URARTU AT GEMLER~~
Yrd. Doç. Dr. RECEP YILDIRIMÇe~itli kolleksiyonlarda ve müzelerdeki Urartu eserleri aras~nda de~i~ik formlarda gemlere rastlan~ r. Bunlardan kitabeli olanlar~n~~ aç~k bir ~ekilde Urartu gemi olarak kabul etmek zorunday~z. Fakat kitabesiz olanlar~n kesinlikle Urartulara ait oldu~unu söylemek oldukça zordur.
Bu çal~~mam~zdaki Urartu gemleri, yay~ nlanm~~~ olan Adana, Van Bölge Müzeleri ve Gaziantep müzesindeki bir k~s~m gemler ile Elaz~~~ müzesindeki gemlere göre tasnif edilmi~tir °. Bu malzemeye dayanarak Urartu gemlerinin özelliklerini tesbit etmeye çal~~t~ k.
1—Hareketli Tanakl~kh Gemler
I A— Yanakl~ klar~~ Dört Halkal~~ Gemler I B— Yanakl~klar~~ Üç Halkal~~ Gemler I C— Yanakl~klar~~ Iki Halkal~~ Gemler I D—Nor Are~~ Tipi Gemler
I E—Yanakl~klar~~ Üzerinde Delikler Bulunan Gemler II —Sabit Yanakl~kl~~ Gemler
II A— Yanakl~klar~~ Düz Gemler II B— Yanakl~klar~~ Tasvirli Gemler II C— A~~zl~klar~~ Üç Parçal~~ Gemler
III— ranakl~ks~z ( Kantarma) Gemler III A— Burmal~~ Gemler
III B—Düz Gemler
Gemlerin Genel özellikleri
Yukar~daki tasnife göre, asl~nda genel olarak iki tip gem vard~r: Yanakl~kl~~ Gemler ve Kantarma Gemler. Kantarma gem, bir a~~zl~k ve uçlar~nda iki dizgin halkas~ndan meydana gelir (~ek. 42-44). Yanakl~kl~~ gemlerde a~~zl~~~n yan~~ s~ra, yanakl~klar vard~r (~ek. 1-41)
A~~zl~k: Gemin, at~n a~z~n~n içinde bulunan k~sm~d~r. A~~zl~k formu çok fazla bir de~i~iklik göstermez; ya düz çubuk formunda ya da çengel ve
halka ~eklinde birbirine geçmi~~ iki parçal~~ katlanan formda yap~l~ rlar. iki parçal~~ katlanan tipteki a~~zl~ klar, bazan burmal~~ ~ekil gösterirler. Bir gurup gemlerin a~~zl~ klar~~ birbirine geçmi~~ üç halkal~d~ r ve bu a~~zl~ k halkalar~~ üzerinde sivri olmayan dikenimsi ç~ k~ nt~lar bulunmaktad~ r.
Yanakl~ k: Gemin a~~zl~ k parçalar~ n~ n yanlar~nda, at~ n a~z~ n~ n d~~~ nda kalan k~s~ mlarma denir. Yanakl~ klara dizgin ve ba~l~ k kay~~lar~~ ba~lan~r. Bu kay~~~ ba~lama özelli~inden dolay~~ yanakl~ klar üzerinde delikler yahut halkalar blunmaktad~ r. Yanakl~ klar~ n çe~itli tip ve süsleme özelli~i gösteren ~ekillerine paralel olarak bu halka ve delikler de de~i~ik formlar gösterir. Gemlerin yanakl~ k uzunluklar~~ ortalama 15 cm. dir. Dizgin halkalar~~ dahil a~~zl~ k geni~likleriyse 10-20 CM civar~nda de~i~ir 2.
I — Hareketli ranakl~kl~~ Gemler
Bu gurubun gemlerinde yanakl~ klar, orta k~s~ mlardaki boru ~ekilli delik sayesinde a~~zl~ k çubuklar~~ üzerinde sa~a ve sola rahatl~ kla hareket etmektedir. Ancak a~~zl~~~ n d~~~ halkalar~~ (dizgin halkalar~ ) geni~~ oldu~undan yanakl~ klar~ n ç~ kmas~~ sözkonusu de~ildir.
I A — Yanakl~ klar~~ Dört Halkal~~ Gemler
Bu gurubun gem yanakl~ klar~~ üzerinde iki~er halkal~~ ve iki gurup halinde dört tane ba~l~ k kay~~~ halkas~~ vard~ r. Bu gemlerin yanakl~ klar~~ üzerinde Urartu k~ ral~~ Menua'n~n ismini ta~~yan birer kitabe bulunmakta-d~ r.
~ekil I: Erivan-Ermenistan Tarihi Müzesi, Env. no: 20 ~~ o-77, bronz, Karmir Blur'da 1952 y~l~nda bulunmu~tur.
Bu gemin yanakl~ klar~~ düz çubuk formludur; uç k~s~mlar~~ sivri ve d~~a dönüktür. Yanakl~klar~n ortas~~ delik ve d~~a do~ru boru gibi biraz uzar. Bu k~s~mdan a~~zl~ k çubuklar~~ geçer ve yanakl~ klar bu a~~zl~ k çubuklar~~ üzerinde hareket edebilir. Her iki yanakl~k üzerinde ba~l~ k kay~~lar~n~ n ba~lanmas~~ için birbirine çok yak~n, iki~erden dört tane küçük halka vard~ r. Gemin a~~zl~~~, düz çubuk formlu ve katlanan tiptedir. A~~zl~ k parçalar~~ ortada çengel ~eklinde halka olu~turarak birbirine tak~lm~~t~r. A~~zl~ k uçlar~nda geni~~ dizgin halkalar~~ bulunmaktad~r. Yanakl~ klar üzerinde çivi yaz~s~~ ile "SA iMe-nu-a" okunmaktad~r 3.
2 A~~zl~k geni~li~i ~ o cm olan gemler, küçük cins atlar için kullan~lm~~ t~r. Buna örnek
olarak Khorsabad'da II. Sargon'un saray~ ndaki Asur kabartmalar~ nda, ayr~ ca Persepolis'te Kserkses'in saray~nda Pers kabartmalar~ ndaki tasvirlerde bir sava~~ arabas~n~n önündeki son derece küçük atlar gösterilebilir (Potratz 1941, 6).
3 Piotrovski 1955, 43 res 34; Piotrovski 1969, res 77; Azarpay 1968, 14 lig. 3; Y~ld~r~m
URARTU AT GEMLERI 443
~ekil 2: Gaziantep Müzesi, Env. no: 1.55.77, bronz,a.g.: 20,3 cm. y.u.:
17 cm. dir.
Gemin a~~zl~~~~ düz çubuk formludur ve katlanan tiptedir. A~~zl~~~n çubuklar~~ ortada çengel ~eklinde birer halka olu~turmu~lar ve birbirine tak~lm~~lard~ r. A~~zl~~~n uçlar~~ muntazam yuvarlak halkalar ~eklindedir. Yanakl~klar~~ çubuk formludur ve a~~zl~ k çubuklar~~ üzerinde hareket edebilir. Yanakl~klar~n üzerinde ba~l~k kay~~lar~n~n ba~lanmas~~ için, birbirine çok yak~ n iki~erden dört tane halka bulunmaktad~r. Her iki yanakl~k üzerinde çivi yaz~s~~ ile SA 1 Me-nu-a okunmaktad~r 4.
~ekil 3: Adana Bölge Müzesi, Env. no: (?) 5, bronz, y.u.: 17,3 Bir gemin, bir yanakl~k ve a~~zl~k çubuklar~ndan birini olu~turmaktad~r. A~~zl~k çubu~unun uç k~sm~nda bulunmas~~ gereken geni~~ dizgin halkas~~ kaybolmu~tur. Uçlar~~ hafif k~vr~k olan düz çubuk formlu yanakl~~~n üzerinde iki~erden dört küçük ba~l~k kay~~~ halkas~~ bulunmakta-d~r. Yanakl~~~n üzerinde Menua ismini ta~~yan bir kitabeye rastl~yoruz.
~ekil 4: Adana Bölge Müzesi, Env. no: (?) 6, bronz, a.g.: t 1,2 cm. y.u.: 13,2 cm.
~ekil, bir gemin yar~~ k~sm~na aittir. Bir a~~zl~k çubu~u ve ucundaki dizgin halkas~~ oldukça sa~lam elegeçmi~tir. Ancak yanakl~~~n uçlar~~ k~r~lm~~t~ r. Yanakl~k üzerinde iki~erden dört tane küçük ba~l~k kay~~~ halkas~~ vard~ r. Bu halkalar~ n aras~ nda Menua isminin yerald~~~~ çivi yaz~l~~ kitabe bulunmaktad~ r.
~ekil 5: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 75.24. ~~ o, demir, y.u.: t 7 cm. a.g.: 20,5 cm.
Bu demirden yap~lm~~~ gem oldukça pasl~d~r. Yukar~da bahsedilen bronz gemlerin t~ pk~s~d~r. Ancak belki de çok tahrip oldu~undan kitabeye rastlanmam~~t~r. Yanakl~ klar üzerindeki dört ba~l~k kay~~~ halkas~~ bariz bir ~ekilde görülmektedir. Ancak bir yanakl~ k ucu k~r~kt~r.
I B— Yanakhklar~~ Üç Halkal~~ Gemler
Bu gurubun gemlerinde yanakl~ klar üzerinde üç ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunmaktad~r. Yine yanakl~klar üzerinde Urartu k~ ral~~ Menua'mn ismini ta~~yan çivi yaz~l~~ birer kitabe bulunmaktad~r.
4 Y~ ld~r~ m 1977, 9 ~ek. 12; Belli 1983, 378 ~ek. 5.
5 Adana Bölge Müzesinde ara~t~ rma yapt~~~m~z esnada henüz bu gemin envanter numaras~~ verilmemi~tir.
~ekil 6: Van Bölge Müzesi, Env. no: 3.1.78, bronz, a.g.: 22,5 cm. y.u.: 16,5 cm.
Gemin a~~zl~~~~ iki parçal~~ katlanan tiptedir. A~~zl~~~n uçlar~nda muntazam yap~lm~~~ geni~~ dizgin halkalar~~ bulunmaktad~ r. Yanakl~klar hafif yay ~eklinde yap~lm~~lard~ r. Bu yanakl~ klar, a~~zl~ k çubuklar~~ üzerinde hareket edebilirler. Yanakl~ klar üzerinde e~it aral~ klarla dizilmi~~ üç tane ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunur. Bu halkalar, gem at~ n a~z~ na yerle~tirildi~inde üstte bulunacak ~ekilde yerle~tirilmi~lerdir. Bu durumda halkalar~ n aksi istikametine, yani yanakl~ klar~ n alta gelen k~s~ mlar~ na çivi yaz~l~~ birer kitabe kaz~ nm~~t~ r ve 1Me-nu-a-i-û-ri-i'§-hi yaz~s~~ okunmaktad~r 7.
~ekil 7: Van Bölge Müzesi, Env. no: 3.2.1978, bronz, y.u.: 16,5 cm. Üzerinde uç ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunan bir gem yanakl~~~d~ r. Ortas~ ndan k~ r~lm~~, ancak tamir görmü~tür. Yanakl~ k, ince uzun ve yay ~eklindedir. Ba~l~ k kay~~~ halkalar~ n~ n bulundu~u k~sm~ n aksi yönünde ise
iMe-nu-a-i-ü-ri-i§-hi" çivi yaz~s~~ vard~r 8.
~ekil 8: Yurt d~~~ nda özel bir kolleksiyondad~ r. (Do~u Anadoludan) bronz, y.u.: 16,6 cm.
Bu gemin a~~zl~~~~ katlanan tiptedir. Yanakl~ klar~~ hafif yay ~eklinde ve a~~zl~ k çubuklar~~ üzerinde hareket edebilir durumdad~ r. Yanakl~ k üzerinde üç ba~l~k kay~~~ halkas~~ ve bunlar~n aksi yönünde ise yani alt yüzlerinde IMe-nu-a-i-ü-ri-ig-hi" çivi yaz~s~~ bulunmaktad~r 9.
~ekil 9: Yurt d~~~ nda özel bir kolleksiyondad~ r. (Do~u Anadoludan) bronz ve demir, y.u.: 17 cm.
Bir gemin yar~~ k~sm~ n~~ olu~turmaktad~ r. A~~z parças~~ demirden yap~lm~~t~ r. A~~zl~~~ n iç halkas~~ a~~ narak kaybolmu~tur. Yanakl~ k ise bronz ve oldukça sa~lamd~ r. Yay ~eklindeki yanakl~ k üzerinde üç ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunmaktad~r. Yanakl~k üzerindeki çivi yaz~l~~ kitabede,
okunmaktad~r ".
~ekil o: Yurt d~~~ nda özel bir kolleksiyondad~ r. Bronz, y.u.: 14 cm. y. çap~: 1,4 cm dir.
Bir gemin iki yanakl~~~ndan ibarettir. Yanakl~ klar düz çubuk ~eklindedir, üzerinde üçer tane döküm ba~l~k kay~~~ halkas~~ bulunmaktad~ r.
7 Belli 1983, 374 res. I
Belli 1983, 37b reS. 2.
9 V. Berghe-de Meyer 1982, 146 kat no: 57; Özgen 1984, !ol lig. 25. 10 V. Berghe-de Meyer 1982, 146 kat no: 58; Özgen 1984, lot.
URARTU AT GEMLER~~ 445
Buradaki yanakl~klar~n di~erlerinden farkl~~ olarak uçlar~~ küt ve tamamen düzdür, kesiti yar~ m daire formundad~ r. Yanakl~ klar üzerinde u-ri-x-is-he Me-nu-a-i çivi yaz~s~~ okunmaktad~ r
I C — Yanakl~ klar~~ Iki Halkal~~ Gemler
Bu gurubun gem vanakl~ klar~~ üzerinde e~it aral~ kl~~ iki ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunmaktad~ r.
~ekil : Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 85. TMKC 1.22, bronz, y.u.: 17 cm. Bir gemin yar~~ k~sm~ d~ r (A~~zl~ k çubu~unun bir parças~~ ~le bir yanakl~ ktan ibarettir). Yanakl~~~ n uçlar~~ yay gibi hafif k~vr~ kt~ r, dört ve üç halkal~~ ve kitabeli gemlerin yanakl~ klarma çok benzemektedir. Yanakl~ k üzerinde iki tane ba~l~ k kay~~~ halkas~~ vard~ r. A~~zl~~~ n dizgin halkas~~ ve katlanan çubuklardan birisi sa~lam, ancak ucundaki çengel yahut halka k~ r~ kt~ r.
~ekil 12: Philadelphia University Museum (Do~u Anadolu'dan), Env. no: UM. 67.39.28, bronz, y.u.: 15 cm. a.g.: 22 cm.
Gemin yanakl~ klar~~ düzdür, uçlar~ na yak~ n k~s~ mlar~ nda iki ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunmaktad~ r. Yanakl~~~ n ortas~ nda a~~zl~ k çubu~unun geçti~i d~~a do~ru borumsu bir ç~ k~ nt~~ vard~ r. A~~zl~ k çubuklar~~ düzdür, ortada çengel ~eklinde birbirine tak~lm~~ t~ r. A~~zl~~~ n dizgin halkas~~ yan~ nda üç bilezik (set) vard~ r 12.
~ekil ~~ 3: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 75. ~~ 6.17-18 bronz, y.u.: 16,5 cm. (her biri)
Bir çift gem yanakl~~~d~ r. Yanakl~ klar üzerinde iki ba~l~ k kay~~~ halkas~~ vard~ r. Bu halkalar, yukar~ daki gem yanakl~ klar~~ üzerinde görülen yuvarlak ~ekilli halkalar~ n aksine yar~ m daire ~eklindedir. Yanakl~ klar, yukar~dakiler-de oldu~u gibi, hafif yay ~eklinyukar~dakiler-de olmakla birlikte, ortas~ nda bulunan ve a~~zl~~~ n geçmesine yarayan delik, dikdörtgen biçimlidir.
~ekil 14: Gaziantep Müzesi, Env. no: (?), bronz-demir, y.u.: 13,3 cm. Tek yanakl~ ktan ibarettir. Formu yay ~eklinde e~ridir; uçlar~~ mantar biçimlidir. Yanakl~ k ortas~ndaki delik pasl~d~r. Bu kal~ nt~ya göre bu gemin a~~zl~~~~ demirden yap~ lm~~~ olmal~d~ r. Yanakl~ k üzerinde yar~m daire ~eklinde iki halka bulunmaktad~ r. Bir halka ile mantar biçimli uç aras~ nda incise çizgilerle yap~lm~~~ zikzak bezemeler görülür.
11 Gropp 1981, 95 vd. pl. la; Özgen 1984, ~ or. 12 Özgen 1984, 101 lig. 24 dn. 4 ve 50.
~ekil 15: Gaziantep Müzesi, Env. no: (?), bronz-demir, y.u.: 10,5 cm (k~r~k t~r).
Bir gem yanakl~~~d~ r. Bir ucu k~r~ k olan bu yanakl~~~ n sa~lam taraf~n~n ucu, mantar biçimlidir. Yanakl~ k, yay ~eklindedir, üzerinde orta k~sm~~ daire ~eklinde olan iki ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunmaktad~ r. Bu halkalardan birisi ortas~ ndan k~ r~lm~~t~ r. Sa~lam halka ile mantar biçimli uç aras~nda, incise çizgili zikzak bezemeler vard~r.
Bu yanakl~ klarla birlikte müzeye getirilmi~~ olan bir halkan~n bu gem yanakl~ klar~ ndan birinin dizgin halkas~~ olmas~~ ihtimali vard~ r. Bu halkan~n içerisinde demir a~~zl~~~ n uç k~sm~~ yerle~tirilmi~tir; k~r~lan a~~zl~ k ucu burada perçinlenmi~~ durumdad~r.
I D — Nor-Are~~ Tipi Gemler
Bu gurupta tek örnekle inceledi~imiz Urartu gemindeki yanakl~ klar üzerinde, ba~l~k kay~~lar~~ için halka yerine delikler aç~lm~~t~ r.
~ekil 16: Nor-Are~~ (Erebuni) mezarl~~~n~n I . gömüsünde bulun-mu~tur 13.
Bu gemin iki düz çubuk formlu yanaklar~ndan birinin bir ucu k~r~ kt~ r. D~~a do~ru hafif yay ~eklinde olan yanakl~ klar~n uçlar~~ yar~m küre (mantar) ~eklindedir. Yanakl~klar üzerinde ba~l~k kay~~lar~~ için iki~er delik vard~r. Bu deliklerin bulundu~u k~s~ mlar, normal yanakl~k bünyesinden biraz daha geni~tir. Yanakl~ klar~n ortas~ndan a~~zl~k çubuklar~~ geçer; kal~nca bir tel halindeki bu çubuklar ortada çengel ~eklinde birbirine ba~lanm~~t~ r. A~~zl~~~n d~~taki uçlar~ nda geni~~ dizgin halkalar~~ vard~ r; ancak birisi k~ r~lm~~~ ve kaybolmu~tur. Yanakl~klar, bu a~~zl~ k çubuklar~~ üzerinde hareketlidir.
I E — Yanakl~ klar~~ üzerinde Delikler Bulunan Gemler
Bu tür gemlerin bugüne kadar sadece yanakl~ klar~~ ele geçmi~tir. A~~zl~ k k~s~ mlar~~ yoktur. Muhtemelen bu tür gemlerin a~al~ klar~mn, metal de~il, belki de deri, s~ r~m yahut da kal~n ipler ~eklinde oldu~u dü~ünülmektedir 14. Bu tür gem yanakl~ klar~~ üzerinde e~it aral~ kl~~ ve ayn~~ yönde üç delik bulunur. Bunlardan ortadaki a~~zl~k, yanlardakiler ise ba~l~ k kay~~lar~~ için yap~lm~~~ olmal~d~r. Yanakl~k üst uçlar~~ da, geometrik ya da stilize hayvan ba~lar~~ gibi de~i~ik ~ekiller gösterir.
~ekil 17: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 75.16.15-16, bronz, y.u.: 17 cm. Bir çift gem yanakl~~~d~r. Yanakl~ klar~ n üst k~s~mlar~~ e~ridir, uç k~s~mlar~~ ise yuvarlak ~ekillidir. Ancak bu yuvarlak k~sm~n yanlar~ nda
13 Barnett 1963, 194 res. 45; Y~ld~r~m 1977, 10. 14 Özgen 1984, 103 (Type C Bits f~gs. 27, 28).
URARTU AT GEMLER~~ 447 birkaç mm. lik kal~ nl~~~~ bulunan daire ~eklinde bir plastik süsleme görülür. Yanakl~ klar~n gövdeleri üç bo~umludur, bo~umlarm üzerinde dikdörtgen ~ekilli üç delik bulunur. Alt k~sm~~ ise çubuk ~eklinde uzan~r.
~ekil 18: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 76.5.120, bronz, y.u.: 18,8 cm. Bir gem yanakl~~~d~ r. Yanakl~ k genel olarak fazla e~ri olmayan bir yay ~eklindedir. üst ucundaki yuvarlak ~ekilli k~sm~n yanlar~nda helezonik bir süsleme vard~ r. Gövde üzerinde üç bo~um ve bo~umlar üzerinde ise dikdörtgen ~ekilli üç delik yeral~ r.
~ekil 19: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 76.18.188-189 demir, y.u.: 19,2 ve 19,8 cm.
Bir çift gem yanakl~~~d~ r. Bu yanakl~ klar ince levha ~eklindedir. Üst k~s~ mlar~~ e~ri ve yuvarlak ~ekillidir. Ancak herhangi bir süsleme ve plastiki durum yoktur. Gövde üzerinde dikdörtgen ~ekilli üç delik vard~ r. Ortadaki delik daha küçüktür.
~ekil 20: Philadelphia University Museum, Env. no: UM 67.39.32 bronz, 17-18 cm. (Do~u Anadoludan)
Bir çift gem yanakl~~~d~ r. Yanakl~~~n üst k~sm~~ e~ri ve uçlar~~ stilize hayvan ba~~~ ~eklindedir. Yanakl~ k üzerindeki üç bo~um ortas~ nda elips formlu delikler bulunur 15.
~ekil 2 I : Philadelphia University Museum, Env. no: 67.39.33 bronz, 16 cm. (Do~u Anadoludan)
Bir gem yanakl~~~d~ r. ~ ki ucu dikdörtgen kesitlidir. Yanakl~ k üzerindeki bo~umlar ve ortadaki delikler yuvarlakt~ r 16.
YORUM
Yukar~daki tasnifte görüldü~ü üzere, "Hareketli Yanakl~ kl~~ Gemler" gurubundaki yanakl~klar~~ dört ve üç halkal~~ gemlerin en önemli özelliklerinden birisi, yanakl~ klar üzerinde çivi yaz~l~~ bir kitabenin bulunmas~d~r.
I A gurubundaki yani yanakl~klar~~ dört halkal~~ gemlerin ortak yanakl~klar~~ üzerinde SA IMe-nu-a çivi yaz~s~n~n bulunmas~~ 17 ve ba~l~ k kay~~~ halkalar~ n~ n birbirine çok yak~n iki~erden dört tane
15 özgen 1984, 103, 144 ~ek. 28. 16 ay. ~ek. 27.
i 7 Bu tümcenin anlam~~ "onun sahibi-Menua'n~ n e~yas~" bu konuda bak~ n~ z: Belli 1983, 379 d.n. 7.
olmas~d~ r. Bu halkalar a~~zl~ k dizgin halkalanyla ayn~~ yöndedir. Ancak ~ek. 5'teki Elaz~~~ müzesinde bulunan demir gem üzerinde kitabe görülmemekte-dir (belki de çok tahrip oldu~u için).
I B gurubundaki (yanakl~ klar~~ üç halkal~~ gemler) gemlerin yanakl~ klar~~ üzerinde ise 1 Me-nu-a-i u-ri-is-hi kitabesi yer almaktad~ r 18. Ayr~ca bu gem
yanakl~ klar~~ üzerindeki ba~l~ k kay~~~ halkalar~, dizgin halkas~ na dik ve e~it aral~ kl~~ olup üç tanedir. Gropp, Martirosyan taraf~ ndan erken Urartu Dönemine (I.O. 9-8. yy) tarihlendirilen Sevan Gölü yak~ n~ ndaki Astxadzor'da bulunmu~~ üç ba~l~ k kay~~~ halkal~~ bir gemden bahseder ve çizimini verir 19. Yanakl~ klar~~ levha ~ekilli bu gemin a~~zl~ klar~~ üzerindeki
bilezikler (setler), yanakl~~~ n ortaya do~ru kaymas~ n~~ önler. Belki de bu ~ekliyle sabit yanakl~ kl~~ gemlerin bir prototipi niteli~indedir (~ek. 22).
I C Gurubunda (Yanakl~ klar~ nda iki~er halka bulunanlar) yeralan gemlerin yanakl~ klar~~ üzerinde kitabelere rastlanmam~~ t~ r. Ancak bunlar, esas itibariyle kitabeli Menua Dönemi gemlerin özelliklerine sahiptirler. Bu gurubun ilk iki geminin yanakl~ klar~ ndaki halkalar, kitabeli Menua Dönemi gemlerindekilere, daha sonraki gemlerin yanakl~ klar~ ndaki halkalar ise, II. ana gurupta görece~imiz Sardur Dönemi gemlerinin ba~l~ k kay~~~ halkalar~na benzemektedir. Bu arada ~ek. 13'deki yanakl~klar~ n a~~zl~ k deli~ine bak~l~ rsa, bunun, yuvarlak ~ekilli madeni bir a~~zl~~~n geçemiyece~i kadar dar ve dikdörtgen ~ekilli oldu~u görülür. Bu gemin a~~zl~~~~ s~ r~ m veya ip türünden olmal~d~ r. Bu gem yanakl~ klar~ n~~ "Yanakl~ klar~~ Üzerinde Delikler Bulunan Gemler" gurubuna geçi~~ dönemine tarihlendirebiliriz kanaatindeyim.
Menua Dönemi at gemleri, tespit edebildi~imiz kadar~yla Urartularda en eski gem örnekleridir. I.Ö. 9. yüzy~lda Asur gemlerindeki yanakl~ klar, çift yüzlü balta ~eklindeyken, yanakl~ klar~ n Menua Dönemi gem yanakl~ klar~~ gibi çubuk formunda yap~lmas~, Tiglatpilesar III (IX:). 745-727) ve Sargon II (I.Ö. 721-705) Dönemlerinde görülür 2°. Anderson'un da bahsetti~i gibi 21, I.O. 8. yy'~n sonundan önce görülmeye ba~layan, önceleri dikdörtgen ~eklindeyken, sonralar~~ yar~m ay ~eklinde k~ vr~ k yap~lm~~~ olan Asur gem yanakl~ klar~ m, biz daha önce I.Ö. 9. yy'~ n sonunda Urartu'da Menua Döneminde görüyoruz. E~er bu tipin I.Ö. 800 y~llar~ ndan itibaren görüldü~ü dü~ünülecek olursa, en eski örnekler, belki hatta bu tarihten önce yap~lmaya ba~lam~~~ olan Menua Dönemi gemleridir.
18 Bak. Belli 1983, 377.
19 Gropp 1981, 99 abb. 2.
20 Hrouda 1965, 134.. 21 Anderson 1961, 66.
URARTU AT GEMLER~~ 449
Menua Döneminin ilk gurup gemlerinde, her yanakl~ kta iki~erden dört tane ba~l~ k kay~~~ halkas~~ varken, ikinci gurup gem yanakl~ klar~ nda bu halkalar~ n say~s~~ üçe inmi~tir. Ayr~ca ba~l~ k kay~~~ halkalar~n~ n daha rahat ba~lanabilmesi için halkalar ilk gurupta oldu~u gibi yanakl~~~ n yan~nda de~il, üst k~sm~ na al~ nm~~ t~ r. Üçüncü gurupta ise gem yanakl~ klar~ nda bu halkalar~n say~s~~ ikiye inmi~~ ve halkalar yine yanakl~~~n üst k~sm~ nda yer alm~~ t~ r. Daha sonraki dönemlerde yap~lm~~~ gem yanakl~klar~~ üzerinde dört yahut üç ba~l~ k kay~~~ halkas~~ görülmemektedir. Buna göre, bu halkalar~n Menua Döneminde azalmas~, bir geli~me özelli~idir.
I C gurubu içinde zikretti~imiz ilk iki gemin, kitabeli Menua Dönemi gemlerinin çok yak~ n benzeri oldu~una de~inmi~tik. Ayn~~ gurup içinde Gaziantep gem yanakl~ klar~ndaki halkalar biraz de~i~ik bir formda olmalar~ na ra~men, bu gem yanakl~ klanyla birlikte müzeye getirilen ve muhtemelen bu yanakl~ klardan birisine ait olan dizgin halkas~, Menua Dönemi gem dizgin halkalar~ n~ n t~ pk~s~d~r. Keza yanakl~ klar~n ortas~nda a~~zl~~~n geçmesine yarayan d~~a do~ru boru gibi uzama yapan delik, yine Menua Dönemi gem yanakl~ klar~ n~n a~~zl~ k deli~ine çok benzemektedir. Ba~l~k kay~~~ halkalar~n~n kitabeli Menua Dönemi gem halkalar~na göre azalmas~~ ve bu dönem gemlerine benzemesi bu Gaziantep gem yanakl~ klar~ n~ n, muhtemelen Menua Dönemi gemlerinden hemen sonra yap~lm~~~ oldu~unu dü~ündürüyor.
I C gurubu gemlerine benzeyen bir gem, Kuzey Kafkasya'da Kabarda Be~da~~ Bölgesinde bulunmu~tur. Ancak bu gem Krupnov taraf~ndan ~~ yy gibi geni~~ bir döneme tarihlendirilmi~tir 22.
Gaziantep'teki gem yanakl~ klar~n~n çok yak~n bir benzeri, Bat~~ Gürcistan'da Zekari iskân yerinde bulunmu~tur 23 Yine Gürcistan'da Atskhuri (Açkuri) iskân yerinde bulunan bir gem parças~n~ n kay~~~ halkalar~~ ve bir aç~~ te~kil eden yanakl~klar~, Gaziantep gem yanakl~ klar~na çok benzer. Ancak bu yanakl~ k, sabit yanakl~ kl~~ bir geme aittir 24.
Gaziantep gem yanakl~ klar~~ uçlar~mn mantar biçiminde oldu~unu belirtmi~tik. Anderson bu tür yanakl~k uçlar~n~~ phallus'a benzetmektedir ve h~zl~~ ko~an bir ayg~ r~ n timsali olarak nitelemektedir 25. Bo~azköy II.
22 Krupnov ~ g6o, 136. 23 Kuftin 1941, 59 res 57 b.
24 ayn~~ eser, s. 6o res 58 a./5.
25 Anderson 1961, 70.
tabakada bir Frig evinde bir at gemi bulunmu~tur 26. Bu gemin yanakl~ k
uçlar~~ da mantar ~eklindedir. Ancak bu yanakl~klarm üst k~s~mlar~~ d~~a dönük, alt k~sm~~ ise düzdür. Yanakl~klar üzerinde iki~er ba~l~k kay~~~ halkas~~ vard~ r. Fakat a~~zl~klar~~ yanakl~ klara ba~layan çengelli halkalar~ n e~ri ve mantar formlu çubuklar~na Urartularda rastlamak mümkün olmam~~ t~r.
Genel olarak I C gurubu gemlerine benzeyen bronzdan yap~lm~~~ bir ba~ka gem, Azerbeycanda Hasanlu'da bulunmu~~ olup Tahran Müzesinde-dir 27. Fakat Ghirshman'~n yay~ n~nda çok kötü bir resim verilmi~tir. Bundan
dolay~~ bu gemi tam detayl~~ bilmiyorsak da yanakl~klar üzerinde iki~er tane ba~l~ k kay~~~ halkalar~~ görülmektedir. Yine bu son gurubumuzdaki gemlere benzeyen bir gurup Luristan gemi, Amerika ve Avrupa müzelerine da~~lm~~t~r 28.
I D gurubunda tek örnekle inceledi~imiz Nor-Are~~ gemi, yukar~da
bahsetti~imiz hareketli yanakl~ kl~~ gemlere benzemekle birlikte, farkl~~ olarak ba~l~ k kay~~~ halkalar~~ (delikleri), yanakl~ klara ekli halkalar halinde de~il, yanakl~ klar üzerinde delikler ~eklindedir. Yanakl~k uçlar~~ Gaziantep gem yanakl~klar~ nda oldu~u gibi mantar ~eklindedir. Terenojkin, bu gemin bulundu~u mezarl~~~~ I.Ö. 8. yy'a tarihlendirmi~tir 28. Azarpay'a göre bu gem I.Ö. 8. yy'dan sonraya tarihlenmelidir 30. Nor-Are~'te bulunan bu gemin en yak~n benzeri Kafkasya'da Gürcistan Bölgesindeki Tak Kilise'de bulunmu~tur 3'. Yanakl~ klar~~ hareketli, uçlar~~ yuvarlak ~ekilli olan bu Tak Kilise geminin (~ek. 23) dizgin halkalar~~ da enli ~erit halindedir.
Tak Kilise'de ayr~ca m~zraklar~ n arka ucuna tak~lan tunç parçalar da bulunmu~tur 32. Bunlardan biri Tiflis yak~ n~nda Musi Yeri'nde bulunmu~~
bir parçaya 33, di~eri de Be~ta~hani'de bulunmu~~ olan bir örne~e çok benzer 34. Musi Yeri ve Be~ta~hani'de bulunmu~~ i~nelerin de çok yak~n
benzerleri Urartular'da vard~r. Bunlar I.Ö. 7. yy'a tarihlenmi~tir 35. Yine
26 Boehmer 1972, 162 ~ek. 1694 Bu gem Boehmer'e göre Kimmerler ile Anadoluya gelmi~tir. Bu durumda tarihi ~.Ö. 676-585 olmal~d~r.
27 Ghirshman 1964, 279, 280 res 339.
28 Azarpay 1968, 15; Ghirshman 1939, 244 lev. 25/ ; Schaeffer 1948, res 252/26, 299 (Bu
Luristan gemleriyle Transkafkaya gemlerinde a~~zl~k uçlar~n~n insan yumru~u ~eklinde gösterilmesi bak~m~ ndan bir benzerlik sözkonusudur.
29 Terenojkin 1971, 79.
3° Azarpay 1968, ~ o4 dn. 146.
31 Kuftin 1941, 58; Schaeffer 1948, 2 74. 32 ayn~~ eser, ley. 34; ayn~~ eser, a.y. 33 de Morgan 1889, 98.
34 Schaeffer 1948, fig. 280.
URARTU AT GEMLER~~ 451
Tak Kilise'de bulunmu~~ bir di~renin 36 çok yak~ n benzerleri, Baki ö~ün tarafindan kaz~lan Patnos yak~ n~ ndaki Urartu mezarlar~ nda 37, Tepe Sialk 38 ve Musi Yeri'nde 39 bulunmu~tur.
Nor Are~~ ve Tak Kilise gemlerine benzer bir seri gemler, TranskafIcasya'da Paradiesfestung 4° ve Mingeçaur Kurganlar~ nda 41 elde edilmi~tir. Bu gemlerin düz çubuk ~eklinde yanakl~ klar~~ ve katlanan tipte a~~zl~ klar~~ vard~ r. Yanakl~ k uçlar~~ dü~me ~eklindedir. Yanakl~k uçlar~ na yak~ n k~s~ mlarda ortadaki deli~e dikey yönde birer delik aç~lm~~t~ r. Bunlar ba~l~ k kay~~lar~ n~ n ba~lanmas~~ için yap~lm~~ t~r. Aralar~nda sadece detaylanyla ayr~lan bu gemlerin bulundu~u kurganlar, Mingeçaur ile ilgili eserler yazan yazarlara göre, Merkezi Kalkasyamn Geç Bronz Ça~~ na tarihlendirilmi~lerdir 42. Ancak Terenojkin, Mingeçaur Kurganlar~ n~~ burada ortaya ç~ kan çok say~daki demir e~yaya ve bunlar aras~ ndan baz~lar~ n~ n ~skit eserleriyle olan benzerliklerine dayanarak ~.Ö. 7. yy.'~ n II. yar~s~ na tarihlendirmi~tir 43.
Mingeçaur I ve II nolu kurganlarda ortaya ç~ kan bu gemlere benzer baz~~ gemler, Mingeçaur kurganlar~ ndan daha erken bir devre tarihlenen Arçadzor kurganlar~ nda da bulumu~tur 44. Terenojkin, Martirosyan'~ n Arçadzor kurganlar~ ndan daha eski kurganlarda bu cins gemlere rastlanmad~~~ n~~ yazd~~~ n~~ bildirmektedir 45. Yine Terenojkin, Kuftin'in Asur ve Urartu çevresindeki bu cins gemleri I.Ö. 9. ve k~smen de 8. yy.'a tarihlendirdi~ini yazmaktad~ r 46. Bu durumda Mingeçaur ve Arçadzor tipi
gemlerin ~.O. 8-7. yy.'da Urartular~n Kafkasya'da hakimiyet kurduklar~~
36 Schaeffer 1948, f~g. 274/16.
37 ö~ün 1978, CLXII/38; ö~ün 1978 a, 67 abb. ~ o. 38 Ghirshman 1939, lev• 57.
39 de Morgan 1889, 137 (Di~er yerlerde bulunmu~~ di~renler hk. da daha geni~~ bilgi için bak. Boehmer 1972, 139-143).
40 Frühe Bergvölker in Armenien und im Kaukasus Berliner Forschungen des 19. Jahrhunderts s. 52 ~ek. 41 (Berlin 1983).
41
Terenojkin m~ , 79; Kossack 1983, 132 Abb. 20.
42 Terenojkin 1971, 79.
Terenojkin bu yazarlar~~ ele~tirerek: "...herhalde bu konuda yazanlar mezardaki demir e~ya buluntularm~n gerçek bilimsel önemini azaltmak veya üstü kapal~~ bir ~ekilde geçmek için elden gelen bütün gayreti göstermi~lerdir..." demektedir.
44 Terenojkin 1971, 79.
45 ay.
devirde görüldüklerini dü~ünmek daha akla yak~nd~r 47. Nitekim Azarpay
düz yanakl~~ olmalar~~ bak~m~ndan Mingeçaur gemlerine
"1.o.
7. yy'a yak~ n bir tarihten olmal~d~r" demektedir 48.Öte yandan gerek Tak Kilise buluntular~, gerekse Baki ö~ün tarafindan ~.Ö. 8. yy'~n son çeyre~i veya 700 y~llar~na tarihlenen Nor-Are~'teki fibula 49, bu yerlerde bulunmu~~ olan mezarlar~ n, daha büyük ihtimalle ~.Ö. 8. yy'~ n II. yar~s~ndan olduklar~n~~ göstermektedir. Yanakl~ k uçlanyla Gaziantep gem yanakl~ klar~ na benzeyen Nor Are~~ geminin eski gelenekte yap~lm~~~ oldu~unu, yahut da
I.O.
9. ve 8. yy'da yayg~n kullan~ m~~ olan haraketli yanakl~ kl~~ gemlerin daha sonraki y~llarda da kullan~lm~~~ olabilece~ini söyleyebiliriz.IE Gurubundaki gemlerin bugüne kadar sadece yanakl~klar~~ ele geçmi~tir. Yukar~da deskripsiyonlar~~ verilen gem yanakl~ klar~ n~n benzeri di~er yanakl~klar ise Mainz, Römisch-Germanischen Zentral Museum München, Praehistorische Staatsammlung'da 51 bulunmaktad~r.
Üzerinde üç delik bulunan gem yanakl~klar~na Rusya'da Milskoy Bozk~r~ndaki Maliy Kurgan~nda, de~i~ik türden e~yalar aras~ nda rastl~yoruz. Terenojkin, Jessen'in ayn~~ mezardaki üç kanatl~~ bronz ok ucuna bakarak bu kurgan~~ ~.Ö. 7. yy'~n II. yar~s~na tarihlendirdi~ini yazmaktad~r 52. Bu ok uçlar~~
1.0.
7. yy ve k~smen de 6. yy eski ok çubu~u içinkarakteristikdir. Fakat bu iskit ok uçlar~ndan birisi, Bo~azköy II a tabakas~nda bulumu~tur 53. Daha ba~ka ok uçlar~~ yine Bo~azköy'de II a ve I b tabakalar~nda ele geçmi~tir ". Bu kovanl~~ ok uçlar~mn en eskileri, Bo~azköy'de bulunan örneklerdir; bu örneklerden anla~~laca~~~ üzere, kovan~~ d~~ar~~ do~ru olanlar erken örneklerdir. Bu örnekler
IX).
7. yy.'~n47 Terenojkin Mingeçaur kurganlar~nda elegeçen çok say~daki eserleri s~ralarken, hiç
fibulanin bulunmay~~: dikkatimizi çekmi~tir. Fibulan~n Kafkaslarda ~.Ö. 8. yy'~ n son çeyre~inden sonra yay~ld~~~n~~ dü~ünürsek, bu kurgan~n ~.Ö. 8. yy içinden olmas~~ ihtimali daha çok kuvvet kazan~r.
48 Azarpay 1968, 104 dn. 147.
48 Barnett 1963, 163 fig. 42; ö~ün 1979, 18o (Ö~ün bu fibula için verdi~i bu tarihi özel bir
konu~mas~nda söylemi~tir).
50 V. Berghe-de Meyer 1982, 147 ~ek. 6o; Mainz Römisch-Germanischen Zentral Museum'daki yanakl~ klann resminde araya hayali bir a~~zl~k yerle~tirilmi~tir. Bu kan~mca yanl~~t~r. A~~zl~~~n geçti~i delik, di~er deliklerden farkl~~ de~il, dikdörtgen ~eklindedir.
si V. Berghe-de Meyer 1982, 147 ~ek. 61; Katalog Urartu, München 1976 83 nr. 211; Gropp 1981, ~ o6, pl. IIb.
52 Terenojkin 1971, 71. 53 Boehmer 1972, 110.
URARTU AT GEMLERI 453
ba~lar~~ ve daha muhtemel olarak 7. yy.'~n II. çeyre~inden ve 6. yy.'dand~ r. Bo~azköy II a'mn tarihi I.Ö. 650 y~llar~ndan önce oldu~una göre, Iskitler'in hiç olmazsa Anadolu'ya gelmeden en az ~~ o y~l kendi memleketlerinde bu ok uçlar~n~~ kulland~klar~n~~ da dü~ünecek olursak, Maliy Kurgan~~ ve buradaki gem ve gem yanakl~ klar~n~~ Leo. 7. yy'~n ilk yar~s~na tarihlendirmemiz mümkündür. Ayn~~ ~ekilde Kafkasya'da Mingeçaur kurganlar~nda ve Japotin Kemens Köyü yak~n~ nda 524 nolu Kurganda bulunan zengin
e~yalar yan~ nda kantarma gem ve baz~~ gem yanakl~ klar~~ ele geçmi~tir. 524 nolu kurgandaki gem yanakl~klar~~ çubuk formludur. Üzerlerinde ba~l~ k kay~~lar~~ ve a~~zl~k için üçer delik vard~r. Yanakl~ klar~n bir ucu sivrice, di~er ucu ~i~kindir. Bu mezardaki di~er e~yaya ve özellikle üç kanatl~~ ok ucuna bakarak Terenojkin, bu kurgan~~ I.Ö. 7. yy'~n II. yar~s~na tarihlendirmektedir 55.
Keza bu tür gem yanakl~ klar~n Iran platolar~ndaki merkezlerde ve Luristan Bölgesinde 56 yayg~n ~ekilde rastland~~~ n~~ biliyoruz. Luristan'da ele geçen bir çift gem yanakl~~~mn uçlar~nda stilize ku~~ tasviri vard~r. Iran'daki di~er gem yanakl~ klar~ ndan bir k~sm~~ Tepe Sialk B nekropolünde ~~ 5 nolu mezarda bulunmu~tur. Bunlar~n bir taraf~~ sivrice, di~er taraf~~ e~ik ve ucu topuzludur. Bu gem yanakl~ klar~mn muhtemelen I.Ö. 8. yy sonlar~ ndan daha eski olam~yacaklar~, bu mezarda bulunan malzemeden anla~~lmaktad~ r. öte yandan Boehmer'in Tepe Sialk mezarlar~~ için verdi~i 820-670 tarihini 57, Baki Ö~ün biraz de~i~tirmekte, ba~lang~c~ n~n I.O.
75o'den pek fazla erken olam~yaca~~n~, sonunun ise 650 y~llar~na kadar indirilebilece~ini dü~ünmektedir 58. Nitekim bu mezarlar~ n sona erdi~i tarih
konusunda Dyson da ayn~~ kan~dad~ r 59. Yine ayn~~ ~ekilde Terenojkin de bu
mezarlar için, I.Ö. 7. yy'~n II. yar~s~ ndan daha geç de~il, demektedir 6°. Böylece Vanden Berghe ve de Meyer'in I.Ö. 8-7. yy. gibi geni~~ bir tarihe verdikleri München ve Mainz müzesindeki gem yanakl~klar~ m ve bu gurubumuzdaki eserler I.Ö. 7. yy'a tarihlendirilmi~~ olmaktad~r.
55 Terenojkin 1971, 73-75.
56 Ashmolean Museum -Department of Antiquities- Exhibition of Ancient Persian Bronzes, From the collection of mrs. Brenda Bomford, october 0-30 1966 s. 15, plate. V, res. 36.
57 Boehmer 1972, 162.
58 ~ahsi konu~mada bunu belirtmi~tir.
59 Dyson 1965, 208; "..The evidence strongly favors a terminal date for Sialk B in the Middle Seventh Century".
II— Sabit Yanakl~kli Gemler
Sabit yanakl~ kl~~ gemler gurubunda, gemin a~~zl~~~~ ile yanakl~ klar biribirine perçinlenmi~, yahut da a~~zl~ k parçalar~ yla yanakl~ klar birlikte dökülmü~lerdir. Gemlerin bu durumu, kullammda kolayl~ k sa~lamaktad~ r. Muhtemelen sabit yanakl~ kl~~ gemler, bir stil geli~imini müteakip hareketli yanakl~ kl~~ gemlerden sonra kullamlm~~lard~ r. Bu tip gemlerin a~~zl~ klar~~ ya katlanan formda burmal~~ veya üzeri dikenlidir; yahut da birbirine geçmeli üç büyük halka a~~zl~~~~ meydana getirmi~tir.
Bu gurubun içinde, kitabeli olan II. Sardur Dönemi gemlerini 61 ve yanakl~ k uçlar~~ hayvan ba~lar~~ ve uzuvlarlyla süslenmi~~ II. Argi~ti Dönemi gemlerini görüyoruz.
II A — Yanakl~ klar~~ Düz Gemler
Bu guruptaki gemlerin yanakl~ klar~~ düz ve eski gelenekte diyebilece~i-miz ~ekilde, yani Menua Dönemi gemlerinin yanakl~ klar~ na çok benzer.
~ekil 24: Karmir Blur'da bulunmu~-Leningrad Ermitage Müzesi Env. no: K. 395, bronz, y.u. 17 CM 62 .
Bir gemin iki yanakl~~~d~ r. Yanakl~ klar~ n uçlar~~ hafif sivri ve d~~a dönüktür. Yanakl~ klar bronzdan, a~~zl~ k ise muhtemelen demirden olmal~ yd~. Çünkü çürüyüp kaybolmu~~ olan demir a~~zl~~~ n izleri yanakl~ klar üzerinde görülür. Yanakl~ klar üzerindeki dizgin halkalar~~ da tahrip olmu~tur. Yanakl~ k üzerinde II. Sardur Dönemine ait oldu~unu belirten bir kitabesi vard~ r.
~ekil 25: Adana Bölge Müzesi-bronz-demir, y.u. 18 cm a.g. ~~ cm Gemin yanakl~ klar~~ bronzdan yap~lm~~t~ r; uçlar~~ hafif sivri ve d~~a dönüktür. A~~zl~ k çubuklar~~ burmal~d~ r ve k~smen tahrip olmu~tur. Yanakl~~~ n yan k~s~ mlar~ nda, yani a~~zl~ k uçlar~ nda dizgin halkalar~~ vard~ r. Yanakl~ klar~ n üst yüzeyinde ve uçlara yak~ n k~s~ mlarda ba~l~ k kay~~lar~ n~ n ba~land~~~~ iki küçük halka, alt yüzlerinde ise Urartu çivi yaz~ l~~ kitabe (sardur'a ait) bulunur 63.
~ekil 26: Adana Bölge Müzesi, bronz-demir, y.u. ~ 8 cm a.g. ~ ç cm. Bu gemin a~~zl~ k ve yanakl~ klar~~ birbirine kaynam~~t~ r. A~~zl~ k burmal~, katlanan formlu ve demirden yap~lm~~ t~ r. Yanakl~ klar ise
Karmir Blur ve Adana Bölge Müzesinde bulunan II. Sardur gemleri yay~ nlanm~~; ancak kitabelerin detayl~~ aç~ klamas~~ yap~ lmam~~ t~ r (Azarpay 1968, 42; Piotrovski 197o f~g. 56; Ta~yürek 1975, 153).
62 Piotrovski 1970, fig. 56; V. Berghe-de Meyer 1982, 147. 6 3 Ta~yürek 1975, 153 ~ek. XXXIV /6; Y~ld~r~ m 1977, 15.
URARTU AT GEMLER~~ 455
bronzdand~ r ve birisinin yar~s~~ noksand~ r. Yanakl~klar~ n ortas~ nda ve yan k~s~ mlar~ nda geni~~ dizgin halkalar~~ bulunur. Dizgin halkalar~ n~ n her iki taraf~ nda ve dizgin halkalar~na dik olarak yap~lm~~~ birer ba~l~k kay~~~ halkas~~ vard~ r. Her iki yanakl~~~ n alt yüzeyinde ise çivi yaz~l~~ kitabe (sardur'a ait) kaz~ nm~~ t~ r 64.
~ekil 27: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 85.1.20 demir, y.u. 2 I cm. a.g. 20 CM. Gemin yanakl~ klar> Menua Dönemi gem yanakl~ klar~na benzer, hafif yay biçimindedir ve uçlar~~ gittikçe sivrilir. Yanakl~~~ n ortas~ nda büyük bir dizgin halkas~, yanlar~ nda ise iki küçük ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunmaktad~r. A~~zl~ k burmal~~ ve katlanan tiptedir. A~~zl~k çubuklar~ ndan birisinin ortadaki halkas~~ çürüyüp kaybolmu~tur.
~ekil 28: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 85.1.2 ~~ demir, y.u. 21 cm. a.g. 21,5 cm. Bu gemin yanakl~ k uçlar~, d~~a do~ru dönük ve yay ~eklindedir. Yanakl~ k ortalar~nda yer alan dizgin halkalar~~ yuvarlak ~ekillidir, fazla büyük de~ildir. Yanakl~klar üzerinde dikdörtgen biçimli iki~er ba~l~k kay~~~ halkas~~ vard~r. A~~zl~k düz çubuklar halinde ve katlanan tiptedir.
~ekil 29: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 76.18.205 demir, y.u. 17 cm. a.g. 19,5 cm.
Bu gemin yanakl~ k uçlar~~ mantar formludur (konik ~ekilli). Yanakl~klar üzerindeki ba~l~ k kay~~~ delikleri dörtgen ~ekillidir. Bu deliklerin bulundu~u yanakl~ k gövdesindeki k~s~mlar, biraz geni~lemi~tir. A~~zl~k ise burmal~~ katlanan tiptedir.Dizgin halkalar~~ geni~~ ve yuvarlakt~r. A~~zl~~~n ortas~ndaki birbirine geçen halkalar tahrip olmu~tur.
~ekil 3o: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 76.18.203 demir, y.u. 19cm. a.g. 22 cm. Bu gem çok pasl~d~r ve oldukça tahrip olmu~tur. Yanakl~klar yay ~eklindedir, uçlar~~ mantar formludur (konik ~ekilli). Yanakl~k gövdesi üzerinde bulunan iki~er ba~l~ k kay~~~ deli~inin bulundu~u k~s~ mlar biraz geni~~ tutulmu~, delikler ise dikdörtgen ~ekilde yap~lm~~t~r. A~~zl~k, burmal~~ çubuklardan olu~ur, katlanan tiptedir. Dizgin halkalar~~ geni~~ ve yuvarlak ~ekillidir. Bir dizgin halkas~~ k~ r~ kt~r.
II B— Yanakl~ klar~~ Tasvirli Gemler
Sabit yanakl~ kl~~ gemlerin ikinci gurubunu, yanakl~ k uçlar~nda zoomorf ba~lar~n (at, bo~a ve ku~~ protomlar~) görüldü~ü gemler te~kil etmektedir.
~ekil 31: Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Env. no: 13203 Alt~ntepe III nolu oda mezar, bronz, y.u. 16 cm. a.g. 21,5 cm.
Bu gemin a~~zl~~~n~ n katlanan formda ve burmal~~ oldu~unu görüyoruz. A~~zl~ k parçalar~~ yanakl~ klara sabit bir ~ekilde ba~l~d~ r. Yanakl~ klar ise ince uzundur; birer ucunda at, di~er ucunda bo~a protomlar~~ tasvir edilmi~tir. At ba~lar~n~ n iri gözleri, düz ve dalgal~~ hatlarla belirtilmi~~ yeleleri vard~ r. Bo~a protomlar~, al~ ndaki tüyleriyle karakterize edilen ba~~ ve boyun k~vr~ m~n~ n bitti~i yerde, iki yanda kaz~ ma çizgi tekni~iyle yap~lm~~, geriye k~ vr~lm~~~ durumda tek bir bo~a baca~~~ ve aya~~~ ile belirtilmi~tir. Yanakl~klar~n ortas~nda büyükçe dizgin halkalar~~ vard~ r. Ba~l~k kay~~~ halkalar~~ ise yanakl~k bünyesi üzerinde iki~er tane ince uzun yar~klar ~eklindedir 65.
~ekil 32: Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Env. no: 99.56.64 Alt~ntepe III nolu Mezar, bronz, y.u. 15 cm.
Bu gemin yanakl~ k uçlar~n~n her birinde bir kartal protomu tasvir edilmi~tir. Kartallar~ n boynu zarif bir ~ekilde k~vr~lm~~~ ve çengel ~eklinde bir gaga ile son bulmu~tur. Kartallar~n gözlerini, kaz~ma tekni~iyle yap~lm~~, tek merkezli üç halka çevreler 66.
II C — A~~zl~ klar~~ Üç Parçal~~ Gemler
Bu tip gemlerin a~~zl~ klar~~ ve yanakl~ klar~~ birlikte dökt~ lm~i~tur. Üç parçal~~ olan a~~zl~~~n yanlardaki parçalar~~ yanakl~~a ekli, ortadaki parça ise bu iki sabit a~~zl~ k parças~n~~ birbirine ba~lamaktad~ r.
~ekil 33: Adana Bölge Müzesi, Env. no: 1975 77. grup, bronz, y.u. 20,5 cm, a.g. 10 cm.
Bir gemin yanakl~~~~ ve bir a~~zl~ k parças~ndan olu~mu~tur. Bunda a~~zl~ k k~sm~n~ n bir parças~yla, dizgin halkas~~ ve yanakl~ k birlikte dökülmü~tür. Yanakl~k uçlar~ndan birisi bo~a (?) toyna~~, di~eri ise mantar ~eklinde tasvir edilmi~tir. Toyna~~n taban~nda uzun bir çentik vard~ r. T~ rna~~n üzerinde ayr~~ bir çentik vard~r. Bundan dolay~~ bu toynak bo~a toyna~~~ olmal~d~ r. Yanakl~ k yay ~eklindedir. Yanakl~~~n geni~ledi~i ortaya yak~n k~s~mlar~ nda ba~l~ k kay~~lar~~ için iki düzgün delik aç~lm~~t~r. Dizgin halkas~~ yuvarlak formludur. Gemin a~~zl~ k k~sm~ n~~ olu~turan halkalardan birisi, kal~ n bir eklenti ile yanakl~~a ba~l~d~r. Bu ba~lant~~ parças~~ üzerinde dikenimsi ç~k~nt~lar vard~ r.
65 Chg« 1961, 257 re'S. ~~ 7: Azarpay 1968, 43 lev. 22; Anadolu Medeniyetleri I cilt s. 293. 66 C~zgüç 1969, 97 lev. 25/2: Maalesef bu gemin tamam~ n~~ gösteren ne bir foto~raf~ na ne de bir çizimine rastlad~m. Bundan dolay~~ gem hakk~ndaki bilgimiz s~n~rl~d~r.
URARTU AT GEMLER~~ 457
~ekil 34: Adana Bölge Müzesi, Env. no: 1975 y~l~~ 77. gurup bronz, y.u. cm. a.g. ~~ o cm.
Bir gemin yanakl~~~~ ve bir a~~zl~ k parças~ ndan olu~mu~tur. Bu parçalar birlikte dökülmü~lerdir. Bu yanakl~~~ n uçlar~ ndan birisi toynak ~eklinde tasvir edilmi~tir. Yanakl~~~ n di~er ucu k~ r~ kt~ r. Muhtemelen bundan önceki ~ekilde görüldü~ü gibi mantar tasvir edilmi~tir. A~~zl~ k halkas~~ yanakl~~a ekli ve üzeri dikenlidir. Yanakl~ k üzerinde ba~l~ k kay~~lar~~ için muntazam iki delik aç~lm~~t~ r.
YORUM
Bu incelememizde deskripsiyonunu yapt~~~ m~z II A gurubu gemlerden Adana Bölge Müzesinde bulunan iki gem ile 1954 y~l~nda Karmir Blur'da 48 nolu odada bulunmu~~ ve çe~itli yerlerde yay~ nlanm~~~ olan yanakl~ klar Sardur kitabelidirler. Bu gemler hem ~ekil yönünden, hem de ba~l~ k kay~~~ halkalar~n~ n biçimlendirilmesi yönünden Menua Dönemi II. gurup gemlerine çok benzerler. Ancak ~ekillerde de görüldü~ü gibi, bu Sardur Dönemi gemlerinde iki~er ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunmaktad~r. Yanakl~klar-daki kitabeler Menua Dönemi gemlerinde oldu~u gibi halkalar~ n bulundu~u k~sm~ n aksi yönündedir. Bu gemlerin a~~zl~ klar~~ da burmal~~ çubuklar ~eklindedir.
II A gurubu içinde inceledi~imiz, kitabeli II. Sardur Dönemi gemlerine benzeyen ve bundan dolay~~ muhtemelen ayn~~ döneme tarihlendirilebilece~i-ni dü~ündü~ümüz iki gem, bunlardan farkl~~ olarak tamamen demirden yap~lm~~lard~ r ve kitabesizdirler. Birbirlerine çok benzeyen bu gemlerin a~~zl~ klar~~ birinde burmal~~ di~erinde ise düz çubuklar ~eklindedir. Ba~l~ k kay~~~ halkalar~~ da ilk gemde yuvarlak ~ekilli oldu~u halde di~erinde dörtgen ~ekillidir. Bu iki gemin yanakl~ klar~ ndaki halkalar~ n ba~lant~s~, Yanakl~
kla-r~nda dört halka bulunan Menua Dönemi I. gurup gemlerinde oldu~u gibi, dizgin halkas~yla ayn~~ yöndedirler.
Ayr~ca bu gurup içinde iki örnekle belirtilmi~~ birbirinin ayn~~ bir gurup gem, Elaz~~~ Müzesine sat~ n alma yoluyla kazand~ r~lm~~t~ r. Bu gurup gemlerin tamam~~ demirdendir, yanakl~ k uçlar~~ mantar veya konik ~ekillidir. Yanakl~ klar üzerinde bulunan ve ba~l~ k kay~~lar~ n~ n ba~lanmas~ na yarayan delikler dikdörtgen ~ekillidirler.
Bilindi~i gibi hareketli yanakl~ kl~~ gemler, Transkafkasya'da Geç Bronz Ça~~~ denen evrede ve sonraki y~llarda görülen çok yayg~ n bir tiptir. II A gurubu içinde zikretti~imiz yanakl~ klar~~ düz ve sabit gemler, daha geç devirlerde yap~ lm~~, genellikle I.O. 8. yy'~n ortas~ ndan itibaren
Transkafkasya ve Asur'da görülen a~~zl~ k ve yanakl~ k parçalar~~ birlikte dökülmü~~ gemlerle Urartularda Menua Dönemi gem tipini birle~tiren bir ara tiptir.
Alt~ ntepe'deki Urartu mezarlar~ nda bulunmu~, yanakl~ k uçlar~~ at, bo~a ve kartal protomlanyla süslenmi~~ II B gurubu içinde inceledi~imiz gemlerin tarihi, büyük bir ihtimalle II. Argi~ti Dönemine (I.O. 713-685) verilmektedir 67. Yanakl~ k uçlar~~ hayvan protomu ~eklinde biten di~er bir
gem, "Adam" Kolleksiyonunda yer almaktad~r 68. Bronzdan yap~lm~~~ bu
gemin a~~zl~ k parçalar~~ incise çizgilerle süslüdür. Yanakl~ klar~n birer ucu toynak ~eklinde, öteki uçlar~~ ise ku~~ protomu ~eklindedir. Moorey, bu gemin Bat~~ Asya'da I.O. 8. yy'da görülen bronz gemlerin gurubundan oldu~unu belirtmektedir 69.
Kuzey Kafkasya'da Koban (Osetia) Bölgesinde Adam Kolleksiyonun-daki gem yanakl~ klar~ na benzer yanakhklar~n, Krupnov taraf~ ndan genel olarak I. Ö. 7.-4. yy.'lar aras~ ndan oldu~u bildirilmi~tir 70. Ayr~ca yine Kafkasya'da ve Güney Rusya'da yanakl~ k uçlar~~ ku~~ protomlu ve at toynakl~~ gemler, Ghirshman taraf~ ndan I.O. 8-7. yy'lara tarihlendirilirler 71.
Asur'da ise Sanharip Döneminde (I.O. 704-681) dört nala giden at formlu gem yanakl~ klar~~ ortaya ç~ km~~t~ r 72. Bunun yan~~ s~ ra Asurbanipal
Döneminde (I.O. 668-626) eski tip yanakl~ klar korunmu~~ 73, bunlara ilâve
olarak ku~~ protomlu yanakl~ klar~~ olan gemler imal edilmi~tir.
Luristan bronz eserleri aras~ nda da at gemlerine çok raslan~ r. Bu gemlerin büyük bir k~sm~~ hayvan tasvirli yanakl~ klara sahiptirler. Bu hayvanlar protomdan ziyade bütün olarak tasvir edilmi~lerdir 74.
Iskit gemlerinde ise hayvan tasvirlerine çok rastlan~ r. Bunlar gem yanakl~ klar~ n~ n uçlar~ n~~ süsleyen, ba~lar~ n~~ geriye çevirmi~~ ördek protomlar~, koç protomlar~, dört nala giden aslan tasvirleri ve kar~~~ k yarat~ klara ait protomlard~ r 75.
67' özgüç 1969, 24; Azarpay 1988, 1 4. 68 Moorey 1974, 87 no: 52.
69 ay.
7° Krupnov 1960, 136, 137 aras~ ndaki tablo s. 436 lev. 14/5-6 bak: ~ekil: 32b. 71 Ghirshman 1964, ~ek. 337.
72 Hrouda 1965, 98.
73 a.y.
74 Godard 1931, 165-180; Moortgat 1932, 8-9; Nagel 1963, 48; Calmeyer 1964, 31, 33; Porada 1979, 82-83.
URARTU AT GEMLER~~ 459 Ziwiye'de bulunmu~~ ve halen New York Metropolitan müzesinde korunan kemikten bir gem yanakl~~~mn bir ucunda bir kar~~~ k yarat~k protomu, di~er ucunda ise bir at toyna~~~ tasvir edilmi~tir. Bu gem yanakl~~~~ Porada tarafindan ~.Ö. 7. yy'a tarihlendirilmi~tir 76.
Görüldü~ü gibi Urartularda II. Argi~ti Döneminde ba~layan tasvirli gemlerin kullan~m~, ~.Ö. 7. yy'da kom~usu kültürlerde de yayg~n ~ekilde görülmektedir.
II C gurubu içinde iki örnekle inceledi~imiz ve Adana Bölge Müzesinde bulunan a~~zl~klar~~ üç parçal~~ gem yanakl~klar~, müzeye di~er baz~~ Urartu eserleriyle gelmi~lerdir. Muhtemelen bundan dolay~~ Urartu gemlerinin parças~d~ rlar. Ancak genel olarak ~.Ö. 7. yy'a tarihlenen Asur gemlerine çok benzemektedirler. Bu iki yanakl~ k, detaylar~nda birbirlerinden farkl~d~r ve iki ayr~~ geme aittirler.
Bu yanakl~klar üzerindeki ba~l~ k kay~~~ delikleri Nor Are~~ geminde oldu~u gibidir. Yanakl~ k uçlar~nda mantara yahut da phallus'a benzetti~imiz ~ekil, Nor Are~~ geminin yanakl~k uçlar~ndaki yar~m küre yahut mantar ~ekillerinden daha muntazam yap~lm~~lard~r. Yukar~da Gaziantep gem yanakl~klar~nda da ayn~~ tür yanakl~k uçlar~n~~ görmü~tük. Yanakl~k uçlar~nda toynak ~eklini, bir ucu ku~~ protomu ~eklinde biten "Adam" Kolleksiyonundaki gem üzerinde görüyoruz 77. Ayr~ca Kafkasya'-da Staropol bölgesinde Alekseyev'deki bir mezarKafkasya'-da bulunan e~yalar aras~nda üç delikli e~ik ucunda ~i~lik (?) di~er ucunda toynak bulunan yanakl~klar ele geçmi~tir. Jessen, Alekseyev'deki buluntular~~ ~.Ö. 7. yy'~n ikinci yar~s~~ ile 7. yy ve 6. yy s~ n~r~~ olarak tarihlendirmektedir 78.
Yunanistan'da Atina Akropolünde de perslerin tahrip etti~i tabakada bir gem bulunmu~tur 7° (~ek. 35). ~ekil olarak bu gem, bu gurupta inceledi~imiz Adana Bölge Müzesinde bulunan yanakl~klara benzer. Bu Pers gemi, bulundu~u yerden ötürü I.O. 6. yy'~n sonlanndan olmal~d~r. Bu gemlerin a~~zl~k parçalar~~ üzerinde bulunan dikenimsi ç~k~nt~lar, uysal olmayan atlarda kontrolu sa~lamak için yap~lm~~~ olmal~d~r. Bu tipin Asur'lu örnekleri Nimrut ve M~s~r'da bulunmu~tur. Nimrut'daki gem (~ek. 36-36a), buluntu yerine göre II. Sargon Dönemine tarihlenmi~tir 8°. Aynca di~er bir
76 Porada 1979, 128 lig. 70.
77 Moorey 1974, 87 no: 52 bak. ~ekil. 32a.
78 Terenojkin 1971, 74.
79 Potratz 1941, 20 ~ek. 43: Tallgren ~.Ö. 7. yy sonlar~na tarihlenen Kazbek hazinesi
buluntular~~ aras~ndaki gemleri bu Pers gemi ile kar~~la~t~rm~~t~r (Tallgren 1930, 167). 80 Potratz 1941, 18 ~ek. 33; Kuftin 1941, 61.
Asur gemi, Paris'te Louvre Müzesindedir (~ek. 37) 81. Bu gemin yanakl~ k
uçlar~~ d~~a dönük ve e~ridir. Yanakl~ klar üzerindeki delikler küçüktür ve a~~zl~~~, geçmeli üç halkadan olu~mu~tur. Persepolis'te bulunmu~~ bir örnekte (~ek. 38) yanakl~klar çubuk formlu ve a~~zl~ k parçalar~yla birlikte dökülmü~lerdir. A~~zl~ k üzerinde küçük yumru ve dikenimsi ç~ k~nt~lar vard~ r. Nagel, bu gemi takriben ~.O. 800 y~llar~ na tarihliyor 82. Anderson ise
ayn~~ gem için 1.0. 33 ~~ 'den önce demekle yetinmi~tir 83.
Di~er baz~~ Transkafkasya gemleri Azarpay taraf~ndan 1.0. 7. yy'a tarihlendirilmi~tir 84. Bunlar a~~zl~ k ile yanakl~ k birlikte dökülmü~~
Gürcistan ve Azerbeycan Bölgesinde çe~itli örneklerini gördü~ümüz hemen hepsi dikenli a~~zl~ kl~~ gemlerdir. Bunlar~n en tipik örne~i Azarpay taraf~ ndan t~p. 7. yy'a tarihlendirilmi~~ olan Azerbeycanda Dolanlarda bulunmu~~ gemdir 85 (~ek. 39). Kuftin, bu gemle birlikte bulunmu~~ e~ya ile Gürcistan'da Atskhuri'de bulunmu~~ benzer bir gemin yan~ nda ç~ kan e~yalar~n Koban eserleriyle benzerlik gösterdi~ine i~aret etmi~tir 86.
Tallgren'e göre Kazbek hazinesi buluntular~~ aras~ nda bu tür gemler vard~ r 87. Ayn~~ tip gemlere Kuzey Suriye'de Deve Höyük'te rastlanm~~t~ r 88
(~ek. 40). Deve Höyük mezarlar~ nda 1.0. 5. yy. Yunan serami~i bulunmu~tur. Fakat bunlar~ n bütün mezarl~~~n tarihlendirilmesinde geçerli olam~yaca~~n~~ Woolley'de itiraf etmi~tir 89.
Ayr~ca Deve Höyük'te fibulalar da bulunmu~tur. Bunlar LÖ. 700 y~llar~ na tarihlenen Zincirli'de bulunmu~~ fibulalara benzerlik gösterirler. Potratz Deve Höyük fibulalar~ n~~ 1.0. 8. yy sonu 7. yy ba~lar~ na vermek istiyor. Burada bulunmu~~ gemler de fibulalara dayanarak tarihlendirili-yor 9°.
Asur, Transkafkasya, Gürcistan, Devehöyük ve Akropolis gemleri gözönünde bulundurulacak olursa biribirlerine bu kadar yak~n benzeyen bu gemlerin ~ekillerinin yüzy~ldan fazla bir zaman hiç de~i~medi~ini kabul etmek gerekecektir.
81 Potratz 1941 ~ek. 34.
82 Nagel 1963, lev. 79. 83 Anderson 1961, lev. 35/c.
84 Azarpay 1968, 42 bak: burada. ~ekil 41. 85 ayn~~ yer.
86 Kuftin 1941, 62. 87 Tallgren 1930, 167.
88 Potratz 1941, 19; Kuftin 1941, 6o; Potratz 1966. 89 Potratz 1941, 19.
URARTU AT GEMLER, 461
ranakl~ks~z ( Kantarma) Gemler
Bu tür gemlerin yanakl~ klar~~ yoktur. Kantarma gemler, yuvarlak kesitli, uçlar~~ çengel veya halkalar halinde biribirine ba~l~~ iki düz çubuktan yahut da tel ~eklindeki parçalar~ n burulmas~yla meydana getirilmi~tir. Bu iki parça, katlanabilir formdad~ r. Bu parçalar~ n d~~ taki uçlar~~ (dizgin halkalar~ ) ortadaki halkalara göre biraz daha büyüktür. Bu halkalara dizginlerin yan~~ s~ ra ba~l~ k kay~~lar~~ da ba~lanabilmektedir. Bu tür gemler muhtemelen uysal atlar için kullan~lm~~ t~ r.
III A —Burmal~~ Gemler
Urartularda çok kullan~lan burmal~~ çubuklardan olu~an kantarma gemlere müzelerde s~ k olarak rastlanmaktad~ r.
~ekil 42: Ankara Müzesi (Anadolu Medeniyetleri Müzesi), Adilcevaz kaz~lar~ nda bulunmu~tur, bronz.
Bu kantarma gem iki tunç dövme telin burulmas~yla yap~lm~~ t~ r. Katlanan tiptedir. D~~ ta kalan dizgin halkalar~~ geni~tir. Ortadaki halkalar birbirine geçirilmi~tir.
~ekil: 43: Elaz~~~ Müzesi, Env. no: 75.16.19, bronz, u. 21,5 cm. Iki parçal~~ katlanan tipte bir kantarma gemdir. Üç ince telin burulmas~yla meydana gelmi~tir. Kenarda kalan dizgin halkalar~~ ortadaki halkalara göre oldukça geni~tir.
~ekil 44: Adana Bölge Müzesi, Env. no: (?)bronz, u. 18 ve 22 cm.
Adana Bölge Müzesine gelen Urartu eserleri aras~ nda biribirine benzeyen, fakat ölçüleri yönünden farkl~~ iki geme rastlanm~~ t~ r. Her iki gemin a~~zl~ k çubuklar~~ tellerin burulmas~yla olu~mu~tur. Ortada bu parçalar birbirine geçmi~~ iki halka olu~turmu~lard~ r. Kenardaki dizgin halkalar~~ muntazam yap~lm~~t~r.
YORUM
Urartu kantarma gemlerin benzerlerine ça~da~~~ di~er kültürlerde de rastl~yoruz. Bo~azköy'de I. tabakada Frig kat~ nda bir kantarma gem ele geçmi~tir. Fakat bu gem, Urartular'da yayg~n görülen bronz gemlerin aksine, demirden yap~lm~~t~ r 91. Bir ba~ka gem ise Iran'~n kuzey bat~s~ nda
Urmiye Gölünün güneyindeki Hasanlu'da bulunmu~tur 92. Ghirshman, bu
91 Boehmer 1972, 162 (Ancak Elaz~~~ müzesinde, çok pasl~~ olduklar~ndan bu çal~~maya
al~nmayan bir gurup demir Urartu gemi var.
gem için ~ .Ö. 9.-8. yy gibi geni~~ bir tarihleme yapm~~ t~ r. "Adam" Kolleksiyonunda da bu tip bir gem vard~ r. Birbirine ba~l~~ iki burmal~~ a~~zl~ k parças~ ndan olu~an ve uçlar~ nda geni~~ dizgin halkalar~~ bulunan bu gem 93, Adilcevaz ve di~er deskripsiyonunu verdi~imiz gemlerin çok yak~ n benzeridir. Bunlara benzeyen ba~ka bir gem Iran'da BabaJan'da I.Ö. 7. yy'a ait bir at mezar~ nda bulunmu~tur 94.
Jessen, Kuzey Kafkasya'da bu tür kantarma gemlerin esas olarak I.O. 7. yy'~ n ilk yar~s~ nda kullan~ld~~~ n~~ öne sürmü~tür 95. Terenojkin Kafkasya'da Milskoy Bozk~ r~ndaki Maliy Kurgan~ nda kantarma gemin bulunmas~ ndan hareket ederek "bu tür gemlerin I.Ö. 7. yylar~ n sonlar~ na kadar kullan~ld~~~~ anla~~labilir" demektedir 96.
Bu tür gemlerde yanakl~~~ n kullamlmad~~~n~~ yukar~da belirtmi~tik. Fakat Moorey bu tür gemlerde yanakl~~~ n kullan~lm~~~ olabilece~inden sözetmektedir 97. Kafkasya'da Maliy kurgamnda ve Mingeçaur II. kurgan~ nda ele geçen kantarma gemin yan~ nda üzerinde üç delik bulunan yanakl~ klara rastlanm~~ t~ r 98. Ayr~ca Nagel de, Kalekent'te elegeçen kantarma gemin çiziminin yan~ na ayn~~ yerde bulunmu~~ üç delikli yanakl~ klar~~ yerle~tirmi~tir 99.
III B — Düz Gemler
Urartularda, iki düz çubuktan olu~an düz kantarma gemler di~er kom~u kültürlerinin aksine ele geçmemi~tir. Adilcevaz kaz~s~ nda ve müzelerdeki kar~~~ k Urartu eserleri aras~ nda sadece burmal~~ çubuklardan olu~an kantarma gemlere rastlanm~~t~ r.
Iki düz çubuktan olu~an kantarma gemlere Luristan ve Tepe Sialk kültürü ile çe~itli Kafkas kültürlerinde rastlanmaktad~ r 1°°. Kafkaslar'daki düz çubuklu baz~~ kantarma gemlerin dizgin halkalar~~ özengi tipindedir. Ghirshman, bunlar~~ I.O. 8.-7. yüzy~llara tarihlendirmektedir 131.
93 Moorey 1974, 86.
94 Goff 1969, res. 7/5 (Bu gem de demirden yap~ lm~~t~ r). 95 Terenojkin 1971, 73.
96 ayn~~ yer.
97 MooreyRfi 974, 98 Terenojkin 1971, 71-73. 99 Nagel 1963, 54 lev. 79.
1°° Frühe Bergvölker in Armenien und im Kaukasus: s. 50 fig. 40; Ghirshman 1939, 233 vd. lev. 56, 62.
Recep Y~ld~ r~m
o
a ~~ zl ~ k dizgin halkas~~
Gem ve K~s~ mlar~~
~Ck. 2 : Gaziantep Müzesi ~ek. 3-4:Adana Bölge Müzesi
Recep r~ld~ rtm 0 -.
...
..- I, ~ek. 5 - Elaz ~~~ Müzes i..„,„ I I 1 t e., . • ,••••0( (.0 ) (0. )
Recep Y~ld~ r~m
2 1 2,
~ek. 7 - Van Bölge Müzesi
,
~ek. 9 ~ek. ~ o
Recep Y~ld~r~m
2 3 5
cr>
Recep Y~ld~r~m
O
o 1 2 5 ~ek. 14
~ek. ~~ 5
Recep Y~ld~ r~m
~ek. 16- Nor Are~~
~~
O 1 2 3 S
~ek. 17 - Elaz~~~ Müzesi
~
Recep Y~ld~ r~ m
o 3
t~l
Recep fild~rtm ~ ek. 25 -Adana Bö lg e Müze si
\.~~
©-•
Recep Y~ld~r~m
o 1 2 3 4 5
Recep Y~ld~r~m
c•J
~ek. 31
~ek. 32
~ek. 32b ~ek. 32a
~ek. 33
Recep Y~ld~r~m
~ek. 36
~ek. 36a
~ek. 37
~ek. 39 ~ek. 40 ~ek. 35
Recep Y~ld~ r~ m
~ek. 42
~ek. 43
URARTU AT GEMLER~~ 463
Nor~untepe'de yap~lan kaz~larda üç at gömüsüne rastlanm~~ t~ r. Bu gömülerde at ko~um tak~mlanyla ilgili baz~~ parçalarla beraber bir özengi tipi gem de ele geçmi~tir. Hauptman "...bu gemin en iyi paralelleri I.Ö. 700 y~llar~ ndan sonraya ait Güney Rusya mezarlar~d~ r..." demektedir 102. Özellikle bu gemle birlikte bulunan grifon ba~~~ ~eklindeki kay~~~ ba~lant~~ parças~, Hauptmamn da belirtti~i gibi, Iskit tesirini göstermektedir 103.
Burmal~~ yahut düz kantarma gemlerde yanakl~ klar kullan~ lmam~~~ olmal~d~ r. Baz~~ yerlerde beraberinde bulunan yanakl~ klar ba~ka gemlere ait olmal~d~ r. Çünkü Kantarma gemler ayr~~ bir gem tipidir. Nitekim Terenojkin de bu tür gemlerde yanakl~~~n bulunmad~~~ n~~ yazm~~ t~ r 1°4.
SONUÇ
Gemler, atç~l~ k tarihi bak~ m~ ndan son derece önemli malzemelerdir. Ba~lang~çta kemik (boynuz) ve ah~aptan yap~lan gemlerin sonralar~~ metalden yap~ld~ klar~ n~~ ö~reniyoruz.
Etüdümüzün ba~~ ndan beri inceledi~imiz gemler aras~ nda yaz~ tlanyla tan~d~~~ m~z gemlere yaln~z Urartu kültüründe rastlanmaktad~ r. Yaz~ tlar~y-la tarihlenen bu gemler, yan~ ndaki arkeolojik belgelerin ve di~er gemlerin stilistik yönden tarihlendirilmesine yard~ mc~~ olmaktad~ rlar. Özellikle Kafkasya ve Iran'da Erken ve Orta Demir Ça~lar~ nda iyi tarihlendirilmi~~ ba~ka arkeolojik malzemenin bulunmamas~, yaz~ tl~~ Urartu gemlerinin önemini art~ rm~~~ olmaktad~ r.
Bu incelememizde ortaya ç~ kan baz~~ noktalar~~ burada belirtmek istiyoruz:
~~ ) I.Ö. 9. yy sonu-8. yy ba~~ nda kullan~ lan, yanaklar~ nda dört ve üç ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunan gemler, ~.Ö. 8. yy, ortalar~ ndan itibaren (yani Menua Döneminden sonra) kullamlm~yor. Bu tarihten sonra, yanakl~ kla-r~ nda yaln~z iki halka yahut delik bulunan gemler kullan~lm~~t~ r.
~imdiye kadar elimize geçen malzemeye göre, yaz~ tl~~ gemler yaln~z Menua (I.Ö. 810-78o) ve II. Sardur (I.O. 760-730) Dönemlerinde yap~lm~~t~ r.
Astxadzor'da ele geçen, yanakl~~~ nda üç ba~l~ k kay~~~ halkas~~ bulunan gem, muhtemelen Menua Dönemi sonundand~ r; a~~zl~ k üzerindeki ç~ k~ nt~larla sabit yanakl~ kl~~ gemlere bir ad~ m olmal~d~ r.
102 Haupt~nan 1972, 91.
103 ayn~~ yer. Ayr~ca, bu tür ~skit gemi için bak. Kossack 1983, 167. 1" Terenojkin 1971, 73.
Sabit yanakl~ kl~~ gemlerin yap~m~, muhtemelen II. Sardur Döneminde ba~lamaktad~ r. Bu arada eski tipin (Hareketli Yanakl~ kl~~ Gemlerin) kullan~ m~~ devam etmektedir.
Yanakl~ kl~~ gemlerde a~~zl~ klar~n burmal~~ yap~lmas~~ Sabit Yanakl~k-l~~ Gemlerde görülmektedir. Bu arada sabit yanakl~kYanakl~k-l~~ gemlerde düz a~~zl~k çubuklar~na da rastl~yoruz.
Yanakl~ k uçlar~~ hayvan protomlanyla süslü Urartu gemleri, muhtemelen II. Argi~ti Döneminde görülmektedir; Iskitler'de ve Luristan'da tam hayvan tasvirli yanakl~ klar~~ olan gemlerin prototipini olu~turmaktad~ r.
Urartu Kantarma gemleri burmal~~ katlanan tiptedirler. Yay~ nlar-da görülen a~~zl~ k parçalar~~ düz çubuklarnlar-dan meynlar-dana gelen kantarma gemler, muhtemelen Urartulu de~il, bilakis kom~usu kültürlere aittir.
Yukar~da belirtti~imiz üzere, yak~n zamana kadar I.O. II. bin y~l~na tarihlenmi~~ olan Kafkasya gemleri, Rus bilginlerinden Jessen ve son olarak da Terenojkin taraf~ ndan I.O. 8.-7. yy'lara tarihlendirilmi~tir.
Gerek Kafkasya'da ve gerekse Urartular'da, gemlerle birlikte bulunan e~yan~n incelenmesi ve baz~~ Urartu, Frig, Asur, Iran (Luristan ve Tepe Sialk) ve Kafkasya gemlerinin birbirlerinden farkl~~ say~lam~yacak kadar birbirleriyle benzerlerinin tespit edilmi~~ olmas~, kronoloji yönünden oldu~u kadar, bu kültürler aras~ ndaki ili~kiler bak~m~ ndan da son derecce önemlidir.
KISALTMALAR VE BIBLIOGRAFYA Af0: Archiv für Orient Forschung
Anadolu Medeniyetleri III Cilt AnAr: Anadolu Ara~t~ rmalar~~ AnatSt: Anatolien Studies
Anderson 1961 : J.K. Anderson, Ancient Greek Horsemanship, Los Angeles, 1961
Ashmolean Museum, Department of Antiquities, Exhibition of Ancient Persian Bronzes, From the collektion of Mrs. Brenda Bomford, 1966 Azarpay 1968: G. Azarpay, Urartian Art and Artifacts A Chronological
Study, Los Angeles, 1968
Barnett 1963: R.D. Barnett, "The Urartian Cemetery at I~d~ r" AnatSt 13
1963, S. 153-198.
Belli 1983: O. Belli, "Oynar Yanakl~ kl~~ Urartu At Gemleri" AnAr IX 1983 S.
373-384
Boehmer 1972: R.M. Boehmer, Die Kleinfunde von Bo~azköy. Berlin 1972 Calmeyer 1964: P. Calmeyer, Altiranische Bronze der Sammlung
Bröckelschen, Berlin 1964
Charriere 1971: G. Charriere, L' Art Barbare Scythe, Paris 1971
Dyson 1965: R.H. Dyson, "Problems of Protohistoric Iran as seen from Hasanlu" JIVES 24 /965 S. /93-2/5
ESA: Eurasia Septentrionalis Antiqua
Frühe Bergvölker in Armenien und im Kaukasus-Berlin 1983 JNES: Journal of Near Eastern Studies
Ghirshman 1939: K. Ghirshman, Fouilles de Sialk II, Paris 1939
Ghirshman 1964: R. Ghirshman, Iran, Protoiranier Meder und Achameniden, München 1964
Godard 1931: A. Godard, Les Bronzes du Luristan, Paris 1931 Goff 1969: C. Goff, "Excavations at Baba Jan 1967" Iran 7, 1969 Gropp 1981: G. Gropp, "Ein Prefdegeschirr und Streitwagen aus Urartu"
iranica Antiqua XVI 1981, s. 95 vd.
Hauptman 1972: H. Hauptman, "Nor~untepe Kaz~lar~~ 1970" Keban Projesi
1970 çal~~malar~~ 1972,. s. 87-119
Hrouda 1965: B. Hrouda, Die Kulturgeschichte des Assyrischen Flacbildes, Bonn 1965
Jettmar 1980: K. Jettmar, Die Frühen Steppenvölker, Baden Baden 1980 Kossack 1983: G. Kossack, "Tli Grab 85 Bemerkungen zum Beginn des skythenzeitlichen Formenkreises im Kaukasus" Beitröge zur Allgemeinen und vergleichenden Archdologie Band 5 1983, s. 89 vd.
Krupnov 1960: E.I. Krupnov, Drevnyaya Istoria Severnoga Kavkasa, Moskova 1960.
Kuftin 1941: B.A. Kuftin, Archaeological Excavations in Trialeti I, Erivan 1941 (Rusca, ~ ngilizce özetle)
Moorey 1974: P.R.S. Moorey, Ancient Persian Bronzes in the Adam Collection, London 1974
Moortgat 1932: A. Moortgat, Bronzegerate aus Luristan, Berlin 1932 de Morgan 889: J. de Morgan, Mission Scientifique au Caucase Paris 1889 Nagel 1963: W. Nagel, Altorientalisches Kunsthandwerk, Berlin 1963 Ö~ün 1978: B. Ö~ün, "Die Urartaischen Bestattungsbrauche" Studien zur
Religion und Kultur Kleinasiens Festschrieft für Friedrich Karl Dörner zum 65 Geburstag am 28 Februar 1976 s. 639-678
Ö~ün 1978 a: B. Ö~ün, "Die Urartaischen Graber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos" Reprinted from the Proceedings of the X th International Congress of Classical Archaeology. Ankara 1978 s. 61-67
Ö~ün 1979: B. Ö~ün, "Urartaiscche Fibeln" Akten des VII. Internationaler Kongresses für Iranische Kunst und Archdologie München 7-10 September 1976 AM! Ergönzungsband 6, s. 178 vd.
Özgen 1984: E. Özgen, "The Urartian Chariot Reconidered" Anatolica XI 1984 s. 91 vd.
Ozgüç 1961: T. özgüç, "Alt~ntepe Kaz~lar~" Belleten XXV 1961 S. 253-267 Ozgüç 1969: T. özgüç, Alt~ ntepe II, Mezarlar-Depo ve Fildi~i Eserler,
Ankara 1969
Piotrovski 1955: B.B. Piotrovski, Karmir Blur III, Erivan 1955
Piotrovski 969: B.B. Piotrovski, The Ancient Civilisation of Urartu, Geneva 1969
Piotrovski 197o: B.M. Piotrovski, Karmir Blur, 1970 Porada 1979: E. Porada, Alt ~ ran, Badan Baden 1979
Potratz 1941: A.H. Potratz, "Die Pferdegebisse des zwischenstromlandi-schen Raumes" Af° Band 14 1944 S. ~~ vd.
URARTU AT GEMLER~~ 467
Potratz 1966: A.H. Potratz, "Die Pferdetrensen des Alten Orient" Analecla Orintalia 41, 1966
S A: Sovetskaya Arkheologiya
Schaeffer 1948: C.F.A. Schaeffer, Stratigraphie Comparee et Chronologie de l'Asie Occidentale, Oxford 1948
Tallgren 1930: A.M. Tallgren, Caucasian Monuments The Kazbek Treasure" "ESA V 1930 s. 111-182
Ta~yürek 1975: A. Ta~yürek, "Some Inscribed Urartian Armour" Iraq XXXVII, 1975 S. 151-155
Terenojkin 1971: A.I. Terenojkin, "Date Mingeçaursk Udil" SA 41971,s. 71-84
V. Berghe-de Meyer 1982: L. Vanden Berghe-L. De Meyer, Urartu een vergeten cultur uit het Bergland Armenie 1982
Y~ld~r~m 1977: R. Y~ld~ r~m, Urartu At Gemleri (Bas~lmam~~~ Yüksek Lisans Tezi) Ankara 1977
Y~ld~ r~m 1983: R. Y~ld~r~m, Urartu I~neleri (Bas~ lmam~~~ Doktora Tezi) Elaz~~~ 1983
Di~er K~saltmalar a.g.: A~~zl~k geni~li~i y.u.: ranakl~k uzunlu~u
d.n.: Dip not ay.: Ayn~~ yer
