~,7-ll48 (1734-1735)

1149-1150

(1736-1737)

1150-1151

(1738)

1151-1152

(1738-1739)

ll5;) (1742)

ll66-ll67

(1753) .

U92-Il93

(1778-1779)

1200 (1785-1786)

1204-1205

(1790-1791)

1217-1218

(1802-1803)

1220-1225

(1805-1810)

1225 (1810)

1227-1229

(1811,1814)

1231-1232'(1816-1817)

1233-1235

(1818-1820)

1235-1239

(1820-1823)

.

No

13

14

38

161-a

1-Gi-a

305

67

8 43

160/

a

19,

10

42

40

54 18 9 25/ a 81 55 56

41

64

44

80

62

52

63

61

74

39 37

307

159-a

71

Vidİn Şer'iyYe Sicilieri Tarih

1110 (1698-1699)

, ,

1111(1699-1700)

1117-1125 (1705-1713)

, 1122-1133 (1710-1721)

1125-1130 (1713-1718)

1127-1130 (1715-1718)

1130-1131 (1717-1720)

1132-1133 (1720-1721)

1135 (1722-1723)

1138-1139, (1726)

1140-1141 (1727-1728)

1143-1144(1730-1731)

1144-1145 (1731-1733)

1150-1152 (1737-1739) ,

1152-1153 (1739-1740)

1153 (1740)

.

1153-1154 (1741-1742)

1159-1161 (1746-1748)

1159-1161 (1746":'1748)

1138-1139 (1748-1749)

1163 (1749-1750)

1165-1166 (1752-1753)

1167-1169 (1754-1756)

1170-1171 (1757-1758)

1171 (1758)

1171-1173 (1758-1760)

1173-1175 (1759-1761)

1176-1177 (1762~1763)

1176-1178 (1763-17?5)

1179-1189(1766-1767)

1181-1182 (1767~1768)

,1182-1184 (1768-1770)

ııa3-n85

'(1770-1772).

1185-1187 (1772-1773)

1187-1188'(1773-1774)

No.

SOFYA'DA ŞER'İYYE ,sİeİLLERİ Tarih ' 29 II

163

77

310

169

82

65

49

48

3ıı /5

59

79

68

6

160

33

69

167

53

47

35

D. 501

D.502

168

311 /

lO,

66

36

34 50 84

309/ his-l

343

D. 491 .

i

Rehiyü'l-evvel 1182,...:21

Ramazan

11_88 (5. XI.

1774-27. XII. 1755)

1188-1190

(1774-1776)

,

Cumade'l-ula

1190-muharrem

1191

(VI. 1776-

II. 1777)

1191-1192

(1777-1778)

1192 (1778)

1193~1194

(1779-1880)

1196-1198

(1781-1783)

1195-1197

(1780-1782)

1194-1195

'(1780-1781)

1201-1202

(1787)

1202~1203

(1787-1789) .

1203,...:1204

(1788-1790)

1204-1026

'(1789-1792)

fl eemadu'l-ahiri

1~06-1209

(1791-1794)

1206-1207

(1792-1793)

1208-1210

(1792-1793)

1210 (1795-1796)

1209-1214

(1794-1800)

1220-1223

(1805-1808)

1223-1225

(İ809-1810)

1226-1228

(1811-1813)

1226 (18ıı)

1267-1272

(1850-1855)

1228-1229

(1813~1814)

1230-1234

(1814-1815)

1230-~231

(1815-1816)

1231-1233

(1815-1818)

1223-1237

(1817-1821)

1235-1238

(1820-1823)

1241-1243

(1825-1828)

1256

(1841)

.1282-1285

(1866-1869)